Араң қалғыр

Қара басты күйттейміз[137], –

деген жолдар қарғыс емес, образ жасау үшін қолданылған бейнелі тіркес.

Сөз магиясына сенсе де, “жөнсіз қарғыс иесін табар” деген халық ондай жағдайда “өз басыңа келсін” деп, қарғысты қайтарады. Ал:

Сыңар көкек, өйткені,

Бұтағыма қонып ап сұңқылдайды,

Өз басыңа көрінсін[138], –

дегенде қарғысты қайтару бар. Құстың сұңқылдауы мен адамның жылағанында сұңқылдаумен байланыстырып, оны жаман ырымға жору бар. Ондайды жамандық шақыру деп қабылдайды да, өз басына көрінсін дейді. Осылайша шақырып отырған жамандық өзіңе көрінсін деу қарғыс болады.

Шындығында, батаның қай түрі де әдебиетте, әсіресе, ақындар өлеңдерінде үздіксіз қолданылған. Мәселен, өз-өзін қарғау кеңестік дәуірде Светқали Нұржановтың Кенжебай атынан жазған өлеңінде бар. Ол қарғысты да Алмас Темірбайдың “Дұға” өлеңі сияқты түсіну керек.

Нала бассын,

Жанымды жара бассын...

Анашым, сені ұмытсам –

Қара бассын![139] –

деген қарғысты ол марқұм аяулы анасын ұмытпайтынына серт беруі тұрғысынан жазған.

Ендеше қазіргі заман ақындары қарғыс айтқан сияқты болғанымен, өз-өзін қарғамайды, өздері пір тұтқан өлең-жырға, аяулы анасына серт береді. Серт те, ант та – бір түрдегі жанр, тек, ант ежелгі анда салтынан қалса, серт араб сөзінен (серік, шерк болу үшін серт беру) енген фольклорлық жанр. Оң бата мен теріс батаның контаминация жасай алатын қасиетін ақындар тиімді пайдалана білген.

Осылайша зерттеу барысында фольклорлық жанрлардың арасында ақындар тарапынан үздіксіз қолданылатын өміршең жанр – бата мен тілек екені анықталды. Тарихи-қоғамдық маңызды оқиғаның бәрінде, тіпті, қай дәуірде де ақындар бата мен тілекті қолданыстан шығармаған. Бұл орайда екі ғасырдың куәгері, қазақтың ұлы ақыны Жамбыл Жабаевтың екі өлеңі көрнекті мысал бола алады. Шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі бір өлеңінде:

“Әумин” деп, қолыңды жай,

Қабат тусын күн мен ай.

Алғаның болсын сайма-сай

Қапалық болмай кезінде

Ылғи болсын мамыражай.

Қос-қостан туып ұл мен қыз,

Мінгені болсын жорға тай[140], – деген.

Ал, 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына ұлы Алғадайды аттандырып тұрып:

Атаңнан бата ал, балам,

Арғымақ атқа мін, балам, – дей келіп:

Аттандырдым майданға

Аман-есен жүр, балам!

Абыройға ие бол,

Ағат баспа бір қадам![141] –

деп, азаматқа лайықты бол деген тілегін батаға айналдырған. Бұл батаның түрленуді еркін қабылдай алатын қасиетін айғақтайды. Сондықтан қазіргі заман ақындары да мұндай жанрлық ерекшелікті толығымен пайдаланған.

Қорыта айтқанда, алғашқы рулық қауымда пайда болған сөз магиясының бастапқы қызметін ақындар түр жағынан дамыта кеңейткені, оң бата мен теріс батаны жекелеген адамдарға ғана емес, өздері қызмет ететін өлең-жырына, жеке өз ақындық басына бағыштағаны, солайша батаға нысан көбейгені анықталды.

Ақындар дәстүрлі батаның мазмұнын, жекелеген өлең жолдарын сақтағанымен, оны формалық тұрғыда өзгеріске түсіргені де белгілі болды. Соның өзінде нысанға оң бата арнай отырып, оның дұшпандарына қарғыс айтудың бір мәтінде қатар қолданылуы фольклорлық мәтіндерге тән синкреттіліктің ескерілуімен жасалғаны белгілі болады.

Ислам дінінің халық санасындағы орнын білсе де, ақындар тарапынан бата өлеңдерде ежелгі дәуірдегі табиғатқа, Тәңірге табынушылық жиі қолданылған. Бұл орайда Тәңір ежелгі, бастапқы сенім ретінде алға шығуы тиіс деген ой ашық айтылмаса да, белгілі дәрежеде мұндай сананың ықпалы байқалады.

Фольклор арқылы енген кейіпкерлер де ақын өлеңдерінде батагөй дана қарт типінде (Асанқайғы) қолданылған, кейбір теріс баталар ақындардың өз шығармашылығына фольклорлық түрдегі серт берумен байланысты жасалғаны да анықталды.

