Мова сучаснай архітэктуры: канцэпт “прастора”.

Радыкальныя змены трактовак кампанентаў мастацкай мовы архет-ры, якія адбыліся за апошняі 3 ст-дзяў., былі абумоўлены перш за ўсё навукова-тэхнічным прагрэсам 18-19 ст., з сярэдзіне 20 ст.- навукова-тэхнічнай рэвалюцыяй, вынікам якіх сталі працэссы інфарматызацыі і глабалізацыі культуры пач. 21 ст.

За адкрыццём новых магчымасцей навукі і тэхнікі, з’яўленнем новых будаўнічых матэрыялаў і канструкцый пашырліся ўяўленні архет-ры. Актыўнае выкарыстанне камп’ютарных тэхналогій у праектціровачнай дзейнасці прывяло да таго, што архет-ра пачала трактавацца не толькі як матэрыяльна арганізаваная асяроддзя жізнедзейнасці чалавека, але і як віртуальная прастора, што мадэліруецца з дабамогай віртуальных форм. Пры гэтым прастора была і застанецца атрыбутыйным элементам архет-ры, яе неад’емным пачаткам. Як слушна падкрэслівае А. Сардараў, “ … мова архет-ры заключана ў саміх прасторавых адносінах, ва ўласцівасцях матэрыяльных аб’ектаў і іх камунікатыўных сувязях”.

З другога боку, унікальны характар архет-най прасторы, як адзначае Н. Кожар, тлумачыцца і тым, што “ у жывапісі і скульптуры прастора успрымаецца звонку, з боку. Пры чым жывапісі гэтая прастора ілюзорная, а ў скульптуры асязальная. У архет-най жа прасторы глядач заўсёды знаходзіцца ўнутры яе, нават калі разглядае будынак звонку. Гэтая прастора валодае адметнымі маштабнымі і рытмічнымі суадносінамі, што ўспрымаюцца ў руху”.

Па сваёй сутнасці архет-ра ёсць мастацтва арганізацыі прасторы. Сама па сабе прастора- абстрактнае паняцце адцягненная катыгорыя. “ Прастора” як філасофская катыгорыя не мае дакладных межаў. Гаворачы аб прасторы мы атаясамліваем яе з бясконцасцю. Архет-ная жа прастора дэтэрмініравана формай.

Спасціжэнне прасторы дасягаецца мінавіта праз узаемасуаднесеннаць прадметаў. Абапіраючыся на гэты пастулат, Р. Арнхейм аргументуе неабходнасць вылучаць “фон” і “фігуры” у трактоўцы прасторы, якія ацэньваюццаў кантэксце успрыманне. Паколькі свядомасць сінтызуе вобраз аб’яктыўнай існуючай трохмернай формай арх-нага аб’екта са мноства праекцый, што прачытваюца ў розных ракурсах, найбольшае значэнне ў ацэнцы структуры прасторы маюць: унутранае і знешняе ( як элементы прасторы), адктрытасць і замкненнасць ( як дынамічныя якасці), пукатыя і ўвагнутыя ( як геаметрычныя характарыстыкі), працягласць ( як матыматычная ўласцівасць), ракурс успрымання ( як аптычная праекцыя).

Прыхільнікам такого меркавання выступае тэарэтык ахет-ры А. Бяляева. П а яе меркаванню, з пункту гледжання - ўспрымання архет-нага аб’екта найбольш значнымі складнікамі мастацкага вобраза- “ катэгарыяльнымі момантамі” яго эйдаса- з’яўляюцца : замкненасць і адкрытасць, архетык-най прасторы; знешняя і ўнутраная прастора; блізкія і далекія планы ; фіксаваныя кропкі ўспрымання; верхні і ніжні ярусы архет-най прасторы; ступень кантролю над зрокавым успрыманнам ( агляд); характар змены зрокавых кадраў пры успрыманні іх ў руху; частата змены зрокавых кадраў ( дынаміка ўспрымання); прасторава часавая кампазіцыя( суаднесенасць гістарычнага і новага). Пры звядзенні ў свядомасці эйдычных каспанентаў мастацкага вобраза архет-ры ў адзінае цэлае рэцыпіен вылучае і акцэнтуе менавіта характарыстыкі прасторы.

Семіятычнае тлумачэнне архет-най пратсоры, у аснове якога ляжыць знакава сімвалічная інтэрпрытацыя, заснавана на шматузроўневай яе кадэфікацыі. Згодна з У. Эка, у аснове кадэфікацыі архет-най праторы ляжыць эўклідава геаметрыя з яе базавымі складнікамі stoicheia (элементамі класічнай геаметрыі, якія фарміруюць у больш ці меньш складаныя сінтагмы). У раскрыцці структуры кадзіравання архет-най прасторы У. Эка вылучае 2 узроўні чляненняў і адносіць да адзінак першага члянення квадрат, трохвугольнік, паралелепіпед, элепс ажнода больш складаных неправельных фігур, што паддаюцца апісанню з дапамогай разнастайных ураўненняў ; да адзінак другога члянення , якія базбаўлены ўласнага значэння, але надзелены дэферанцыяльным значэннем, - вугал, прамую, крывую. Менавіта на аснове ліній і геаметрычных фігур кадзіруюцца прасіторавыя тыпы збуданняў, такія як лабірынт, храм з аснаваннем ў выглядзе грэчаскага крыжа, “ адкрыты” план і інш.

