Ан жасайтын ткань ж‰йесініњ ісікті сырќаттары —лейкоздар

Лейкоздар (лейкемия) — ісік текті қан жасайтын клеткалар (лейкоздық клеткалар) өрши өсіп, ќан жүйесін түгел қамтитын сырқаттар тобы. Ісік клеткалары әуелі қан жасайтын ағзаларда (сүйек кемігінде, талақта, лимфалық түйіндерде) көбейіп, кейін қан арнасы арқылы басқа ағзалар мен тканьдерге жайылады және тамырлардың төңірегі мен іргесіндегі интерстицийде шоғырланады (лейкоздыќ инфильтраттар); аѓзалардың паренхималыќ элементтері семіп, жойылады. Ісік клеткалары біркелкі жайылып, ағзалар (мысалы, талақты, бауырды, бүйректі, шажырқайды) мен тканьдерді ±лғайтады, тіпті ісіктәрізді ошаќтар түзіп, ағзаның ќабығы мен төңірегін де қамтиды. Ісіктің түйіндері көбіне шашыранды лейкоздық инфильтраттардан түзіледі, кейде бірден ісік түйіні пайда болып, кейін ол лейкоздыќ ошақтарға бастау болады.

Лейкоздық клеткалардыњ ќанѓа араласуы лейкозға тєн бейне. Б±л клеткалар аѓзалар мен тканьдерде тоқтаусыз көбейіп, қанды жайлап, анемия мен геморрагиялы синдромға, паренхималы аѓзаларды ауыр ағымды дистрофияға ±шыратады. Лейкоз иммунитетті әлсіретеді, сондықтан ауыр әсерлі некрозды ойыќ жаралар ќалыптасып, инфекциялыќ процестер асқынып, сепсис өрбиді.

Этиологиясы мен патогенезі.Лейкоздыњ этиологиясы туралы мәселе ісіктер мәселесімен тығыз байланысты, өйткені ол ісік текті процесс екендігі күмәнсіз. Лейкоз — полиэтиологиялы сырқат. Ол ќан жасам ж‰йесі клеткаларын мутациялайтын әртүрлі әсерлерден туындауы мүмкін.

Мутагендер ретінде иондағыш сәулелерді, вирустарды, бірқатар химиялық заттарды атауѓа болады.

Вирустардыњ лейкоз дамытатыны жануарларѓа жасалған эксперимент арқылы дәйектелді. Олар адамды жедел ағымды эндемиялыќ Т-лимфоцитті лейкоз (ретровирус HTLV-І) бен түкті клеткалы лейкозға (ретровирус НТLV-ІІ) және Беркитт лимфомасына (Эпстайн-Баррдыњ ДНЌ-вирусы) ±шырататыны белгілі.

Иондаѓыш сәуленіњ лейкоз (радиациялыќ немесе сәулелік лейкоз) дамытатыны және мутациялану жиілігінің иондағыш радиацияныњ мөлшеріне тікелей байланысты болатыны белгілі. Хиросима мен Нагасакиде жарѓан атом бомбаларыныњ сәулесі шарпыған адамдар жедел лейкоз бен созылмалы миелозѓа 7,5 есе көп шалдыққан.

Лейкозды дамыта алатын хамиялыќ заттардыњ арасында дибензантрацен, бензпирен, метилхлорэтан сияқты бластомагендік заттар ерекше орын алады.

Лейкоздың патогенезі әртүрлі этиологиялық факторлардың әсерінен клеткалардағы онкогендердің (протоонкогендердіњ) жандануына негізделген. Өйткені онкогендері жанданѓан қан жасам клеткасы д±рыс көбейіп, жетіле алмайды, қатерлі ісіктің клеткасына айналады.

Лейкозға шалдыққан адамдарда бірқатар протоонкогендердің үдемелі экспрессиясы байќалып, лейкоздың біраз түрінде ras (1-хромосома) аныќталса, созылмалы лейкоз кезінде sis (22-хромосома), ал Беркитт лимфомасымен сырқаттарда myc (8-хромосома) анықталады.

Лейкоз кейбір отбасыларында жиі кездеседі. Б±л оның т±ќымќулайтын факторлардың әсерінен де дамитынын дәлелдейді. Лейкоз клеткаларының кариотиптерін зерттегенде хромосомалардың өз қалпынан ауытқып, хромосомалыќ аберрацияѓа ±шырағаны байќалады. Мысалы, созымалы миелоидтыќ лейкозбен сырқаттардың лейкоздық клеткаларындаѓы хромосомалардың 22-ші ж±бында аутосома кішірейіп, Рһ-хромосома (филадельфия хромосомасы) пайда болса, сол Рһ-хромосома байқалатын Даун ауруымен сырқат балалар лейкозға 10-15 есе жиірек шалдығады.

Сонымен, лейкоз патогенезінің мутациялыќ теориясын ең дәлелді теория деуге болады. Сондыќтан лейкоздың даму барысынан ісік прогрессиясы теориясына (рас, ол барлыќ лейкозға тән емес) сәйкестік байқалады [Воробьев А.И., 1965]. Моноклонды лейкоз клеткалары поликлонды клеткаларѓа айналып, бласттық клеткалар көбейеді де, олар сүйек кемігінен ќан арнасына шыѓып, ауруды өршіте түседі. Б±л бласттыќ криз деп аталады.