Арнау. Арнау – белгілі бір объектіге (жеке, жиынтық) арналған поэзиялық жанр. Ол – өлең мәтіні ішінде көрінетін автордың белгілі бір тақырыпқа өзінің объектісімен ой бөлісуі (философиялық, эстетикалық, қоғамдық-саяси, өмірлік түрлі тақырыптарға) түрінде пайда болған жанрлық түр. Арнау адресаты тақырыпта тура (эксплицитті) немесе жанама (имплицитті) түрде берілуі мүмкін. Арнаудың кімге бағытталуы өлең мазмұнында қайырылу, өтініш, риторикалық сұрақ, шақыру, бұйыру түрінде көрінеді. Өлеңнің кезкелген поэтикалық шартында бұл жанрлық түр автордың өмірінде туындаған ой-толғанысын, басқа да мәселелерді поэзиялық тілмен жеткізіп, бағытталған нысананы өнер туындысының объектісіне айналдырылған. Қазіргі қазақ поэзиясында кең қанат жайған арнау өлеңдеріне фольклордың қатысы кейде тура, кейде жанама сипатта. Ол объектіге, тақырыпқа, образға, арнау өлең мазмұнындағы ұғым-түсініктерге байланысты әртүрлі көрініс береді.

Жалпы, арнаудың алғашқы арналары сөздің магиялық күшіне сенуден шыққан. Бұл түсінік бойынша сөз өлтіретін, аурудан жазатын, дұшпанды жазалайтын, т.б. іс-әрекетке ие. Емдік магияға негізделген арбаудағы ауру иелеріне арналып айтылған сөз, бақсының жын иелеріне қарата айтылған сөздері – арнаудың алғашқы арналары. Бұл – арнаудың адам сезімін білдіруге дейінгі практикалық қызметінің мысалдары. Айнала қоршаған табиғатты түгел жандандырып, онымен тілдесіп, сырласатын көне мифтік таным іздері бүгінгі ақындардың туған жер туралы тебіренісі мен сүйіспеншілігін білдірудің көркем тәсіліне айналған.

Бұл жөнінде З.Ахметов «халық поэзиясында сөзді әлденедей бір жансыз нәрсеге, затқа қаратып айту да жиі қолданылатын тәсіл. Осындай арнау сөздің әсерлілігі сезімнің күшінде деп білу керек. Тілсіз дүниеге, затқа, құбылысқа қаратып сөз айтушы адам солар өзін тыңдап, ден қойып тұрғандай, солармен тілдескендей тебірене сөйлейді. Ал, мұның өзі адамның толғанған, ой-сезімге берілген шағын танытады», – дейді[142]. Әрине, қазіргі ақындар сөздің магиялық күшіне сенеді деу қиын. Алайда, ақындық арнауларда да көнеден келе жатқан аруаққа, жаратушыға, табиғатқа қарата айтылған өлеңдерде фольклорлық дәстүрдің ізін тануға болады.

Туған жерге арналған өлеңдердің басым көпшілігінде ақындар қазақтың кең даласын, тау, тас, өзен-суымен қоса жанды бейнеде алынып, онымен сырласады, мұң шағады. Онда көнеден келе жатқан дүниеге келгенде кіндік қаны тамған жер, өлгенде де бір уыс туған топырақ бұйыратын мекен дейтін ұғымдар сан түрлі тұрғыдан жаңғыртылады. Мәселен: Әсем Жұмағазинаның «Мен туған дала» атты өлеңіндегі:

Қойылғанша, басыма менің гүл қабір,

Жасыта бермей жебей көр, Дала, жыр тәңір,

Сағынышымның садағасына тұрмайды,

Жан жүрегімнен үзіліп түскен бір тамыр.

Тал бесігінде тарихы тұрған көненің

Налыма, Дала, болмады ма деп керегім,

«Мені де өлім әлдилегенде» тербетіп,

Жер бесік іздеп, құшағыңа бір енемін[143], –

дейтін жолдарда даламен сырласу арқылы оны жанды адам бейнесінде ұғынып, ішкі сырын төгуде фольклорлық түсінік ізі бар.

А.Темірбайдың «Көкшетауға» арналған бір топ өлеңдерінің денін арнаулар құрайды.

Көкшетау!

Өте пәк, өте кербез, өте керім,

Мекке мен Мәдинадай мекен едің

Кеудемді Оқжетпес қып тіп-тік ұстап,

Басымды Жұмбақтас қып көтеремін.

Көкшетау!

Көрмесем, бір жылап көрісерім,

Шөлдесем, қара суды бөлісерім.

Анамның анасының мекені едің,

Әкемнің әкесінің қонысы едің.

Көзіме Көкшетау боп көрін бақыт,

Тірімде тілегімде орындатып.

Мен сенің топырағыңды жер астынан,

Сүйеніп, сүйем мәңгі өліп жатып.

Көкше-та-ау[144].

Мұнда ақын кеудесін – Оқжетпеске, басын Жұмбақтасқа балап, фольклорлық поэтика арқылы атамекеннің тауы мен тасын жандандырған. Сондай-ақ Жанат Әскербекқызының «Жалғыз тал» өлеңінде туған жердің жүдеу халін өз көңіл-күйімен астастыра суреттейтін психологиялық параллелизм қолданылған. Өлеңде жапан далада жалғыз өсіп тұрған ағашты кие тұту түсінігінің сарыны бар. Ағаш культінің негізі – әлем кеңістігі жайлы мифтік ұғымдардан тарайды. Өйткені, әлем ағашы – мифтік кеңістердің дәнекері. Ағашқа тіл бітіру, оған адами қасиеттер таңып, көбеюдің, адам өсімінің символы ретінде суреттеу ежелден келе жатқан дәстүр.

Жалғызтал,

Жапанда бітіп, жабықтың ба екен,

Жалғыздық көріп, жабықтың ба екен,

Жапырақтарың жамырай жылап,

Жалғыз жолаушыны налыттың ба екен...

Жалғызтал!

Жалғыздық деген зарлы жыр еді,

Әкем де менің жалғыз ұл еді.