На працягу апошняга ст. трактоўка канцэпту “ прастора” у архе-ры манялася неаднаразова. Прагрэсіўныя канцэптуальныя ідэі тэарэтыкаў архе-ры і выяўленчага мастацтва, праекціроўшчыкаў 20 ст. атрымалі ўвасабленне ў прасторавай арганізацыі сучасных гарадоў, узбагацілі мастацкую мову архет-ры.

Галоўным прынцыпам, пакладзеным у аснову фармірпвання гарадскога асяроддзя Бел-сі ў апошняй чвэрці 20-пач.21 ст-дзяў стаў прынцып адзінства, узаемасувязі і узаемаабумоўленасці фактараў, якія ўплываюць на фарміраванне мастацкага вобраза. Гістарычнае асяроддзе, ланшафт, архет-ныя ансамблі мінулых эпох, сфарміраваныя кампазіцыйныя восі і маштаб забудовы сталі базй трансфармацыі мастацкага аблічча гарадоў Б-сі.

Сучасны этап урбанізацыі Б-сі характарызуецца пераходам ад кропкавага росту гарадоў да фарміраваннемгарадскіх агламерацый- прасторавых форм рассялення, якія ўяўляюць сістэму населеных месцаў і тэрыторый, што ўзаемадзейнічаюць па між сабой. Вырашэнне праблемы рацыянальнай тэрытарыяльнай арганизацыі буйных гарадоў рэспублікі ў сістэме “ горад-прыгарад” знаходзіцца сёння ў сістэме ўдасканалення адменістрацыйна-тэрытарыяльнага ўладкаванне Б-сі.

Прасторавая арганізацыія асяроддзя жыццядзейнасці чал-ка, якая з’яўляецца адным з асноўных фактараў фарміравання мастацкага вобраза горада, у перыяд 1970-гг. да сённяшнягя часу зведала значныя змены, якія сталі вынікам патрабаваннем эпохі. На першым этапе горадабудаўнічага развіцця Мінска ( 1970-1991) асновы канцэптуальнага падыходу да арганізацыі асяроддзя складала пераўтварэнне прасторы на аснове існуючых ландшафта-тэрытарыяльных ўмоў. У гэты час адбываецца асваенне новых тэрыторый пад будаўніцтва. Галоўнымі структурна-кампазіцыйнымі адзінкамі Мінска з’яўлеюцца агульнагарадскі цэнтр, жылыя раёны, мікрараёны. Мастацкі вобраз гарадскога цэнтра сталіцы фарміруюць рэкрэацыі, адноўленая гістарычная прастора і архет-ра 20 пач.21 ст. Мастацкае аблічча жылых раёнаў і мікрараёнаў вызначаюць маляўнічы характрар ладндшафтных тэрыторый з наяўнасццю водных лесапаркавых масіваў, нязначныя перапады рэльефу; сілуэты архіт-ных ансамбляў, утвораныя спалучэннем рознавышынных аб’’ёмаў; сінтэз архіт-ры з творамі манументальна-дэкаратыўнага мастацтва; ансамблевыя кампазіцыі разнастайных архі-на-прасторавых вырашэнняў буданкаў (крыжападобных у плане вышынныхамоў, будынкаў крывалінейнай канфігурацыі, вежавага тыпу, прызматычных) з даменаваннем грамадскай пабудовы. Кампазіцыйнае вырашэнне раёнаў і мікрараёнаў будуецца ў гэты час па прынцыпе фарміраванне адкрытай і закрытай прасторы.

Перыяд, які пачаўся з 1991 года вызначыў новую стратэгію горадабудаўнічага асваення прасторы. На раўне з развіццём ландшафтных тэрыторый, у склад якіх уваходзяць ужо не толькі гіст-ны цэнтр, прамысловая зона, жылыя раёны і мікрараёны, ал і жылыя пасёлкі, ьанкаўскія, дзелавыя, офісныя, адмінастрацыйна-гандлёвыя цэнтры, жыллёва-гасціначныя комплексы, адбываецца актыўнае асваенне прасторы “ па вертыкале”. У гэты перыяд зацвярджаюцца канцэпцыі мегаполіса- “падземнага гораду”, “ Сіці”; вынікам апошней стала праектаванне вышынных будынкаў – небаскробаў.

Функцыянальная и мастацкая значнасцьдэкаратыўнага святла ў архе-рнай прасторы шматгранная и разнастайная. Дэкаратыўнае святло валодае виртуальным формаўтвараючым значэннем, выступае арыенцірам у прасторы, аказвае псіхалагічнае ўдзеянне на чал-ка. З дапамогай дэкаратыўнага асвятлення архет-ных аб’ектаў ствараецца светлацянявая мадэліроўка формы, дзякуючы чаму пабудовы набываюць новыя мастацкія якасці. Святло здольна аказваць і дэфармацыйны ўплыў: зрокава павялічваць або памяншаць прастору, уносіць змены ў візуальную ацэнку аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі, ствараць уражанне зграбнасці і вышыннаці форм або манументальнасці і прысадзістнасці. Таму адным з падыходаў да праектавання і рэалізацыі сістэмы асвятлення архет-ных аб’ектаў з’яшляецца ўлік характару прасторы.