Классификациясы. Лейкоз клеткалары араласып, қанда лейкоциттер санының өсу деңгейіне қарай, лейкоздар лейкемиялыќ (1 мкл қанда ондаѓан, жүздеген мың лейкоцит), сублейкемиялыќ (лейкоциттер саны 1 мкл-де 15000 — 25000-нан аспайды), лейкопениялыќ (лейкоз клеткалары болмайды, лейкоциттер саны өзгермейді) және алейкемиялыќ (ќанда лейкоз клеткалары болмайды) варианттарѓа жіктеледі.

Ќандағы ісіктік клеткалардың жетілу дењгейіне және аурудың аѓымы (қатерлі, қатерсіздігіне) қарай, лейкоздар жедел және созылмалы түрге бөлінеді.

Жедел лейкозбен сырқаттарда жетілмеген немесе шала жетілген бласттық клеткалар көбейіп, ағымы ќатерлі болады ("бластты" лейкоздар), ал созылмалы лейкоз кезінде лейкоздық клеткалардың жетілген түрлері ғана көбейіп, оның ағымы бірсыдырѓы қатерсіз келеді.

Лейкоз клеткаларыныњ гисто(цито)генезі негізінде жедел және созылмалы аѓымды лейкоздар өз ретінде әртүрлі гисто(цито)-генездік формаларѓа жіктеледі. Соңғы жылдары қанның жасалуы жайлы қалыптасқан жаңа деректерге байланысты лейкоздың классификациясына біраз өзгерістер енгізілді. Ќанның жасалуының қазіргі жаңа тәсімінің негізгі [Чертков А.М., Воробьев А.М., 1973] ерекшелігі — қан жасайтын әртүрлі ізашар клеткаларды кластарѓа жіктеу болып табылады.

Сүйек кемігіндегі лимфоциттәрізді плюрипотентті түбірлік клетка гемопоэздің барлық бастау көздеріне ортақ жалѓыз-ақ камбийлыќ элемент болып табылады. Ретикулалық клетка гемопоэздік, яѓни "аналық" мәнін жойды; ол - сүйек кемігінің арнайы стромалық клеткасы ѓана. Қан жасайтын түбірлік клетка полипотентті, ізашар клеткалардың I класына жатады. II класс дегеніміз - ол толыќ жетілмеген мило- және лимфопоэздің ізашар клеткалары. III класс В-лимфоциттердің, Т-лимфоциттердің, лейкопоэздің, эритропоэздің және тромбоцитопоэздің унипотентті ізашар клеткаларын ќамтиды. Б±л үш кластың ізашар клеткаларында оларды гемопоэздің бастау көзінің нақты біреуіне жатқызуѓа мүмкіндік беретін морфологиялыќ белгі болмайды. IV класты өзіндік морфологиялық, сондай-ақ цитохимияльќ сипаты бар (бірқатар ферменттердің, гликогеннің, гликозамингликандардың, липидтердің мөлшері т±рѓысынан), көбейгіш клеткалар - бласттар (миелобласт, лимфобласт, плазмобласт, монобласт, эритробласт, мегакариобласт) қ±райды. V класқа гемопоэздің толық жетілмеген, ал VI класқа - толық жетілген клеткалары кіреді .

Бүгінгі таңда калыптасқан қан жасау процесі жайлы ұѓымға сүйене отырып, жедел аѓымды лейкоздар мынадай гистогенездік түрлерге жіктеледі: жетілмеген, миелобластты, лимфобластты, монобластты (миеломонобластты), эритромиелобластты және мегакариобластты. Жетілмеген жедел лейкоз алғашќы үш класқа жататын ізашар клеткалардан дамиды. Ізашар клеткаларда қан жасайтын клеткалар қатарыныњ белгілі бір түріне тән морфологиялыќ бейне қалыптаспайды. Жедел аѓымды лейкоздың басқа түрлері IV класқа жататын ізашар клеткалардан — бласт клеткалардан өрбиді.

Созылмалы лейкоздар гемопоэздің толық жетілмеген клеткаларының қай қатарынан дамыѓанына байланысты: 1) миелоцит текті, 2) лимфоцит текті, 3) моноцит текті түрлерге бөлінеді. Созылмалы миелоцит текті лейкоздарға созылмалы миелоидты лейкоз, созылмалы эритромиелоз, эритремия, шынайы полицитемия жатады. Лимфоциттер ќатарынан өрбитін созылмалы лейкоздар тобына созылмалы лимфолейкоз, тері лимфоматозы (Сезари ауруы) және парапротейнемиялы лейкоздар (миеломды ауру немесе плазмоцитома; Вальденстремнің бірінші ретті макроглобулинемиясы; Франклиннің ауыр тізбектер ауруы) кіреді. Созылмалы моноцит текті лейкоздарѓа моноцитті (миеломоноцитті) лейкоз бен гистиоцитоздар (X-гистиоцитоз) жатқызылып жүр (қан жасайтын ткань мен лимфалыќ тканьдер ісіктерінің классификациясын қара).

Патологиялық анатомиясы. Жедел және созылмалы ағымды лейкоздар мен олардың әр алуан түрлерінің әрқайсысында едәуір патоморфологиялық ерекшеліктер бар.