Күдігін шайған сенімді үміттің

Шырайы қанық алқызыл еді...

Жалғызтал, болдың бабама мекен,

Сусаған жүрек нәр ала ма екен?!

Кінәмшіл көңіл түңілсе бір күн

Жалғыз тал өскен далама кетем[145].

Белгілі объектімен қарым-қатынасқа түсу шарты арнау жанрының негізгі белгісі ғана емес, жанрлық форманы тудырушы компоненті болып табылады. Ол бұл жанрдың құрылымын ұйымдастырушы, поэтикалық киімін кидіруші десе де болады. Даланы поэтикалық тұрғыдан жырлайтын ақындарда оның кеңдігі, жомарттығы, кешегі тарихы мен бүгінгі халі кейде объект, кейде фон ретінде алынады. Дала – ата-бабалардан қалған мирас. Оның әрбір құбылысы киеге, қасиетке ие деген ұғымдар, лирикалық кейіпкер танымында басты мән иеленеді.

Мәселен: Ырысбек Дәбейұлының таумен сөйлесу сарынында жазылған «Қара тау» өлеңінде тау – ескі тарихтың, биіктік пен паңдықтың символы. Қысылғанда пана, қашқанда қорғаныш ретінде алынған.

Фольклорлық танымдағы таудың түрлі семантикасы әр дәуірде әртүрлі. Ол ең алдымен, әлемнің үш бөлігін біріктіріп тұрған орталық белгі ғана емес, әртүрлі киелі қасиеттерге ие. Алғашқы қауымда таулар, үңгірлер түрлі ритуалдар мен әдет-ғұрыптардың атқарылатын орын болған. Кейінгі замандардағы биік төбенің басына жиналудың бастапқы мәні таудың басы жоғарғы әлемді, яғни, құдайлардың, әсіресе, Тәңірі құдайдың мекені. Сондықтан одан көмек сұрау үшін оның мекеніне бару керек дейтін түсініктен туған. Сондықтан қазақ хандығының тұсындағы Ордабасы тауының басына жиналудың да сакралді мәні бар. Сондай-ақ тау ұғымына қатысты фольклорлық түсініктер жерлеу ғұрпына да әсер етіп, қабірлерді тау секілді үю, оба, төбе түрінде тұрғызу дәстүрлерін туғызған себептердің бірі. Ақынның тауға қарата айтылған өлеңінде осы сенімдердің жаңғырығы сезіледі.

Алмас Темірбайдың «Ашу», «Сезім» өлеңдерінде «Дала – көне тарих куәсі», көп жасаған қария бейнесінде алынады. Арнау өлеңдерінің барлығына тән нәрсе: дала, туған ауыл – халықтың о бастағы адамгершілік, ізгілік қасиеттерінің сақталған орны, ұлттық қасиеттің бастауы ретінде алынады. Ақынның ұғымындағы данагөй қария – халықтың табиғатында, болмысында бар ізгі қасиеттерді, халықтың шежіресін бойға сіңірген жиынтық бейне. Дала өткен мен бүгінгі ұрпақтың аралық көпірі символында алынған. Өзінің туған жерге деген сүйіспеншілігін танытуда ақын «Мен өлігін көрсетпейтін жақсы итпін» деген нақылмен тұжырымдап, заман, қоғамның келеңсіздігін «Жындыхана – заман», – дейді. Осындай парықсыздық мол орын алған қоғамдағы арқа сүйері – кең дала, туған ел. Бірақ жамандықтың өтеріне сенеді.

Не қылсаң да қолыңда ғой, Көкшетау,

Өзіңсің кескен кіндігімнің бір ұшы.

Далам менің данагөйім, арысым,

Аманат қып берген маған намысын,

Кетем елге...

Жетер жаза басқаным

Керегі жоқ туған жерден басқаның

Төбесіне көтереді Тауларым

Маңдайменен сүйіп менің Аспаным[146], –

деген өлеңінде туған жердің тау-тасынан пана тауып, оны қорған болар жанды бейне сипатында суреттеудің маңызды сарын екендігі анық байқалады.

Рухани Тәуелсіздік тұсындағы қазақ поэзиясында исламдық діннің жанданып, жаңғыруы нәтижесінде бүкіл дүниенің жаратушысы – бір Алла дейтін ұғымдармен байланысты туған арнау өлеңдердің өзі бір арна құрайды. «Ақындық қасиетті» Алланың ерекше сый деп түсінетін ақындардың алғашқы жыр-дұғасы да осы ең жоғарғы киелі күшке бағытталады. Бұл бағыттағы арнауларда Алла бір мезетте бүкіл дүниені уысында ұстап, уақыт пен кеңістікті өзіне бағындыра алатын «Құдіретті күш» образында сиппатталады. Ол тіршілік атаулының өмірі мен өлімін реттеп отыратын бірден-бір киелі тұлға. Он сегіз мың ғаламның жалғыз иесі.

Күләш Ахметованың «Мінәжәт» атты өлеңінде ақын ана атынан жалпы адам баласына жақсылық, ізгілік сұрайды. Оның құдірет-күшінің шексіздігі сенеді.

Дүние – дүбір, табиғат бүгін дүлейлі

Толқындар тулап, жер сілкінгені үрейлі.

Аян ғой саған арасы жөн мен терістің,

Аяй гөр, Алла, аласапыран жер үстін.

Ғаламды сақта, ғаламат тұтас қалпында,

Аман сау болғай, далам да дархан халқым да.

