Ауылым тарихы.

Алла8ы т919л9 ярат3ан 929м бала8ына тыу1ан я1ы-донъялы3та й9нн9тте4 бер й9мле босма1ы инде. Кайма3тай 8ауа8ын 8улап,шау3ымлы 3уйы 3ымы2ын 8емереп, ит-3а2ылы1ын 8о1оноп,емеш-ел9кт9рен т9мл9п й9ш9729ре 72е бер 17мер т7гелме ни?

Бар 3ай1ы-хист9р2е ба6а,к74ел юш3ындарын юя шул тыу1ан я3.

Тыу1ан ауылым г7з9л Дим буйында 3алалар2ан, оло ауылдар2ан, оло юлдар2ан, завод-фабрикалар2ан алы6, аула3 саф т9би19т 3оса1ында урынлаш3ан. Й9йелеп ят3ан иркен ки4 Дим 729не ике я1ынан йыл1а а1ышы ы41айына 8у2ыл1ан т9п9ш тау2ар те2м98е мен9н 3абатланма6 т9би19т к7ренеше хасил ит9. Дим 729не асы3 ки4 дала. Унда1ы 3уйы сытырлы емешк9 бай 9р9м9лект9р, 8ыуба6ар ту1ай2ар, 9р9м9 ара8ында1ы т5п852 к7лд9р г7з9л к7ренеш хасил ит9. К7лд9р29 табан 89м баш3а т5р эре балы3тар к7п 7рсей. (р9м9лект9р29 муйыл, балан, г5лйемеш, м9мешк9к, 3ара б5рл5г9н, 3ара1ат емешт9ре 5лг5р9, б52р9 тал, 3арама, й7к9 а1астары 769. Бейек а1астар1а 7рм9л9п 76к9н 3омала3 с9ск9 б9б9кт9рен к5м5ш 3ы41ырау2ар ке7ек 3абартып, су3ланып тора. *ыуба6ар ту1ай2ар2а таш3ын китк9нд9н 8у4 к7л йыуа8ы 76еп сы1а. Быуаттар а1ышын 72енд9 татып, с9ст9рен9 сал т5шк9н 3ыл1анлы, б7т9г9ле тау2ар2а й7к9 йыуа8ы, тау йыуа8ы 769. Тау2ар ара8ын ярып т5шк9н 3улдар2а, тау2ар битл97енд9 – уй2ым-уй2ым урмандар. Улар2а к72 56т5нд9ге 3аш ке7ек 76к9н им9н, 3айын, с9тл97ек, зелпе, йыл1а а1астары Дим буйы т9би19т9н9 ген9 хас. Ошо г7з9л урында Бал1ажы хал3ы й9ш9й. Мине4 ауылым (лш9й районы «Правда» колхозына 3арай.

Бик борон Дим буйына Хажи тиг9н бер бабай килеп ултыр1ан. Ул умартасылы3 мен9н ш515лл9нг9н. Балы бик к7п бул1ан. Уны4 балын хатта тир9-я3тан килеп алыр бул1андар. ( 72ен баллы Хажи тип й5р5тк9нд9р. Шунан бында тир9-я3тан да килеп урынлаш3андар. Шулай итеп, был урын 2урай1ан, халы3 7рсег9н. Ауыл барлы33а килг9н. *9м ауыл1а беренсе килеп ултыр1ан кеше – Хажи бабай х5рм9тен9 Балхажи тип 3уш3андар. С5нки тора-бара бабай2ы4 72ен д9 Хажи т7гел,Балхажи тип й5р5тк9нд9р. Шулай итеп, ауыл тора-бара Бал1ажы1а 9йл9нг9н. (леге к5нд9 л9 ауылды4 исеме Бал1ажы, русса Балгазы була. Ауыл элек 2ур бул1ан. Л9кин ме4д9 ту1ы2 й52 етмешенсе – етмеш беренсе йылдар2а к7п 1аил9л9р тир9-я3 совхоздар1а к7сеп б5тк9нд9р, с5нки колхоздан бер нинд9й 29 яр2ам булма1ан.

Х92ерге к5нд5 ауыл та1ы ла 769, матурлана. Й9шт9р ауылда 3ала, йорттар 8алалар. Ауылда 3ыр3 биш йорт бар. Та1ы ла я4ы йорттар 8алына. Й52 уты21а я3ын кеше й9ш9й. Т5п халы3 – баш3орттар. Кыр2ан килг9н татар киленд9ре л9 бар. Бер ме4 ту1ы2 й52 8ик89н алтынсы йылда я4ы м9кт9п 8алынды, ме4 ту1ы2 й52 8ик89н 8иге229 – 2ур культура йорто т525лд5. Ауылда магазин, мтм, медпункт, 8ыйыр ферма8ы, пилорам бар. М9кт9пт9 у3ытыусылар б5т98е л9 ю1ары у3ыу йортон тамамла1андар. У3ытыу элек-элект9н баш3орт теленд9 алып барыла.

Ауыл хал3ы ме4 ырыуына 3арай. Ауылда 5с т5рл5 ара бар : Бал1ажы, Б7ре, М9се17т.