Сұрадым, жәрдем, Құранның жағып шырағын,

Құдіретіңе шүбәсіз едім, раббым!1

Ал, Қадыр Мырзалиев:

О, жасаған!

Қанатымды қайырма!

Қайырма һәм қаңылтырдай майырма!

Қанағатым – жарымдағы қайырма

О, жасаған!

Шүкірліктен айырма!2 –

деген өлеңінде жаратушыдан шүкіршілік, тәуба тілейді.

Алмас Темірбайдың Аллаға арналған өлеңдер жайлы толғанысында көне замандардағы жаратушымен, тылсыммен тілдесуге арналған сөздер ғана киелі, қасиетті деп ұғатын сөз магиясына сенім бір құдайлық ұғыммен астасып кеткен.

Ардақ тұтып атыңды «Алла» деген

Өнерімді өзіңе арнап өлем.

Сен туралы жырларым – нағыз өлең,

Ал қалғаны бір күндік, жалған өлең3.

Ақындардың Аллаға арналған өлеңдеріндегі бүкіл ғаламның иесі ретіндегі образы Маралтай Райымбекұлының шығармашылығындағы арнау өлеңдер бір топ құрайды. Мысалы, «Сүрелер» дейтін өлеңдерінің мазмұны да осы тақылеттес.

Мұсылман дінін насихаттайтын уағыз өлең сияқты болғанымен, түпкі мәні – жалғыз жаратушыға бағытталған ой болып табылады. Жалпы мұндай арнау өлеңдерде Алла, тәңір ұғымдары бір ұғымда астасып жатады.

Тәңірінің қос белгісі Ай мен Күн,

Ол да көктен төге бермес мәңгі нұр.

Басыңыздан өтер-кетер сан дүбір.

Ғайып болар жасыл бақты жаз дәурен,

Шаңға айналар сарғалдақты сәнді қыр.

Жалғыз Хаққа жалбарыну – парызың,

Өміріңіз құлышылықпен мәнді,

біл.

Дәрет – парыз баспау үшін тәнді кір,

Намаз – парыз баспау үшін жанды кір.

Тәңір бөлер сыбағадан қағылар

Ұйқыменен өткізгендер таңды құр.

Тәнің тозып,

топырақ боп кетсе де

Сапарын еш тоқтатпайды жан-ғұмыр1.

С.А.Қасқабасовтың «Қазақтың көне мифінде болуға тиісті ілкі ата – демиург бейнесі Тәңір образымен алмастырылған. Ал, Тәңір аспанның әміршісі саналған. Яғни Тәңір – ең жоғарғы құдай, ол аспан мен жердегі тылсым мен тіршіліктің иесі. Адамды да, жер бетіндегі нәрселердің бәрін де, аспанды да, ондағы жұлдыздарды да жаратушы – Тәңір деп саналған. Міне, мұның бәрі – көне мифтік ілкі-демиургтің, жасампаз қаһарманның атқаратын істері. Бұл қызмет түркілер заманында Тәңірге, ал ислам келгенде Аллаға таңылған. Қазақтың көне мифінде ілкі ата-демиург образының толық және айқын сақталмау себебі осында деп білуіміз керек»2 деп тұжырымдағандай ақындардың шабыттанған сәттерінде сана түпкіріндегі көне, кейінгі ұғымдардың араласып кететіні байқалады. Мұсылмандық тақырыптағы арнаулардың бір саласы – Мұхаммед пайғамбарға арналады.

Ықылас Ожайдың «Пайғамбарға» арнауында Мұхаммед пайғамбарды Алланың жердегі өкілі, ізгіліктің, әділеттіліктің елшісі ретінде сомдап, өзінің ақындық қасиетін де сол арқылы, жақсылық пен жамандық тартысын бейнелейді.

Жәми жалған маңдайына тар болдық,

Туралық пен қашаған соң жолды біз

Таластардың түйсігімен өлшесек,

Ей, Мұхаммед, екеуміз де сорлымыз3.

Тәуелсіздік тұсында жазылған арнау өлеңдердің көпшілігі бұрынғы өткен ата-бабалар аруағына арналған. Себебі жоғымызды түгендеп, тарихи санамызды қайта жаңғыртуға мүмкіндік туған тұста ақындар батыр бабаларымыздың рухына арнап өлең арнау арқылы өзінің де, халықтың да көңіл күйін білдіреді. Мәселен: Әбубәкір Қайранның: «Қабанбай батырдың рухына шағыну» атты өлеңінде фольклорлық үрдіс элементтері: аруақпен тілдесу, қабірге зиярат ету, о дүниеде кездесу, аруақтың тірілерге ықпалы дейтін түсініктер кең көрініс тапқан.

Самға, баба!

Қыран болып ұшып кел, маң далаңа,

Зиярат қып қайтар ек қабіріңе

Зиратыңды білмейміз – арман – аза,

Көрінер басы ағарып би Боранбай,

Өзіңе әз ақылшы, заңғар аға.

Құшақтасып пейіште рухтарың,

Алдарыңнан әлі де шам жана ма?

Ерасылы қазақтың – ер Қабанбай,

Қыран болып көгінде самға дара.