Ауылыбы2 Яулыйыл1а буйында, Ташлы3ул йыл1а8ы мен9н 3ушыл1ан тама3та урынлаш3ан. Йыл1алар б9л9к9й. Улар ауылыбы22ан бер нис9 са3рым алы6лы3та – 7р29, тау2ар2ан сы33ан шишм9л9р29н башлана.

Яулыйыл1а бик тар бул8а ла, ярында 76к9н йыуан 5й94кел9р, ерект9р ышы1ында1ы т5б5 к7ренм9й з94г9рл9неп ят3ан ятыулы3тар2а 5й5р5 мен9н бел9к буйы б9р2е, 3ушбаш балы3тары й529. Йыл1алар со3орон тар буй булып ерек, 3арама, тал, 5й94ке, у6а3 а1астары 3аплап тора. Ки4 им 729нен сикл97се тау2ар, урмандар дала1а 72енс9лекле й9м 56т9й.

Ауылыбы21а 3аршы буй булып бер са3рым сама8ы алы6лы3та Алмалытау ята. Уны4 уйпатлан1ан 5л5ш5нд9 тарма3ланып 76к9н я41ы2 3айын 7тк9н быуаттар2ы4 ша8иты булып тора. Алмалытау, Д74г9ктау, Р9с7лос3антау 89м баш3а тау2ар бер-бере8е мен9н айыр1ы8ы2 тоташып , бер б5т5н 8ырт хасил итеп, т5нья3 й7н9лешк9 таба 8у2ыла. Шул у3 Алмалытау к5нсы1ыш й7н9лешк9 табан, Дим а1ышы ы41айына, уны4 729нен 8ул я3тан сикл9неп 8у2ыл1ан тау2ар те2м98е мен9н тоташып, алы63а 8у2ыл1ан тау2ар 8ырты хасил ит9. Баштары айыр1ы8ы2 бер б5т5н тиге2 8ырт булып тор8а ла, 89р тау 3ыр2ан 3ара1анда айырылып , 72енс9 19ж9п матур к7ренешт9р хасил итеп тора. Алмалытау1а тоташып к5нсы1ыш3а таба Ар3ылытау,Б7релетау, С9йеттау, Им9нле3ултау, Каш3атау 89м баш3а тау2ар те2м98е алы63а кит9. Тау2ар б9л9к9й, т9п9ш бул8алар 2а, битл9729ре тек9. Тау2ар ара8ынан урманлы 3ул тар буй булып Дим 729нен9 т5ш9.

Тау исемд9рене4 килеп сы1ыу тарихтары ла бик 3ы2ы3лы.

Алмалытау – был тау2а алма а1асы бик к7п 76к9н. Л9кин х92ерге к5нг9 уны4 бер ген9 а1асы и69н 3ал1ан.

Б7релетау – йыш 3ына кис к5нд9ренд9 был тау башында б7рел9р олоп ултырыр бул1ан. Ауыл хал3ы балта-89н9кт9рен алып б7рел9р2е 3ыуып еб9рг9н, й9н98е ауыл1а 3ай1ы кил9.

Ар3ылытау – ул ауы1а ар3ылы 3арап тора.Шу1а к7р9 уны Ар3ылытау тип алып китк9нд9р.

Р9с7лос3антау – Р9с7л тиг9н бер бабай мотоциклы мен9н ос3ан, л9кин нинд9й2ер м51жиз9 мен9н и69н 3ал1ан. Шунан бирле тау2ы уны4 х5рм9тен9 Р9с7лос3ан тип й5р5т9 башла1андар.

Ауылыбы22ан бер са3рым сама8ы к5нья3та – Дим йыл1а8ы. Ул быуаттар а1ышын 72енд9 8а3лап, с9ск9ле ки4 ту1ай2ар2ы, сытырлы 3уйы 9р9м9лект9р2е бормаланып ярып, ашы3май 1ына а1а ла а1а. Димг9 3ой1ан к5м5шт9й саф 8ыулы ва3 тау йыл1аларыны4 шишм9л9ре 729нде сикл97се тау2ар2ан а1ып сы1а. Тау2ар, урмандар, ки4 ту1ай2ар, 9р9м9лект9р, к7лд9р – б5т98е берг9 г7з9л т9би19т к7ренеше. Тау битл9729ренд9ге урман буй2арында 3ы2арып ер ел9ге, ялан сей98е беш9. К72 куреме ер 89р я3тан – иркен дала, алы6 офо3та к7г9реп ят3ан тау2ар те2м98ен9 барып тоташа.

Ауылыбы2 аша граждандар 8у1ышы бер нис9 тап3ыр бер тегел9й, бер былай 7т9, 3апма-3аршы тороусы 19ск9р29р2е4 оборона линия8ы булып 3ала. Каршы тороусы 19ск9р29р2е4 бере8е Алмалытау 3ырла8ында, 3оралдарын ауылыбы21а табан то63ап окоптар2а ята, икенсе8е – ауылыбы2 тор1ан Яулыйыл1а буйында, ереклект9 яр1а, 3ыуа3тар1а ышы3ланып тора. Яулыйыл1а исеме шул заманда 19ск9р-яу ят3ан 5с5н бирелг9н.