Қанатыңнан қасиет нұр тарасын

Сол нұрыңның сыйлай кет, бар балаңа![147]

Яғни арнау өлеңдеріне тән белгінің бірі: өлең арналған нысанмен диалог құру ерекшелігі. Әсіресе, нысан абстрактілі ұғымдар: аруақ, құдай, періште, өлең, ел, жер, табиғат, және т.б. болуы мүмкін. Адресаттың осындай әртүрлілігі авторға өзінің толғанысын, көкейдегі ойын, айтпақ сыны мен мысқылын және т.б. көңіл-күйін басқаға жеткізуге мүмкіндік береді. Ал, бұл арнаудың толғау, терме, сатира, лирикамен іштей қабысуға мүмкіндік беретін тұсы.

Қазақтың ақын қыздарының аруаққа арналған өлеңдерінде ежелгі қазақтың батырлық, ерлік рухын іздеу сезімі айқын көрінеді.

Халықтың батырлық рухты аңсауы Гүлзира Серғазының «Махамбетке тіл қату» өлеңінде жаңарған. Бұл бодандықтан босаған қазақ елінің қайта жаңғырған батыр рухымен сырласу, сәлемдесу түрінде көрініс тапқан. Яғни батыр рухының мәңгілік өлмейтіндігі жайлы халықтық түсінікті негіз етеді.

О, Махамбет! Ер бабам

Аруағы елін қолдаған!

Тіріліп қайта келдің бе?

Бодан болған халқыңның

Бостан бағын көрдің бе?

Ұрандай жорық жырларын

Құранындай жаттаған

Ұрпаққа бата бердің бе?

Рухыңа асыл тіл қаттым,

Жетегіңе боз тайлақтай ердім де.

Жігіттің ері нар ме екен?!

Сол нарлар бүгін бар ма екен?![148]

Ақын ер адамның мықтылығын суреттеуде фольклорлық поэтиканы пайдаланады. Дәстүрлі образбен батыр мықтылығын «нарға» балай отырып, батыр бойындағы қасиет пен күшті, батырлықты «арыстан», «жолбарыс» секілді азулы аңдарға теңейді.

Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай жүректі

Махамбеттер қайда екен?!

Қасиет сіңген құрсақтан

Қыран туған аруақты ер!

Заманында тусамшы?![149]

Ақын қыздың ой-сезімі арқылы Махамбеттей хас батырдың образы өлеңмен сомдалады.

Сондай-ақ арнау өлеңдері – белгілі бір адамның бет-бейнесін, мінез-сипатын суреттеу мақсатымен де жазылып, сол адамның адамшылық қасиеттеріне тән мінезін әр қырынан ашып көрсетеді. Бұл үлгідегі өлеңдердің негізгі өзгешелігі – олар жай біреуге құрмет сезімін білдіру үшін арналған өлең емес, сол адамды мінездеуге арналған шығарма деуге болады.

Алмас Темірбай ақын Жұмекенге арнауында ақын рухымен сұхбаттаса отырып, оның азаматтық бейнесін фольклорлық әсірелеу әдісімен сомдаған. Өлеңде ақынды тазалықтың, кемеңгерліктің биік шыңы ретінде суреттеп, дүниеқоңыздық пен мақтангершілік мінездерге қарсы қою бар. «Қара жердің үстінде қайран аға, қайтіп өмір сүргенсің пенделермен?» – деп сұрақ қояды. Әсіресе адам бойындағы екіжүзділікті екі ауыз сөз арқылы түйіндеп өтеді. «Өлтіртіп ап, өтірік жоқтау айтты. Көз тіріңде көріңді қаздырғандар» десе, ақын Ықылас Ожай «Жұмекенге» деген өлеңінде:

Жұмекен-ай, Жұмекен дерті күшті

Дертке ұшырап, менің де бөркім ұшты.

Қадіріңді білмеген тас қоғамда,

Қабіріңді жырладым.... өкінішті[150], –

дейді.

Бұл арнауларда Жұмекеннің – ақындардың, адамдық қасиеті фольклорлық жинақтаушылық мәнге ие. Арнаудың дәстүрлі формасын түрлендіру арқылы да қазіргі ақындардың бұл жанрды байытқаны байқалады. Дәстүрлі зарлай арнау үлгісін қолдана отырып, Маралтай Райымбекұлы анасын аңсаған жанмен өлең арқылы тілдеседі, өз зар-мұңын да қоса өреді.

Сен де мендей мұңды ма ең, балапаным,

Көкейіне сыйдырған дала таңын?

Сен де мендей жүрсің-ау аңсап бүгін,

Аялаған ананың алақанын.

Сен де мендей мейірімге шөлдедің бе,

Көз жасыңмен көңіліңді демдедің бе?

Сен де мендей, қайтқанда асыл анаң,

Көмдірмеймін дедің бе, көнбедің бе?[151]

Қазіргі ақындардың арнау өлеңдерінің бірсыпырасы туыстық, отбасылық тақырыптарға арналған. Ықылас Ожайдың «Шешеме» деген өлеңінде ана құдіретін Жаратушы құдіретімен теңестіреді. Ақын тұжырымынша, «жатыры – жарты әлем, құрсағы – нұрлы әлем. Ана емшегі – қағбаның қара тасы секілді қасиетті. Ана құрсағы кең, жарық қасиетті» – өйткені, ол өмірге адам әкеледі. Ал, өмір одан тар. Ақын сол құрсақтан шыққан соң бірімен-бірі сыйыспайтын адам мінезін сынайды.

Жақсылыққа жалғыз Ием жар екен,

Мына жалған жалған емес, зар екен.

Пенделерін сыйғызатын қара жер,

Хауа ананың құрсағынан тар екен2.