(нис9 9бей2е4 х9тир9л9ре :

« Июнь баштарында ауылда йыйын, «тау» осоро башлана », - тип башлап китте ул 872ен. – « Тау », йыйын – халы3 байрамы. *9р йыл был байрам билд9ле бер к5нд9 7тк9рел9. Бе22е4 « Я4ы к5с » колхозында ул йыл да Дим буйында1ы Т7б9нгету1ай2а ун икенсе июнд9 7тк9рел9. 5с5нс5 июнд9н башлап ун 8иге2ен9 тиклем « тау », йыйын 89р ауылда 7тк9рел9. *9р ауыл – бер колхоз ике а2на буйы й9шт9р к5н д9 ауылдан-ауыл1а й5р5п эшт9н, 3ай1ы-х9ср9тт9рен9н арынып, уйнап ала. Йыл буйы ал8ы2-ял8ы2 эшл9г9н халы3 ял ит9, 72енс9 к74ел аса. « Тау »2ы халы3 72е ойоштора.

« Тау » бул1анда уйындар б7л9к8е2 7т9, й9ки б7л9к к5р9шк9н, ат сабыштыр1ан кешел9рг9 ген9 бирел9.

Йыйын 2ур 92ерлек мен9н, колхоз ет9ксел9ре 3атнашлы1ында 7тк9рел9. Уны 8у41ы йылдар2а « 8абан туйы » тип атай2ар. Б7л9кт9р2е халы3тан идара тарафынан т919йенл9нг9н ауылыбы22ы4 абруйлы 5лк9н кешел9ре йыя. Улар о2он 3ол1а1а та6тамалдар, яулы3тар, 3улъяулы3тар та1ып, йоморт3а йыйыу 5с5н би2р9л9р тотоп, урам буйлап яйлап 3ына 7т9, 89р йорттан б7л9к алып кит9. Колхоз да б7л9к бир9. И4 оло б7л9к – 8ары3.

Катын-3ы2 72е на1ышлап эшл9г9н 3ар ке7ек саф а3 та6тамал, сикк9н 3улъяулы3 бир9. Б7л9к йыйусылар т5рк5м5 килг9нен алы6тан к7реп, 3атын-3ы2 бирер29й 9йберен тотоп, 3ап3а т5б5нд9 алдан сы1ып к5т5п тора. Б7л9ге булма1андар йоморт3а бир9. Б7л9к йыйыусылар ара8ында шаян 872ле8е л9, бейе7се8е л9, йырсы8ы ла була. Улар 7229ре 3ы2ы3 тамаша.

*9р ауылды4 « тау », йыйын к5н5 тир9-я3 ауыл й9шт9рен9 билд9ле. Хатта халы3 ара8ына сы1ырлы3 кейеме булма1ан 3ы22ар 2а кешен9н я4ы галош, к7лм9к, кофта алып тороп кейеп кил9 был уйын1а.

Ун икенсе июнь ирт9н9н башлап к7рше ауылдар2ан й9шт9р й9й97л9п, аттар1а тей9леп кил9. Киле7се халы1ты4 иге-сиге ю3. Аттарын ауылда таныштарында ту1арып 3алдыра.

Колхоз р5хс9т итеп 72е ойоштор1ан йыйын ю1ары ким9лд9 7т9 – ат сабыштыралар, й7гереш9л9р, к5р9ш9л9р, к7229рен б9йл9п балсы3 с7лм9к ваталар, епк9 та1ып эленг9н б7л9кт9р2е 3айсы мен9н 3ыр3ып т5ш5р9л9р…

« Тау »2а ла, йыйында ла й9шт9р к7м9кл9п 3ул1а-3ул тотоношоп, оло т749р9к я8ап та3ма3 9йтеп бейей. Был уйын к5н буйы бара – ирт9нг9 тиклем дауам ит9. Й9шт9р б5т9 мо4-зарын онотоп уйнай.

« Тау »1а, йыйын1а б5т9 халы3 оло 3уна3 3аршыла1ан ке7ек ихлас к74елд9н д9ртл9неп 92ерл9н9. Ололар 2а ул байрам да актив 3атнаша. Карты ла, й9ше л9 бейей, йырлай. Оло т749р9к эсенд9 гармун1а 3арты ла, й9ше л9 д9ртле бейей. Халы3 б5т9 мо4-зарын онотоп ярыштар2а, уйындар2а 3атнаша, 8ауы1ып 3айта.

Баш3а ауылдар2ан килг9н 3уна3тар2ы ауылыбы2 хал3ы 5й5н9 алып 3айта, 3улынан килг9нс9 с9й эсер9, 8ыйлай. Ситт9н килг9нд9р2е4 бер9й8ен94 был ауылда танышы бул8а, шуны4 мен9н берг9 ипт9шт9ре л9 с9й эс9рг9 кер9. Куна3тар2ы 5й5н9 с9йг9 алып керерг9 ауылыбы2 3ы22ары билен9 а3 алъяп3ыс б9йл9п сы1а.

%йл9нерг9 ни9тл9п килг9н егетт9р йыйында, « тау »2а 3ы2 к72л9й. Егетт9р 29, 3ы22ар 2а хисап8ы2 к7п – бере8ен9н-бере8е 8ылыу. Бында 3ы2 к72л9п, 17мере буйы донъя к5т9рг9 к9л9ш итеп урлап алып ките7 осра3тары ла була. Бындай е4ел холо3ло егетк9 3ы22ар кей97г9 сы3май, урамда осра1анда – урап 7т9.

« Тау » й9ки йыйын ауыл хал3ыны4 и4 к74елле байрамы.

Бына шул йыйындар2ы4 бере8енд9 мин д9 а3 алъяп3ыстар б9йл9п й5р5г9нд9, 5йл9нерг9 тип килг9н, Наил бабайы4ды осраттым, » - тип 87229рен тамамланы ул.

З9р9 9бей 85йл9г9нд9р29н:

Тал3ан.

Элегер9к нинд9й баш3орт аштары бешер2ел9р ик9н тиг9н 8орау мен9н мин И2рисова З9р9 9бейг9 кер2ем. Ул бишбарма3, 3орот,3ы6тыбый, бауыр8а3, тал3ан ке7ек аш-8ыу бешерг9нд9рен 85йл9не. Бары8ыны4 да нисек бешереле7ен, эшл9не7ен д9 9йтте. Шулар ара8ынан мин тал3ан тура8ында асы1ыра3 я2ып 7т98ем кил9, с5нки был а2ы3ты к7бе8е ишетк9не 89м аша1аны ю3тыр.

Тал3ан – и4 т9мле, х5рм9тле, шифалы, ти2 беш9 тор1ан аштар2ы4 бере8е. Ул 3уйы бут3аны х9терл9т9.

Тал3ан – оло 8ый2ар2ы4 бере8е. *аулы3 5с5н фай2алы. Бой2ай 3абы1ы ла тал3ан составында тулы8ынса 8а3лана. Ул аш3а2ан- эс9к эшм9к9рлеген я3шырта. Б5т9 эске органдар эшм9к9рлеген9 л9 у4ай т9ь6ир ит9.

Тал3ан оно я8ау

К7г9рс9н к72е ке7ек тос, та2а бой2ай2ы 3а2ан1а 8алалар. %6т5н9н са3 3ына артып тор1ансы 8ыуы3 8ыу 8алалар. Тал1ын утта о2а3 итеп, бой2ай б7ртнп бешк9нсе 3айнаталар. Ка2андан алып ил9кк9 8алып 8ыуынан 8529л9р. *ыуы 8ар3ып б5тк9с т9, йо3а итеп киндер ашъяулы3тар1а й9йеп тышта, 3аралты башында 3ояшта киптер9л9р. Йонсоу к5нд9р29, елл9тк9н бой2ай2ы табалар1а йо3а 1ына й9йеп, икм9к бешереп ал1ан мейест9 киптер9л9р. Таш ке7ек 3аты булып кипк9н бой2ай2ы тирм9нд9 эре итеп тарттыралар.

Тал3ан бешере7.

Тал3анды манный бут3а8ы ке7ек бешер9л9р. Ка2ан1а 92ер9к 8ыу 3ушып 85т 8алалар. К7л9ме кеше 8анына 3арап алына. Кайнап сы33ас, к9р9генс9 то2 8алалар. Тал1ын утта 3айнап тор1ан 3а2ан1а, бер 3ул мен9н бол1атып тороп, 92л9п тал3ан оно 8алалар, 3уйыр1ансы 3айнаталар.

Тал3ан манный бут3а8ы ке7ек ти2 беш9. Л9кин 3уйы була, 3ала3 ба6тыр8а4 – туры тора. *ауыт3а 8ал1ас, урта8ына со3ор я8ап эретк9н а3 май 8алалар. Шул май1а манып ашай2ар.

%л9с9йем Шамси8ан уйнап 76к9н уйындар.

Касышлы уйнау.

Уйын машина й5р5м9г9н аула3 урында й9ки ишек алдында уйнала.

Уйын база8ы 89м май2ан сикт9ре уйын башлан1ансы 72-ара 85йл9шеп килеше7 юлы мен9н билд9л9н9. Бары8ы ла 3аса – бер97 э2л9й. Т97ге э2л97се уйын башында шыба1а тотоп билд9л9н9. Ос3а сы33ан – э2л97се була.

Уйын башлана. Балалар 3асып б5тк9нсе э2л97се 72 база8ына алды мен9н ба6ып к72ен йомоп тора. Бер а2 ва3ыт 7тк9с, 3ыс3ырып и6к9ртм9 я8ай: «Ун1а тиклем 8анайым, шунан 8у4 э2л9йем», - ти. Шунан 8у4 3ыс3ырып ашы3май 1ына ун1а тиклем 8анай: «Бе-е-ер, ике-е-е, 5-5-5с… у-у-ун », - тип. К72ен ас3ансы: «Э2л9й башлайым», - тип и6к9рт9. Э2л9й башлай.

База итеп ихатаны4 бер ба1ана8ы, айырым 76к9н бер а1ас 8.б. булыуы ихтимал. Э2л97се 3ас3ан бер978ен к7р89, й7гереп килеп, уны4 исемен 3ыс3ырып 9йтеп, база8ына 8у33ан ке7ек 3улын е4елс9 тей2ереп ала. Б5т98енд9 табып б5тк9нд9н 8у4 – уйын я4ынан башлана. Т97 табыл1ан бала э2л97се булып 3ала.