Мұнда дүниенің ана құрсағынан жаралуы туралы көне мифтік түсінікпен кейінгі Адам ата мен Хауа ана жайлы исламдық мифтің де тоғысы байқалады. Мағиза Құнапияқызының «Қызыма» атты арнау өлеңінде ана мен баланың арасындағы махаббатты бейнелеуде фольклорлық бесік жырының әдісі пайдаланылған.

Ақын тіршілік мәнін сәбиімен сабақтастыра отырып, жас баланы бейкүнә періштеге балап, «бір баланы қуантсаң, мың періште қуанады» дейтін ұғымды жандандырады.

Қарашығыңа қарасам болды,

Іздеймін тастың жақұтын

Тағдырым маған тарту қыпты

Періште бағу бақытын!3...

Сондай-ақ, қазіргі арнау өлеңдердің бір тобы шығармашылық тұлғаларға (ақын, әнші, күйші, т.б.) арналған. Бұл арнауларда өнерпаз образын жаратушының ерекше сый ретінде дәріптейтін ұғым алғы кезекке шығады. Музыкалық аспаптардың жаратылысы мен өнердің тылсым мен адамды жалғастыратын магиялық қызметі жайлы көнеден келе жатқан ұғымдар – мұндай арнаулардың мазмұнынан айқын аңғарылады. Мәселен, Маралтай Райымбекұлының белгілі әнші Сәуле Жанпейісоваға арнаған «Айнамкөз» атты арнауында:

Жаратқан саған бар олжасын қиып салғандай,

Күй кешесің бір түрлі өрт ішінде қалғандай.

Өксік, ыза, өкініш, аңсау сүю... армандай,

Өзіңе-өзің үңіліп... мұң басады малмандай1.

Ақын әншінің әніне еліткен адамның ішкі жан тебіренісін суреттеу арқылы таланттың ғажайып қырын көрсетеді. Ал, ақынның «Қобыз» атты Бекболат Тілеухановқа арнаған өлеңінде қобыз құдіретінің тылсым сырын өлең тілімен жеткізеді.

Жаһанамдық жаназамды жаһанда

Сыймайтұғын ешбір сөзге, мақамға,

Қылқобыздың қос көзінен таныдым,

Таныдым мен бақилықтың анығын.

Қара нар – ой боздап, кезіп сананы,

Солқылдатты-ау жанда бітеу жараны.

“Тексіздік пен аруақтың егесі,

Бір тоқтамға келе алмайды, ей, неге осы!”2

Арнаудың диалогтік мүмкіндігін пайдалана отырып, ақын өзінің поэтикалық ойын білдіруде жеке адаммен де, өзімен де, халық, жер, сумен де, табиғат құбылысымен де, тарихи кезеңмен де, қоғамдағы өзгерістермен де және т.б. кеңесе, сөйлесе алады. Осы тұрғыдан алғанда, арнау өлеңіндегі адресат – жиынтық тұлға. Ал, бұл жиынтық тұлға – арнау жанрын туғызушы, айқындаушы компоненттердің бірі. Адресаттың әртүрлі моделі арнау өлеңдерінің жанрлық түрінің іштей өзара жіктелуін туғызады.

Арнаудағы диалог ол толық формадағы диалог емес, оның жекелеген үзіктері ғана. Өйткені, арнау жанрының кез келгенінде өз объектісінен жауап алуға мүмкіндігі бола бермейді. Әсіресе, арнау өлеңдер абстрактілі ұғымдарға да арналған жағдайда, мысалы: А.Темірбайдың «Ажал» өлеңінде ажал – дербес, жанды персон ретінде алынып, адам тағдырының оған тәуелді екендігі бейнеленеді.

Алыстамысың сен қазір, жақындамысың?

Алты құрлықтың тұрмысын бақылап, ісін?

Жолықпақ болып сенімен барам ба іздеп,

Жоқ, өзің шақырамысың?

Ау, Ажал, сені жұрт өте ақылды дейді

Алла тағала секілді рақымды дейді.

Өмірімді сәл-пәл ұзартшы, қажет болса

Өзгертіп, тіпті, тастайын, атымды мейлі.

Мен сені ойлап, сағынам қараша ақылды,

Балшықтан «адам» жасаған бала шағымды...

Бір күні мені асығыс алып кетпеші,

Біреуге сыйлап кетейін қаламсабымды[152].

Қазіргі жарлай арнау өлеңдерінде фольклорлық өсиет, аманат дәстүрінің ізі бар деуге болады. Өйткені, мұндай шығарма автордың өзінің замандастарына және кейінгі ұрпақтарға арналады. Жарлай арнау өлеңдерде лирикалық қаһарман нысанаға алынған халқының тарихындағы, өткен жолындағы, қазіргі замандағы қол жеткен жетістіктерін, табыстарын эпикалық баяндаумен, лирикалық толғаныстармен жырлайды. Ақындық поэзиядағы жарлай арнаулардың құрылысы эпикалық тыныспен жырланғандықтан бірнеше тарихи кезеңдері де қамтиды. Бұл жағынан алғанда, арнаулар қазақтың көрнекті тұлғаларын қазақ тарихының елеулі оқиғаларымен тұтастыра жырлайтын тарихи жыр сарынын да пайдаланады.

Табиғат құбылыстарына арналған өлеңдерде космогоникалық ұғымдар мол көрініс табады.

Өйткені, көне түсінік бойынша Д.Банзаров айтқандай «сыртқы әлем ол – табиғат: ішкі әлем ол адамның мәңгі жасайтын рухы, осы екі ұғым құбылыс-бақсылық қара сенімдегілер идеясының қайнар көзі». Сыртқы әлем – күн, ай, жұлдыздар мен жер алғашқы нанымның құдіретті күштері деп саналса, осындай негізгі нанымдарға қоса жанама көмекші нанымдарда: тау, өзен-су, т.б. болды.

Т.Медетбектің«Бұлттарға өтініш» атты өлеңінде осы ұғымды ой айтудың құралына айналдырған.

Қара бұлттар,

Найзағайларыңды жақшы, –

Әнебір жан

Кебісін тауып алсын,

Әнебір мал

Өрісін тауып алсын.

Қара бұлттар,

Найзағайларыңды жақшы, –

Сенен бір шырақ

Жағып алайын, –

Дүниенің түрі жаман ғой –

Моласыз қалармын! –

Моламды тауып алайын[153].

Жалпы, ақындардың табиғатқа арналған арнау өлеңдерінде жаратылыс суреттері айқын бейнелілік нақыштармен өрнектеледі. Өйткені, табиғаттағы тауды, тасты, ағын суды, қоршаған аспан денелерінің өзара (Күн, Ай, Жұлдыз) үндестігін жанды бейнеде жырлау – көркем фольклордан басталып, жазба әдебиетінде тұрақты орын алған көркемдік үрдістердің бірі. Ақындар табиғат аясындағы өзара тіршілік қозғалыстарының (өсімдіктер, ағаштар, жемістер, құстар, бұлақ) бәрінің жанды бояулы келбетін адам сезімімен егіздеп, баламалап бейнелейді.

Арнау өлеңдерінің бір тобынан көне анимистік ұғымдардың қызықты түрлену үлгілерін аңғаруға болады. Ақындар өзінің қаламсабында, жазу үстелінде, т.б. өзіне қатысты ерекше заттарында киелілік қасиет бар деп есептейді. Олармен тілдеседі, мұң шертіседі, уақытша байланысы үзілсе, кешірім өтінеді. Бұл – дүниедегі заттардың бәрінің «жаны бар» дейтін көне түсінікпен қатар «ақындықтың – ерекше рух-иемен байланыстылығы» туралы фольклорлық санамен тамырлас жатқан ұғымдардың сәулесі. Мәселен: Әбубәкір Қайранның «Үстелім», «Кел, қаламым» атты өлеңдерінен осы жайтты аңғаруға болады.

Үстелім тұр...

Жүзі төмен. Жүдеген,

Қу маңдайын қабырғаға тіреген.

«Маған әкеп қағазы мен қаламын,

Ием неге жазбайды, – деп, – бір өлең?»

Өкпең жөн-ау, айналайын, үстелім,

Өлең болып төгілмей тұр іштегі үн.

Өлең тұрмақ, сен екеуміз сау болсақ,

Поэманың «қағамыз ғой тістерін».

Ренжіме, үстелім![154]

Ал, «Кел, қаламым!»атты өлеңінде:

Мейлі, мейлі, басымнан өтсін айып,

Қарай берсін біреулер оқшырайып.

Қара қылды қақ жарған алдаспандай,

Кел, қаламым, екеуміз бақ сынайық[155], –

дейді. Мұнда ақын мен оған қатысты заттардың бәрі «киелі», «қасиетті» дейтін ұғым бар.

Жинақтай айтқанда, қазіргі кезеңдегі ақындар шығармашылығының денін арнаулар құрайды десек, ондағы фольклорлық сана, фольклорлық көркемдік тәсілдердің сипаты да көңіл аударарлық. Бұл академик З.Ахметовтің ұлттық поэзиядағы дәстүр жалғастығы туралы мына пікірінің жандылығын дәлелдейді. «Ақын дарыны неғұрлым зор, қуатты поэзиясынан алатын нәрі де мол болады. Бірақ халық поэзиясының қасиет сипаттарын бойына қанша сіңірсе де, дайын үлгі-өрнектерді бар қалпында алып пайдаланбаған соң ешқандай ұқсастық сезілмейді. Ақын ойының жаңа, тың болуына орай бейнелеу, суреттеу тәсілдер соны, жаңашылдық сипатымен көбірек көз тартады. Ұлттық поэзияның ең өнімді, ең құнарлы дәстүрлеріне мықтап табан тірей алғанда ғана ақын бұрын ешкім таппаған жаңалық таба алады»[156].

Толғау. Шындығында, толғау фольклорда да, ауыз әдебиетінде де, жазба әдебиетте де бар. Бұлардың бәрінде толғау жанрлық ортақ сипатта беріледі. Ол – ақынның заман, өмір, т.т. туралы тебіренісі. Бір қарағанда, толғауларды әдебиеттің қай түріне жататынын анықтау қиын. Негізге алынатыны – авторлық мәселесі. Фольклорлық толғау авторсыз болуымен ерекшеленеді. Оның мысалы – «Ер Тарғын» жырындағы «Бұлғыр, бұлғыр, бұлғыр тау» деп басталатын толғау.