Касып тор1ан бер97 э2л97сен9н алда база1а й7гереп килеп исемен 3ыс3ырып 9йтеп 8у38а, уйын я4ынан башлана. Э2л97се та1ын да э2л97се булып 3ала. Уйын бик ете2 темпта бара.

«%йл5» уйнау.

Был уйын икеш9рл9п уйнала. *9р кеше – айырым «команда». Уйнау 5с5н схеманы машина, ат й5р5м9г9н аула3, та3ыр ер29 тая3 мен9н 8ы2ып эшл9йбе2. Беренсе, 5с5нс5, бишенсе ша3ма3тар1а 8ы4ар ая3 мен9н ба6ыла, икенсе ая3 – к7т9релг9н к5й5 те229н б5кл9неп тора. Икенсе, д7ртенсе ша3ма3тар1а ике я1ына ла ыр1ы1ан ке7ек бер9р ая3 мен9н бер юлы ба6ыла.

Ша3ма3тар2а1ы 3ара таптар – бара тор1ан э229р. Алтынсы – старт.

Уйынды беренсе башлаусы шыба1а тотоп й9ки «атын-батын…» 9йтеп белен9.

Уйын башлана. Башлап уйнаусы старт3а – беренсе ша3ма3 алдына ба6ып, ш9шке ваты1ын беренсе ша3ма33а 8ала ла, й5п5п кире урап сы33аньа, ша3иа3та ят3ан ш9шке ваты1ын алып сы1а.

Старта тороп ш9шке ваты1ын у4 я3та1ы икенсе номерлы ша3ма33а ыт1ытып 8ала – та1ы б5т9 ша3ма3тар2ы ю1арыла 9йтепг9нс9 й5р5п сы1а. Шунан 8у4 8ул я3та1ы икенсе номерлы ша3ма33а ш9шке ваты1ы 8алып й5р5п сы1а…

Шулай итеп, б5т9 беренсе-бишенсе номерлы ша3ма3тар1а щ9щке ваты1ы ыр1ытып 8алып й5р5п сы33андан 8у4, беренсн ша3ма33а арты мен9н тороп старт3а ба6ып, ш9шке ваты1ын 3улбашы Аша с5й5п, нинд9й бул8а ла ша3ма33а т5ш5р5рг9 тырыша. Ш9шке ваты1ы т5шк9н ша3ма3 ыр1ыт3ан кешене4 «5й5» булла. Ул «5й5н9» ике ая1ы мен9н ба6ып тора ала. «%й» я8а1ан ша3ма33а 8ы2ып билд9 8ала. Уны4 аша икенсе уйнаусы ыр1ып 7т9.

Ш9шке8ен ша3ма33а д5р56 т5ш5р9 алма8а й9ки й5р5г9нд9 я4ылыш8а – уйынды икенсе бала дауам ит9. Уйын б5т9 ша3ма3тар 2а «5й»булып б5тк9нсе дауам ит9. К7п «5й» алыусы е4е7се була.

Т749р9к эсенд9 парлашып бейе7.

Был бе22е4 заманда ки4 тарал1ан бейе7 алымы. Уйын кист9рен ауыл осонда си29м ер29 баш3арыла.

Малай2ар, 3ы22ар 3ул1а-3ул тотоношоп 2ур т749р9к я8ап, та3ма3 9йтеп й5р5й. Т749р9к эсенд9 бер нис9 пар та3ма33а 3улты3лашып 9йл9неп бейей.

(йтелг9н та3ма3тар:

*анду1астар2ы еб9р2ем

Ты4лар1а 872еге22е,

Тура1ы22а 8айрап 3айт3ан

К7рм9г9н 72еге22е.

Кара 3ара бала1ы2,

Ни 3ыйлана 3ара1ы2.

Бер ба6а8ын нис9 ба6а

Ба6ыу2арын 8ана1ы2.

(т9ст9 л9 кикерек,

Тауы3та ла кикерек.

Кеше белм9й 8икерм9й2ер

(й29 бе229 8икер9йек.

Тау башында бер 7л9н

С9ск9 ата т5рл5н9н.

Й9ш9м9ге2 бер97 мен9н

Б9хет 8ына1ы2 т5рл5н9н.

Дим буй2ары 3абырса3,

Дим буй2ары 3абырса3.

Инде уйнаны3-к5лд5к

Х92ер етте 3айтыр са3…

Уйын башында т749р9к эсенд9 парлашып бейерг9 72 тел9кт9ре мен9н бер нис9 кеше сы1а. Та3ма3 башланыу мен9н улар т749р9к я8ап та3ма3 9йтеп й5р57сел9р ара8ынан бер972е 8айлап 72е мен9н 3улты3лашып 9йл9неп бейе7 5с5н са3ыра – ете2 ген9 бейеп килеп 3аршы8ына ба6а й9ки алдында у4 3улын 8у2ып тыпыр2атып бейеп тора.

Т749р9к эсен9 бейерг9 са3ырыусы бер куплет тв3ма3 тамамлан1ас та, баш3алар мен9н берг9 3ул1а-3ул тотоношоп та3ма3 9йтеп бейерг9 сы1а. Са3ырылып сы1арыл1ан кеше бер куплет та3ма33а бейе7 тамамлан1андан 8у4 я4ы та3ма3 башланыу мен9н 3ул1а тотоношоп та3ма3 9йтеп й5р57сел9р ара8ынан бере8ен 8айлап 72ен9 бейерг9 иш итеп са3ыра. Бер куплет та3ма3 тамамлан1андан 8у4 т749р9к эсен9н сы1а.

Бейе7 бына ошолай ту3тау8ы2 дауам ит9. Т749р9к эсенд9 парлашып 3улты3лашып д9ртл9неп 9йл9неп бейей29р. Бер куплеп та3ма3 тамамланыу1а – икенсе8ен башлай2ар. Та3ма3тар2ы, к5й29р2е, й9шт9р 7229ре уйлап сы1ара. Улар ту3тау8ы2 алмашынып, я4ырып тора. Бейе7сел9р б5т9 донъя8ын онотоп, 3ара тирг9 т5ш5п бейей, та3ма3 9йт9. Июнь айыны4 т97ге ярты8ында «Тау», «Йыйын» 89р ауылда була. Оло т749р9к я8ап, та3ма3 9йтеп парлашып бейе7 к5н буйы, т5н буйы, ирт9нге та4 беленг9нсе дауам ит9.

Й525к 8алыу:

Уйынды аула3 5й29 7тк9р9бе2. Малай2ар, 3ы22ар бер р9т те2елеп стена буйында1ы урынды3тар2а ултыра. Й525к 8алыу 5с5н малай2ар баш кейемен, 3ы22ар алъяп3ысын б5кл9п алдында тота.

«Й25к» урынына н9м9 8ал8а4 да була. Бе2 бер тинлек тимер а3са 8алабы2.

Те2елеп ултырыусылар р9тен9н бер кеше й525к 8ал1ан ке7ек ти2-ти2 й5р5п сы1а. Шул Арала «й525г5н» белдерм9й ген9 бер978ен9 8алып кит9. Й525к 8алын1анын хатта й525к 8алын1ан кеше 72е л9 8и2м9й 3ала.

Икенсе кеше те2елеп ултырыусылар 3аршы8ында й525к кемг9 8алын1анын 3арап ултыра.

Й525к 8алыусы р9тт9н й5р5п сы33андан 8у4 3арап ултырыусынан: «Й525к кемд9?» - тип 8орай. Д5р56 9йт89, 3арап ултырыусы те2елеп ултырыусылар р9тен9 к7сеп ултыра. ( уны4 урынына й525к 8алыусы ултыра. Й525к 8алын1ан кеше – й525к 8алыусы була. Д5р56 9йтм989, 3арап ултырыусы 72 урынында 3ала. *алыусы мен9н й525к 8алын1ан кеше ген9 урындары мен9н алмашына.

Уйын ти2 темпта уйын-к5лк5 мен9н к74елле бара.

Ал к9р9к, г5л к9р9к…

Бе2 уны й9й29рен – асы3 8ауала – аула3 ауыл урамында й9ки ауыл осонда1ы ту1ай2а уйнай инек.

Уйынды бер команда башлай. Улар бер-бере8е мен9н 85йл9шеп икенсе команданан 7229рен9 кемде са3ырыр1а к9р9клеген асы3лай.

М969л9н, улар Г5л8ылыу2ы са3ырыр1а 85йл9ште, ти. Шунан 8у4 улар хор мен9н бер тауыштан 3ыс3ырып Г5л8ылыу2ы 7229рен9 са3ыра:

- Ал к9р9к, г5л к9р9к, бе2г9 Г5л8ылыу к9р9к, - ти29р.

Са3ырыл1ан Г5л8ылыу ц7гереп, 3ул1а-3ул тотоношоп тор1ан «к9рт9не» 525п 7терг9 тырышып, 72е тел9г9н ике кеше ара8ына ете2 ген9 килеп б9рел9. Шул са3 те2елеп тороусылар Г5л8ылыу килеп б9релг9нд9 3улдарын ыс3ындыр8а, Г5л8ылыу «к9рт9не» 525п 7т9, 525лг9н урында1ы ике кешене4 бере8ен ет9кл9п 72 команда8ына алып кит9. Г5л8ылыу команда8ы 72е теге команданы4 бер кеше8ен, м969л9н Ай8ылыу2ы, са3ыра. Ул да «к9рт9не» 525рг9 ш9п й7гереп килеп ике кеше ара8ына б9рел9. %29 алма8а, Ай8ылыу был команда р9тенд9 3ала. Был команда та1ын да Ай8ылыу команда8ыны4 бер978ен са3ыра.

Уйын ошо ким9лд9 бер команданы4 барлы3 кеше8е икенсе команда 3улына эл9геп б5тк9нсе – е4елг9нсе, шау-шыу, уйын-к5лк5 мен9н к74елле дауам ит9. Бер я3 е4еп ту3та1ас, уйын я4ынан башлана.

Со3ор туп.

Бе2 бик мауы1ып, 3ара тирг9 мансыл1ансы, со3ор туплы уйнайбы2. Уйнау 5с5н бер резина й9ки й5н 3ул тубы к9р9к. Бе2 ат й5н5н9н кейе2 ке7ек эшл9нг9н туп мен9н уйнаны3. Со3ор2ар2ы 7л9н8е2 тиге2 ер29, тура 8ы2ы3 буйынса Осло тая3 мен9н туп яртылаш т5ш5п ултырырлы3 т9р9нлект9 89м ки4лект9, бер-бере8ен9 я3ын итеп 3а2ыйбы2.

Со3ор2ар 8аны уйында 3атнаш3ан малай2ар 8анына ти4. *9р со3ор2о4 «хужа8ы» бар.

Уйын башында беренсе булып кем туп т9г9р9т9с9ген шыба1а тотоп бел9л9р. Ос3а сы33ан – туп т9г9т9. Ул тупты со3ор2ар 56т5н9н 8улдан у41а табан т9г9р9теп еб9р9. Туп т5ш5п ту3та1ан со3ор «хужа8ы» тупты ти2 ген9 алып кемг9 бул8а ла б9реп тей2ерерг9 тейеш, тей2ер89 – очко ала. Туп тейг9н бала – туп т9г9р9т9. К7п очко алыусы – е4е7се була. Тупты тей2ерм96к9 була, туп со3ор1а т5ш5п ту3та1ас та, б5т9 балалар, туп т9г9р9те7се л9, т5рл5 я33а таралышып й7гер9л9р. Шулай уйын ти2 темпта бик к74елле бара.

Лапта 8у1ыу – с9п9м9 туп.

Уйнау 5с5н бер б9л9к9й резина й9ки й5н туп 89м у1а 8у1ыр1а бер башы я6ы итеп юныл1ан а1ас к9р9к.

Уйын шыба1а тотоу2ан башлана. Шыба1а тот3анда 56к9 сы33ан команда уйын башлай.

Беренсе команда старт 8ы2ы1ы артында туп 8у1ыр1а сират к5т5п тора. Туп 8у33анда 8ы2ы33а ба6ыр1а й9ки унан Аша сы1ыр1а ярамай. Туп3а 8у1ыусы балалар2ы4 89р бере8е «бер 3уллы» - туп3а бер тап3ыр 1ына 8у1а ала. Ки29неп туп3а тей2ер89 л9, тей2ерм989 л9 3улын ю1алта. Та1ын да 8у1ыу 5с5н 3ул алыр1а, ул й7гереп икесе 8ы2ы3ты 7теп старт3а кире 3айтыр1а тейеш. Л9кин быны4 5с5н, команда буйынса ипт9ше тупты 8у1ып икенсе команда балалары тор1ан я33а еб9рг9н арала 1ына икенсе 8ы2ы33а барып урап 3айтыу 5с5н йугер9 ала. Команда буйынса бер ипт9ше тупты 8у1ып еб9рг9с, икенсе 8ы2ы3тан урап 3айтыр1а 5лг9шм989, икенсе ипт9ше туп 8у1ып еб9рг9нде икенсе 8ы2ы3 артында к5т5п тора. Икенсе ипт9ше 8у33анда, та1ы бер м9рт9б9 туп 8у1ыр1а «3ул» алып 3айта. Команданы4 б5т9 3атнашыусылары «3ул8ы2» 3алып икенсе 8ы2ы3тан урап 3айтыр1а 5лг9шм989 – команда е4ел9 – туп тотоусы команда урынына к7с9. Командир2ар, алдан 85йл9ше7 буйынса, ике «3уллы» була.

Командалар1а булене7 т9ртибе:

Бала-са1а урамда йыйыл1ас та, нинд9й уйын уйнау тура8ында ти2 арала бер урта3 фекерг9 кил9бе2. Арабы22ан 5лк9нер9к 89п т979кк9ллер9к ике малай командир булыу2ары 89м 7229рен9 команда йыйыу2ары тура8ында 9йт9. Улар ике8е й9н9ш9 тороп бер-бере8ене4 3улбашына 3улын 8алып, командалар1а б7ленерг9 тел9г9н балалар2ы 3абул ит9. Балалар парлашып, ситк9р9к кит9,шартлы исем-кличка алып кил9.

М969л9н, бере8е 9йт9:

- Мин «Им9н» буллам, - ти,

Икенсе8е:

- Мин – «Кайын», - ти.

Улар 9йтелг9н исемд9ренд9 командир2ар 3аршы8ына килеп ба6алар 2а:

- «Им9н» к9р9кме, «Кайын» к9р9кме? – тип 8орай2ар. Командир2ар2ы4 бере8е 72ене4 8айла1ан кличка8ын 9йт9:

- Ми49 – «Им9н», - ти. «Им9н» исемен ал1ан бала был командир команда8ына алына. Икенсе8е – «Кайын» - икенсн команда1а 3ала. Шулай итеп парлашып шартлы исем алып килг9н балалар командалар1а б7ленеп б5тк9с, командир2ар шыба1а тота. %6к9 сы33ан команда – уйынды башлай.

Олатайым 7лг9нд9 сы1арыл1ан б9йет.

Шундай 3ы2ыу уттарында

Яна й5р9гем, сы3май т5т5н.

Ауыр булды 19зиз баламды4

М94гелекк9 ташлап ките7е.

*ауалар2а ос3ан 3оштар2ы4

Канаттары талмай улар2ы4

Абау Аллам ни х9л итте4?

Х9ср9те ауыр баламды4.

К7229рен9 3арап туйманым

Килде халы3, китте алып ,

А1ас табут3а 8алып.

Алып китте илай-илай

Кал1анбы2 и6т9н я2ып,

*ис 3ара ю3 был 9ж9лг9

Осра8а алып кит9

Б5г5н 8ау бул1ан кешене

Ирт9ге8ен9 ю3 ит9.

Т5рл5 ауырлы3тар мен9н

У6терг9н инем 8е22е

У6еп, буй2ары4а етк9с,

Ташлап китте4 8ин бе22е.

Кара с9ст9р а1аралар

Кара тормай 17мерг9.

Бел9м бер 29 онотолма68ы4

*а3ланыр8ы4 к74елд9.

К5нд9р буйы и6т9н сы3май

*ин ген98е4 и6емд9.

Кис етк9нд9 тел9йем

К7р89м инем, тип, т5ш5мд9.

К7229ремд9н а33ан й9шт9р2е4

*ыуы мен9н сы1ыр ярылып,

У6ер29р 89м с9ск9 атыр2ар

%6т54д9ге таш3а 8алынып.

*инее алып 3айт3ас, 8у2ып 8алды3,

%6т9ре49 3арап, и68е2 3алды3

Ила8а3 та 3ай1ыр8а3 та

Ю3 бер сара

М94гелек йорт3а итеп 8алды3.

Ни49 кеше был донъя1а

Й9ш9р 5с5н ген9 тыума1ан?

Ни49 7лем, ни49 айырылышыу

М94ге й9ш97 ни49 булма1ан?

Тар т7гелме 39бере4?

Ни49 былай 3ы63а булды

*ине4 19зиз 17мере4?

(лфи9 5л9с9йемде4 85йл9г9нд9рен9н:

« Бе22е4 к7ршел9 ген9 м9кт9п ине. Й9й у3ыу2ар тамамлан1ас, м9кт9пте4 ишек алды й9м-й9шел 7л9н мен9н 3аплана. Ми49 ул ва3ытта д7рт-биш й9шт9р сама8ы ине. Мин шул й9шел 7л9н 56т5нд9 уйнар1а ярата инем. Шулай бер к5н уйнап ултырам, 3апыл т92р9г9 3араным. Эске я3тан ми49 бер 9бей барма3 янай, кит, ти. Мин сытыр2атып к72емде йомдом да 9с9йем9 3ыс3ырам: « (с9й, мине килеп ал, 9бей мине ашайым ти, мине 9рл9й » . Шунан е4г9м килеп к7т9реп алды. Шул ва3ы1анан 8у4 унда уйнама6 булдым.

(с9йем шул м9кт9пт9 йыйыштырыусы булып эшл9й ине. Ул ирт9н с919т алтынан барып мейес я1а. (г9р ишект9р2е кист9н «Бисмилла8и рахман рахим» тип яп8ам, ирт9н килг9с, яратмай, д5б5р-да6ыр й5р5й29р ине, тип 85йл9й тор1айны. Уны4 85йл9г9нен9 ышанмай2ар ик9н.

Бер кисте шулай «Бисмилла8ын» 9йтеп, ишект9рен ябып китк9н. Ирт9 мен9н е4г9мде алып бар1ан. Ул ва3ыттар2а 8у3ыр ш9м, элетр й9ки я3ты ш9мд9р ю3. Асып керг9нд9р былар, 9с9йем мейес я1а башла1ан, е4г9м уны4 эрг98енд9 тора ик9н. Бер м9л ша1ыр-шо1ор итеп ишек асылды, ти. Ен, и29нд9р2е 8ы1ылдырып, асыуланып ба6ып 3ырыбы22ан 7тте л9, я2ыша тор1ан та3таны шы1ыр2атып, артына кереп китте, ти. Шунан бирле, 9с9йемде4 е4г98е, был м9кт9пк9 ая3 та ба6маны, ти.

Ми49 бер ете-8иге2 й9шт9р тир98е ине. Бе22е4 3аршыла 1ына ташланды3 иген кел9те тора ине. Бе2, бала-са1а, шуны4 эсенд9 уйнар1а ярата инек. Бер к5н шулай э4ер т5ш5п килг9нд9, киттек босма3лы уйнар1а. Был уйында биш кеше 3атнаша. Бе2 д7рт97 ген9 инек. Мин алдан й7гер2ем, й9н98е и4 я3шы м5й5шт5 8айлайым. Бере8ен9 барып ба6тым, 3ара41ы тойолдо, икенсе8ен9 й7гер2ем, был да о3шаманы, ишекк9 3аршы тор1анына киттем. Барып 85й9лдем тиг9нд9 ген9 9йл9неп 3ара8ам, бер о2он кеше 8елкенеп тора. Кыскырып еб9р2ем д9, сы1ып й7гер2ем.Кы22ар ни булды , ти29р. Унда бер о2он кеше тора, тим. ( улар к7рм9й29р, бер кемд9 ю3 унда, ти29р. Шул ва3ый1анан 8у4 сирл9п яттым».

Бына шулай итеп, бе22е4 ауылда, хатта, ен-п9рей29рг9 л9 ышаналар.

( ауылыбы2, б9л9к9с кен9 бул8а ла, фольклор1а бай. Мин Бал1ажыны ны3 яратам 89м ауылым мен9н 1орурланам.