Толғаудың тағы бір түрі – қағазға түспей, ауызша жетсе де, нақты бір авторға таңылып айтылғандықтан, оны фольклордан бөліп, ауыз әдебиетінің туындысы ретінде бағалайды. Ал, жазба әдебиеттегі толғауды айыру оңай, оның нақты авторы бар. Ақындар да өзіндік ой толғанысын, өзіне ғана тән образ, өзіне ғана тән стильмен жеткізгісі келеді. Сондықтан жазба ақындардың толғауларындағы фольклормен байланыс мәселесін анықтау фольклорлық тәсілдер мен образдарды пайдалану ерекшелігі бойынша қарастырылады. Зерттеу барысында эпикалық пафоста ой тербеткен ақындар шығармашылығында жанрлық жаңалықтар орын алғаны байқалды. Әдетте, ақындар бір шығарманы жазғанда бір жанрдың ерекшелігін басты ұстаным етіп, одан ауытқу болмайтын. Соңғы жылдары кейбір ақындар шығармашылығынан фольклорға тән жанр синкреттілігін пайдалану байқалады. Мәселен:

“Елім-айды” айтып еңіреп,

Қаратаудан көшкен жер.

Жауыздық жанын жегілеп,

Күйзелу кезең кешкен жер[157], –

деп, тарихи өлеңнің өзекті ойын вариация жолымен дамыта пайдаланған ақын бір кезек Ақтамберді жыраудың үрдісіне салып, толғанады. Мыңбай Рәштің бұл “Сүйінші” шығармасы Қазақстан Республикасының он жылдығына арналған, оны жазу барысында ақын фольклор мен ауыз әдебиетінің байлық қорын, амал-тәсілін молынан қолданған.

Сарнатып Қорқыт қобызын

Желмаясымен жортқан жер[158], –

дегенінде фольклорлық жанр – аңыз, ал, кейіпкерлерден – дана қарт пен ат бар.

Ол, сондай-ақ,

Ақ шашты қазақ анасы,

Қариясы мен баласы

Мақсатын бекем ұғынған.

Жотадан жортқан жоңғарлар

Дамылдан дамыл көрмеді

Орғыған ойдан ойратқа

Бір сүйем жерін бермеді[159], –

деп, тарихи жырдың үрдісі бойынша толғанады.

Ақындар толғауларындағы басты тақырып – Қазақстанның бақытты ел болуына үндеу. Мұнда да батырлық жырдың әсері бар. Ұ. Есдәулеттің “Қазақстан” атты толғауында:

Арыстандай айбаттым,

Жолбарыстай қайраттым, –

деп, Қазақстан елі батыр-кейіпкер типінде сомдалады.

Шаңырағың – шырағым,

Топырағың – тұмарым,

Ғаламда жоқ сыңарың,

Ғажайыбым, жұмағым.

Басы таза бұлағым

Басылмайтын құмарым,

Қазақстан – қыраным[160], –

дегенінде қыран жай құс бейнесін емес, фольклордағы ат-кейіпкер сияқты керемет мықты құстың образын беруге қолданылған. Толғаудың арнау түрі Қазақстанға арналған. Ақынның:

Етектегі тасыңды өрге апарсам деп едім,

Есіктегі басыңды төрге апарсам деп едім[161], –

дегені батырлық жыр кейіпкері – хас батырдың айтар сөзі.

Толғау жыраулардың кең қолданған жанры, ол қоғамның идеологы қызметін атқарушы өкілдің дидактикалық мақсатына оңтайлы жанрлардың бірі екендігі аян. Әр дәуірдің қоғам алдына қоятын қабырғалы мәселелері болады. Қазақстан тәуелсіз ел атанғалы көптен іште шер болып қатқан ұлттық тіл мәселесі ақындар тарапынан мейлінше батыл көтерілген.

Уа, нарық, нарығым,

Шылбыр беріп залымға,

Шыр бітірмей ғалымға.

Тілімге салдың тілімді,

Телімге салдың білімді[162], –

деп те толғайды.

Толғаудың дидактикалық мәнін сақтап, бүгінгі заман оқырманына төл тарихты қадірлеуді үйрету – Асқар Егеубай шығармаларының бір саласы. Автор “Шу батыр” атты шығармасын тарихи дастан дегенімен, ол, шындығында, толғау жанрының ерекшелігіне сай. Өйткені, бұл туындыда ақын батырлық жырдың стилімен ерлерді дәріптеуді басты мақсат етеді.

Жас қағанның бірі еді,

Айбыны тасқан ірі еді,

Жүрегі түкті, жұтқандай

Жолбарыстың жүрегін.

Атағы жеткен алысқа,

Ескендірмен қағысқан –

Арыстан елдің тірегі, – десе,

...Алып Ер Тоңға,

Пірі еді,

Білеген жауға білегін!

Өгіздей жебесі өкірген,

Садағын тартса шіреніп,

Тасып бір кетсе, мейірі,

Телегейдей пейілі –

Соққандай алтын күрегің![163] –

дегенінде батырлық жырдың әсері, ықпалы сезіледі. Оның “Еділ, Жайық – екі су” толғауында Қазтуған жыраудың “Қайран менің Еділім” деген зары шығарма өзегінен танылғанымен:

Кісілікке кен едім,

Жалғыздары жебеген,

Жаяуларды демеген,

Жақпайларды елеген

Кенен еді, кең еді[164], –

дегенінде Еділ мен Жайық өзендерін хас батыр кейіпкерлерше таныстырады. Әсіресе, кедей-кепшікке, бүкіл елге арқа сүйер болған Қамбар батырды еске түсіргендей. Мұндай фольклорлық тәсіл Мыңбай Рәштің “Сүйінші!” шығармасында да бар. Ақын оны 1986 жылғы желтоқсанда кеңестік тоталитарлық жүйеге қарсылық білдірген қазақ жастарын батырлық жырлардағы жас батырлардай танытып: