Эксперименталды топпен жұмыс жасаудың бейнелеуі.

Оппозицияда:

1. Қорқынышта көз ұлы : -0,31

Фактор 2: (23 %)

Оппозицияда:

1. Жеті рет өлшеп- бір рет кес: -0,32

2. Тыныш жүрсен алсықа жетесін: -0,25

3. Жеңіс қамқорлықты сүйеді: -0,16

4. Сақтағанды құдай сақтайды: -0,15

Фактор 3: (19 %)

Оппозицияда:

1. Құлақ баудың артынан кірісіп әлретті емес деп айтпаңыз: -0,15

2. Күштіге әрқашан –әлсіз кінәлі: -0,15

3. Қасқырды аяғы асырайды: -0,14

4. Маған таудың әлі жетеді: -0,09

Фактор 4: (9 %)

Оппозицияда:

1. Өзін өлсенде,жолдасынды сақта: -0,22

2. Маған таудың әлі жетеді: -0,08

3. Үміт соңғы өледі: -0,08

Фактор 5: (6%)

Оппозицияда:

1. Күшін болса ақыл керек емес: -0,37

2. Қасқырды аяғы асырайды: -0,15

Содан кейін STATISTICA бағдарламада суммалық матрица бойынша, барлық зерттелушіге берілген нақты ұшықтар бойынша корреляционда анализ өткізілді. Корреляци онды анализ көмегімен біз барлық объект аралығындағы ІІБ қызметкерлердің экстремальды жағдайдағы ресурс күйінің ерекшеліктердің толық көрінісін алуға мүмкіндік беріп зерттелген.

Берілген сұхбатта алынғандар сапалы контент – анализ көмегімен өңделді. Контент – анализдегі кодтың атауы интерпретацияланған фактор атымен лайықты. Анализдің бірлік сапасы ретінде айту мағынасы айтылды. Әрбір жыл сайын бұл бөлек форммулярда құрылды немесе қолданылды, осыған сәйкес,9 формуляр алынды, кейін әрбір сұхбат анализденді: релевантты кодқа әртүрлі формуляр үзіндісі лайықты атпен қойылды. Әр жағдайда сөзбен сөйлемнің мағынасын анықтайтын синонимді, осы немесе басқа тақырыптағы фрагментке шешім с апасы қолданылды. Бұндай жол формальды кодтаудан қарағанда латентті кодтау деп аталатын Л.Ньюман 1997 толтырылған кодтық формуляр №4 қосымшада келтірілген. Кейін әрбір формулярдың мазмұны түсіндірілді.

Талқылау :

Өткізу нәтижесінде 5 фактор көрсетілген. Бұл факторлар ІІБ қызметкерлерінің экстремалды жағдайдағы ауыспалы маңыздылықты туғызады.

Әрбір мақал және мәтел бір жағдайды білдіреді. Қазіргі біздің тапсырмамыз- шкала азмұныі интерпретациялау факторы бойынша анализдеу. Бұл өзіміздің маңызды екінші құрамды интерпретациялауда қолданамыз. Белгіленген бес факторлар 21,23,16,9 және 6 % жалпы дисперсимен түсіндірілді.

Бірінші фактор бойынша ( жалпы дисперсияның 23 пайызы бойынша келесідей мақал мәтелдерді қалыптасу факторлы жүктеуді зерттелді:

Казак шыда –атаман боласын- 0,74

Темір ыстықта қақ құй- 0,74

Үміт соңғы өледі- 0,70

Өзін өлсенде,жолдасынды сақта- 0,69

Көз қорқақ, қол батыр- 0,61

Өмір сүрсек – осылай сүреміз- 0,57

Жеті рет өлшеп- бір рет кес- 0,56

Жеңіс қамқорлықты сүйеді- 0,56

Қасқырды аяғы асырайды- 0,54

Құлақ баудың артынан кірісіп әлретті емес деп айтпаңыз- 0,43

Тыныш жүрсен алсықа жетесін- 0,30

Оппозицияда:

Қорқынышта көз ұлы -0,31

Факторлық жүктеу берілген шкла мазмұнындағы факторлы суреттеуде көрсетеді,сол полюстегі өзі немесе басқа полюске қатысты. Бірінші фактордың жағымды полюсі біздің көзқарасымыз бойынша жағдайдың маңызды аспектісін, экстремальды жағдайдағы қызметкерлердің көңіл – күйін тудырады. Көңіл –күй –бұл « жалпы барлық ппсихикалық процесске әрекет ететін жағдай. Бізге анық болып табылатын адамның көңіл-күйі көбінесе берілген жағдайлардағы яғни, белгілі бір оқиғалармен анықталады.

Шкала мазмұнын талдай отырып, біз берілген «оптимизм-қорқыныш» білдіреді деп шештік. «Оптимизм» терминінің орнына «батылдық» терминің қолдануға болады. Бірақ мақал және мәтелдердің мағынасы «оптимизм» терминін таңдауда ғана адекваттылықты көрсетті.

«Оптимизм» және «қорқыныш» терминінің әртүрлі жоспарлануы жайында көңіл күйді анықтайт ын с ұрақтар туады, ал қорқыныш жағдайында көңіл күй деп айтуға келмейді. Бірақ А.О Прохоров « қорқыныш барлық психикалық процесстерге әсер етеді. Қорқыныш жағдайында өте жоғарғы интенсивтілік бар», бізге көрінетін интенсивтілік жалпылық жағдайларын біріктіріп тұратын оптимизм және қорқыныш. Сонымен қатар, біздің ойымызша оптимистік көңіл-күй адамның жеке ресурстарын кеңейтіп, қорқыныш жағдайларын жабады. Оптимистік көңіл күйді экстремальды жағдайдағы қорқынышты игерудегі бір қажеттілік деп қарастырамыз.

Шкала мазмұнын анализдеуде полюстің бірінші Осгудттік базистік факторлық «күш» көрінісінде жекелік күшін көрсетеді.

Екінші белгіленген фактор (21% жалпы дисперсиялы) шкаланы қосады:

Маған сырдың суы сирағынан келмейді

Маған таудың әлі жетеді- 0,71

Судағы қаздай- 0,70

Күшін болса ақыл керек емес- 0,60

Өмір сүрсек – осылай сүреміз- 0,27

Қорқынышта көз ұлы- 0,20

Жалғыз далада жауынгер емес- 0,18

Бәрінен бұл шіркінді бастау қиын- 0,14

Оппозицияда:

Жеті рет өлшеп- бір рет кес -0,32

Тыныш жүрсен алсықа жетесін -0,25

Жеңіс қамқорлықты сүйеді -0,16

Сақтағанды құдай сақтайды -0,15

Мақалдар және мәтелдердің күй жағдайларының ұғымын сипаттауда (яғни, біздің көзқарасымыз бойынша, экстремалдьды жағдайдағы күй жағдай дұрыс) жағымсыз жүктеулер болуы мүмкін. Бірақ айтып кеткендей жүктелу белгісінің маңызды факторы интерпретация мәніне ие болмайды. Алынған факторлар біздің көзқарасымыз бойынша субъекттің мінез –құлқынын ұғымталдылығын мінездейді. Егер (жүктеу белгісі), фактор поллюсі мінез-құқының ағаттық, дәлелсіз тәуеклділігінің дұрыстығын айтатын болса (арандатушылық) ал жағымсыз фактор – есептердің дұрыс емес әрекеттерінің негізін құрайды. Біздің пікірімізше, шкалалардың ұстануы, факторлардың құраастырылуы, осылардың барлығы Осгудттың негізгі бағалау факторларынан көрінеді. Бірақ біқзер осы факторға қорытынды жасап, және оны арандатушылық және ұғымталдылық деп атадық.

Үшінші фактор (16 жалпы дисперсиялық) шкалалармен көрсетіледі:

Жалғыз далада жауынгер емес- 0,70

Тыныш жүрсен алсықа жетесін- 0,63

Сақтағанды құдай сақтайды- 0,59

Қорқынышта көз ұлы- 0,44

Яғни бізге көрініп тұрғандай күй- жағдайлардың жалпы қайнар көзі айтылған мақалдардың барлығы сақтыққа алып келеді. Сатықта адамның қасиеті және күй жағдайлары сияқты қарастыруға болады. Экстремальды жағдайда эффективті әрекеттердің нәтижесін сақтық жағдайы ретінде болжауға болады, бірақ керексіз сақтық адам қорларының мобилизациялауларында орналасқан. Контент-анализ сапасын растайтын болсақ, қайсысыда осы тарауларда бөлінген факторларға сай келеді.

Төртінші (әлсіз) фактор (9 дисперсиялық) келесі шекараларды қосады:

Күштіге әрқашан –әлсіз кінәлі- 0,74

Суға кеткенді құтқару, өзін құтқарумен тең- 0,74

Қасқырды аяғы асырайды- 0,48

Қорқынышта көз ұлы- 0,38

Бәрінен бұл шіркінді бастау қиын- 0,33

Судағы қаздай- 0,23

Өмір сүрсек – осылай сүреміз- 0,18

Күшін болса ақыл керек емес- 0,17

Жеңіс қамқорлықты сүйеді- 0,12

Оппозицияда:

Өзін өлсенде,жолдасынды сақта -0,22

Дұрыс фактор полюсінда мақалдар және мәтелдер орналасқан, біздің көзқарасымыз бойынша, индивидуализмнің қайнар көзі яғни, эгоизм, басқаларға көмектесуге тілегі жоқ болуын иемдену. Әсіресе осы мағына ең үлкен факторлық жүктемесі бар бірнеше екі мақалда тапсырады. Мақалдың бірінші мазмұнында үлкен жүктемесі бар, өзара жәрдем көрсету, бірге қатысу, өз жолдасына көмек көрсетуге даярлық туралы айқын айтылған.

Бұл фактордың шкалаларының мазмұны Осгудовскийдің классикалық «белсенділік» факторын еске түсіреді. Бірақ біз өзімізідң түсіндіруімізді айқындауды шештік, біздің зерттеуіміздің м ақсаттарын қарастыра отырып, осы факторды индивиуализм өзар жәрдем деп атадық.

Соңғы бесінші фактор ( 8 дисперсия) келесі шкалаларды қосып жатыр:

Қасқырдан қорықсан орманға жүгірме- 0,77

Құлақ баудың артынан кірісіп әлретті емес деп айтпаңыз- 0,50

Бәрінен бұл шіркінді бастау қиын- 0,46

Сақтағанды құдай сақтайды- 0,26

Көз қорқақ, қол батыр- 0,24

Өзін өлсенде,жолдасынды сақта- 0,20

Оппозицияда:

Күшін болса ақыл керек емес -0,37

Қасқырды аяғы асырайды -0,15

Фактордың бірінші полюсі мақалдардың мазмұнын олардың жалпы қайна көзін: яғни, өзін –өзі бақылау субъектісін,икемділікті өз күшімен басқару, «өзін –өзі ұстау» өз жағдайларныдды бағындыра білуді көрсетеді. Ал оппозицияда керісінше,қарама –қарсы мақалдар оналасқан, яғни мақсатқа бағыттамаған белсенділік,мінез-құлықтың бақылаусыздығы. Санасыздық психикалық көрінулері белгіленген. Бесінші факторды біз «өзін-өзі бақылау- санасыздықтың (спонтандық) көрінуі» деп атадық.

Осы үлгімен, жоғарыда айтылып кеткен Varimax қағидасымен 5 салыстырмалы тәуелсіз фактор нәтижеленді. Оларды санап шығып, экстремальды жағдайдағы адамның күй –жағдайына арналған пайдалы мақалдарды дұрыс полюске қойамыз.

1. Оптимизм-үрей

2. Ұғымталдық-арандатушылық

3. Сақтық

4. Өзара жәрдем-индивидуализм

5. Өзіндік бақылау –жете танылмаған көріну.

Сонымен, қорлық күй- жағдай үлгілері дұрыс полюске бөлінген факторлардың негізін біріктіріп жатыр. Статистикалық өңдеу нәтижесінде алынған матрица жиынтығы,корреляциялық талдау түсіндіруіндегі суреттерді қосады. Егер факторлық талдау дескрипторлармен өткізілген болса, онда корреляциялық- объектілермен өткізіледі. Қабылдау ынғайлылығына арналған корреляциялық талдау нәтижелерінің кестесін осында өткіземіз:

Корреляциялық әдіс қандайда үлгімен бір құбылыс немесе басқа өз динамигіне әсер ететін байланыстарын көрсетеді. «Корреляциялық тәуелділік кейде себеп сияқты түсіндіріледі( яғни егер х, у-пен корреляциялланса, онда х, у-тің себебі болып есептелінеді). Бұл тек арнайы оқиғаларда ғана бірсыпыра шың болып келеді. Кореляция тәуелділік өлшемінің себебі емес, сонымен қатар олардың ұқсастарымен және жалпы себептердің тәуелділігімен байланысты».

Сонымен қорытындыға кірісейік. Ю.Д. Блувштейн «корреляциялық талдаудың қиын тапсырмалары корреляция коэффиценті деп есептелмейді, таныстырушы өзімен таза техникалық процедураны, атап айтқанда табылған коэффициентті түсіндіреді. Творчествалық тапсырмалар дұрыс түсіндіріледі» деп есептеді [42.57 б].

Ең алдымен сыналатын объектілердің ұсынуында толық сәйкес келетін фактіні белгілеп аламыз «өз күй жағдайына ие болатын», «тапсырмаларды жақсы орындайтын» және «өзінің барлық қорларын мобилизациялайтын» бұл өзгергіштер өзара байланысты және жалпы себепке ие болуы мүмкін. Егер қызметкердің күй – жағдайлары оптимальды болса(факторлық талдау нәтижелеріне оптимистік көңіл-күй сәйкес келеді) онда ол өзінің күй жағдайын жақсы бақылап, яғни, «өз –өзін ұстап» барлық жеке қорларын мобилизациялап және өзінің қызметтегі тапсырмаларын жақсы орындайды.

« Мен экстремальды жағдайға дейін» объектісі, «мен экстремальды жағдайдамын» және (0,8 және 0,9 сәйкес) объектісімен биік коэффицент корреляцияларды иемденеді, яғни, респонденттердің пікірі бойынша,экстремальды жағдайда олардың күй –жағдайлары « дейін» және «кейін» практикалық басқа өзгергіш арақатынасын бақылап отырамыз.

Экстремалды жағдайда қысым (напряжение) мәнсіз, бірақ (0,6-ға) өскен «дейін» (0,5) және «кейін» (0,5) қатысады. «мен жағдайда» (мен болашақта сияқты) «менің жақсы командиром», «өз күй жағдайыма ие болатын» және « тапсырманы жақсы орындайтын» өте биік корреляция коэффиценттері болады.

Осы сынақ сенім туралы нәтижені куәландыруы мүмкін, оларда с аналған объектілер сияқты күй – жағдай болады. Бірақ экстремальды жағдайда өз күй – жағдайларына «қорқақтың» (-1) күй – жағддайларымен қарама –қарсы қойып салыстырады. «Экстремальды жағдайға дейін» және «болашақта» өз күй –жағдайын, «қорқақтың» (екеуінің оқиғалары да -0) күй – жағдайымен ешбір арақатынасын белгілемейді.

«Қорқақ» корреляция коэффиценттері өте аласа үш объектіден тұрады: ең «биік» коррелляция коэффиценті 0,2 («жаңылушы» яғни, үрей күй- жағдайлары жұмыстағы қателермен байланысты) сондай –ақ (0,1) күштену және (0,1) тұрақсыз жағдайларымен тенденцияларымен ұқсас күй жағдайлары болады.

Жұмыста қателер тұрақсыз күй –жағдайлармен (корреляция коэффиценті 0,4) байланысты. Сонда тұрақты жағдай өзіне тән әрекеттерінде ойлану, тапсырмалардың қатесіз орындалуына ұғымталдылықпен қарауға жағдай жасайды. Бұл нәтижелер екінші бөлінген «арандатушылық –ұғымталдылық» факт қорларымен қатынаста болады.

Экстремалды жағдайда күштену деңгейі «Менің жақсы ком андироме» (0,5), «өз күй –жағдайына ие болатын» (0,5), «тапсырмаларды табысты орындайтын» (0,4) және «өз қорларын мобилизациялау» (0,5)қызықты болды.

Л.В Куликованың пікірінше, «күштенуді өзінің мінез-құлық және әрекеттерін талап ететін жоғарғы қызметтері болуы мүмкін. Ол жалпы тепе – теңдіктің бұзылуы сияқты және қандай да бір кездесу кезінде факторлық жағдайлардың қателерінен мінез-құлықтың өзгеруі» айқындалды [43.144-158 б]. Сонымен ,экстремальды жағдайда күй жағдай жеке қорлардың мобилизациялауына арналған қажетті күштенудің қатысуымен сипатталады. Бірақ, бұл деңгей өте биік болмауы керек. «Ұзақ жоғары күштену жеке адамның энергетикалық қорларын және қызмет сапасын төм ендетуі мүмкін». Осы үлгімен, корреляциялық талдаулармен және фактордың түсіндіруіне сәйкес, ІІБ қызметкерлерінің қорлық күй –жағдайларын келесідей ерекшеліктермен сипаттауға болады:

1. Қызметкер оптимистік көңіл –күйде.

2. Күштену күй жағдайы қызметкердің жеке қорларын мобилизациялау жағдайын жасайды, біра ұ ол өті ұлы емес.

3. Қызметкер өзінің психикалық күй – жағдайларын бақылап отырады.

4. Ол сақ

5. Өз жолдасына қажетті көмек көрсеру және оған көмектесуге сенімді болу.

6. Өзінің әрекеттерінде ойлану, салмақты болу.

7. Тапсырмаларды қатесіз орындау жағдайында, ұғымталдылық әрекеттерін жасау.

Сонымен, біз экстремальды жағдайдағы УВД қызметкерлерінің қорлық күй-жағдайларының ерекшеліктерінің тізімін алдық. Сапалы контент-анализ сұхбатымен өткізілгендерге (респонденттер – семантикалық дифференция әдістемесін орындаған ІІБ 35 қызметкерін сынады) оқылатын күй-жағдайының маңызды мінездемелерінің тереңдетуге және айқындатуға рұқсат етіледі. В.А.Ядов ойынша,сапалы жақындық ақпараттық дискретті мінез – құлығын жеңіп, суреттеуде бүтіндікке және түсіністікке жетуге рұқсат етеді дейді.

А.В.Войскунского және С.В.Скрипкина пікірлері сәйкес, «жаңа үлгі құру мақсатымен сапалы талдауды бастау, ұғымдардын оқылатын мәтінінде субъективті мағыналарды ұстау, респонденттің логикалық мамнына кіру, зерттелушіге арналған» [44.103 б].

Контент анализ категориялары, бөлінген факторлық талдау нәтижесінде, бізбен факторлар реті нде қолданылған болатын еске түсірейік. Сапалы талдау нәтижелерінде «заңға сиюшылық» бөлінген фактордың(оның полюсының) қорлық күй жағдай ерекшелектерін іспен көрсетіп немесе жалғандығын әшкерелеп отырады.

Экстремалды шарттарда ІІБ қызметкерлерінің оптимизмі өзінің жағдайын және жақсы үмітпен қанағаттанушылығын айтады. Оптимистік көңіл күйдегі қыхзметкер неге қабілетті қарауға, өзін тексере алуға,осындай шарттарға түскеніне мәз болады. Мұндай қызметкер уақытты бекер жоғалтамын деп есептемейді. Ол өзін бағаалай біледң және осында керек екендігіне сенімді.оптимистік көңіл-күй құруына қызметкерлердің ұжымында қолайлы климат жағдайы жасалып жатыр. Респонденттің айту бойынша,әзілдер, әндер,әңгімелер, анекдоттар көңіл –күйді көтереді.

«Үрей» күй жағдай категориясы экстремальды жағдайда әр респонденттің күй – жағдай сынағында санаулы болып көрсетті.(факторлық талдау нәтижелерін түсіндіре отырып, біз үрейін күй жағдайын эмоциялардың күшейте түскендігін көрсеттік). Үрей ақпараттың жетіспеушілік себебімен өте жиі көрінеді. Қызметкерлердің көбісі өліктен қорқады. Бірсыпыра қызметкерлерде үрей тапсырмаларды және әркеттердің орындалуына кедергі жасайды: «егер бір мәрте қорқып қалса, онда екінші бірде бармайсын». Бірақ басқалардың ойынша, үрей жинауға көмектеседі: «тек қана ақымақтар қорықпайды». «егер үрей сезімі мұқалса, онда сен – жақсы нысана», «үрей- бұл өзін –өзі сақтау сезімі, егер ол болмаса, онда сен – өлген адам» және т.б. Үшінші үрей рөлін нақты жағдай тәуелділігімен бағалады: «кейде үрей паналауға көмектеседі, ал қашан әрекеттерге кедергі жасап, шатастырады: бір істеуді қаласан, басқаша шығады».

Арандатушылық қызметкер әрекеттерінде гранат атқышпен жұмыс іст ейтін тәртіптің сұрыпталуы бойынша, алдыңғыға шығу үшін өзінің қызығушылығын қанағаттайды. Осындай әрекеттерді құмар күй жағдайлары, қызығу, «аңшы» сезімі бірінші жоспарға шығады. Бұл кезде қызметкер өзінің әрекеттері жағымсыз нәтижеге алып келуі мүмкін екендігі туралы ойланбайды. Екі респондент сезімі арманшылдары туралы пікірлерін айтты. Бұл сезім олардың зардаптары жоғалғанда алғашқы кезде көрінді. Бүгінгі анадатушылықты жеңіл ойлылықтың, абайсыздықтың, қызушылықытың, ырықсыздықтың көрінуі сияқты сипаттауға болады. Мұндай күй –жағдайларда қызметкер өзін және қоршағандарды қауіп қатерге ұшыратып, дәлелсіз тәуекелге барады. Экстремальды жағдайда ІІБ қызметкерлерінің пікірі бойынша, мінездемені жинақтылық күй –жағдайына ұғымталдылық, ойлану әрекеттері маңызды. Осы сылтаумен (35-тің) 24 респонденттің көпшілігі пікірлерін айтты. Респонденттердің біреуі «өзін-өзі ұстау» бұл метафора күй –жағдайы деп айтты. Осы категориядан басқа сөз сөйлеушілерді әкелеміз: «шыныңда, мен автоматты емес, ұғынылған іс істедім», «әрдайым ойландым» , «бұл қалай болуы мүмкін, лезде елестеттім» , «барлығы тірі қалуы үшін, жағдайды ұғынып, бақылап отырасын». Осыған байланысты , жинақтылық күй жағдайында қызметкер жағдайдың үстінен бақылап, шешім іздейді: «миға жылдам- не істеп, не қолдану керек, уақытты ұту керек», «ми жылдам жұмыс істеп- осы жағдайдан шығудың жолын іздейді». Осындай күй –жағдайларындағы қызметкерлердің мінездемелері ұғымталдық және өз әрекеттерін ойлауы сияқты жеке қорлардың мобилизациялауына жағдай жасайды: «басқаларға зиян келтірмеу үшін, барлық күшті мобилизациялап- шығар жолды іздеуге тура келеді», «саналы іс істеп, жағдай мобилизациялануға көмектесті».

«Ең бастысы- жағдайды бағалау, ал сонан соң тұйық жағдайдан шығуға арналған өлшемдерді қабылдау», «ең алдымен, не іст еп жатырсын, тек жылдам ойлау қажет, бұған уақыт аз». Сонымен экстремальды жағдайда жағдайды бағалау, әрекеттерді ойлану маңызды.

Тыныштық күй-жағдай әрекеттердің дұрыс және айқын орындауға жағдай жасалды: «неге абсолютті тыныштық, басымызда барлығы лезде орналасты, не және қалай істеу керек», « жиналған, тынық артық ештене бысымызға өрлемеді, барлығы ұғынылған», «сенделіп жатқан жоқсын ,барлығын ұғынасын».

Сонымен қатар, экстремальды жағдайдағы қызметкерлердің әртүрлі бөлшектерінің,олардың көрінуіне ойлану пайдалы болуы мүмкін.

«Онда қалай болады, солай адаммен, көбірек сөйлеу керек. Жауынгерлердің әрекеттеріне қатысқан болса – жаңадан келгендермен сөйлесе алады», «жауапсыз үрей үшін, ол үшін адамдар онда жауап беретінің ,барлығы бақыланатынын түіндіру керек».

Сақтық. Бұл сапалы контент-анализбен бөлінген факторлық талдаудың үшініш фактор атымен сәйкес. Ол әртүрлі респонденттердің сөйлеулерінің т ек төреуі ғана көз алдына келген. Оларды әкелеміз: «өш алуды қалады, бірақ сақтық сезімі женді», «ең бастысы – сақтық және назар», « барлығы бақылау астында». Экстремальды жамғдайда сақтықты қажет етеді, ол өзін қауіп қатерден сақтау, жағдайды бақылау, қатесіз іс істеуге көмектеседі. Сақтық үрейге қарама –қарсы шықпайды, жеке қорлардың мобилизациялауына жағдай жасайды.

Өзара жәрдем- бұл ұжымдастық, жолдастық сезімдері түрінде болады. Өзар жәрдемді «шынтақ сезімі» деп атауға болады. Оның көрінуі көп қырлы: командир жауаптылығы үшін өзіне бағынышты, тәлімгерлік, қызметкерлер бір біріне көмектесу, қаза тапқан жолдастары үшін ауыру, ұжымда қолайлы атмосфера болу. Экстремальды жағдайда не жетпеді деген сұраққа мынадай сұрақтар кездесті: «қасымда тағы да біреу болғанын қаладым» , «Марат досымың жауынгерлік серіктестігі жетпеді», «жақын, сенетін адамдар жетіспеді».

Ал экстремальды жағдайда не көмектесті? Достық. « достық сүйіспеншілік, әзіл көмектесті». «Ең бастысы- достық және сенімід иық», «қорлар тек қан достардан, ең негізгісі ұжымдық», «өз досын үшін өш алу, көмектесті», « ұжым тату болды – осы көмектесті».

Көріп отырғанымыздай, қызметкерлердің ұжымдағы атмосферасы үлкен мағына береді. « бізде ұжым бірыңғай болды», «өте жақсы ұжым болды-қорғанушылық сезімі болды, әрқашан сені сүйемелдейтін», « ұжым жақсы болды, бір-бірлерін тастамауға келісіп алды», «командирге тәуелді болды,бізде жақсы болды», «командирлермен – бүтін болдық, бірге тамақтандық, іштік, ұйықтадық. Өз кезегінде, командир: «жауаптылық сезімі үшін бағынышты болдым», «бірденені түзету үшін жауынгерлерге лақтырсан, автоматты стресс тәртібінде жұмыс істейсін», «сезімдеріне ие болуды оқытамыз- күрделі емес тапсырсаларды беріп, өзіне қалай ие болатының қараймыз. Жасырып айтқанда, жастарды жасыруға қажетіндей талаптанамыз».

Жолдастарының опат болуы- өте ауыр сезім: «жолдастарын, достарын жоғалту өте аянышты- ауыр сезім болды», « он алты адам өлді- аянышты». Респонденттердің бірі ашық кеңістікте ату астында қалғаны туралы әңгімеледі. Тек қана жіңішке ағаш ол үшін қызмет етті. Басқа бейтаныс жауынгер осы ағаш астында жатты. «мен өзімді құтқаруды қаладым, ол туралы ойламадым, бұның барлығы санасыздық». Санасыз деңгейде өзін өзі сақтау инстинк сезімі әрекет етеді.

Басқаларға көмектесуге тілегі жоқ, өз күшіне есеп беру, менмендік яғни, өзара жәрдемге қарама –қарсы жағдай индивидуализм болып табылады. Индивидуализм тек қана екі тойтарысты тауып алған. Бірінші оқиғаның себебі, біздің көзқарасымыз бойынша, қызметкерлер арасындағы қарама –қатынас шаршаусыз қызмет етті. «ұрды , онда өлтіре жаздады, міне тыртықтар және мпенде оларды ұрдым, маған физикалық күш жетіспеді. Әрбіреуіне дәлелдеу керек болды». Келесі жағдайдың себебі ұжымдағы жағымсыз атмосфера, сондай –ақ жеке қызметкер ерекшеліктері болды. « әркім өзі үшін, ешкім м енің өмірімді құтқармайды».

Егер әрекеттетдің ұғымталдылығы жоғарыда қаралғандай, жинақтылық күй – жағдайы мінездемелері ерекше болса, онда өздік бақылау кең ұғым, яғни, өзінің күй – жағдайларымен әрекеттеріне субъект бақылауын қоосады. Өз –өзінді бақылау үшін салмақты болу керек. «Тыныштық» сөзі көптеген әртүрлі респондент сөздерінің варияцияларында кездеседі: «өзінді табытта елестеттім, әдемі болмаймын. Бірақ тыныш отырдым, күтем» , « мен тынышырақ болдым, екінші рет бардым» , «көбірек тыныштық керек болды», « сезім тынық, әлсіз жеңілірек болды», «тереңірек дем алып, жұбанып алып, жұмыс істеу керек», «мен салқын қанды, тынық болдым», « ең бастысы тынық, салмақты жағдайды бағалай білу».

Экстремальды жағдайға ең маңыздысы мобилизациялауға даярлық: барлық уақытта бірдене күтесін, сондықтанда әрқашан бәріне даяр болу керек», «атулар: мұндай жағдайға тап болиау керек», « ең бастысы – өз өзінді ұстау». Респонденттің ішінен өздік бақылауға арналған сөздің біреуін теріп алдық: «зерделі бас, не істеп жатқанынды, екінші бірде қайталамайтынынды нақты біліп отырасын».

Өзінің жете танылмағандығы туралы, яғни импульстік, автоматты, санасыздық, спонтандық көрінулері жайлы экстремальды жағдайда (35 –тің) 31 респонденті пікір айтты. Осыған байланысты осы категория өзіне барлық психикалық және физикалық субъект көрінулерін қосты. Ең алдымен өзін өзі сақтау инстинк сезімі. Бұл сөз тіркесі жеті респонденттің сөздерінде кездеседі. «Бұл сезім көмекті көрсетеді», бұл брінші кезекте көрінеді. Жете танылмаған көрінулер категориясы дене көрінулерімен көрсетіліеді, олар эксртемальды жағдайда өздігінен пайда болатын оқиғалардың басым көпшілігінде көрінеді: «дене шаршағанды сезеді» , «салқын тер», «денеде әлсіздік барлық жерде», « күштену, жағымсыз түйсік» , « қалтырау, салқын т ер, толқын». «аяғымда, қолымда дірілдеді, салқын тер», «парашютпен секіру», «мақталы аяқ қалтырады». Біздің көзқарасымыз бойынша, қызметкерлерге бұл көрінулерден қорықпауға, олардың санасымен қабылдауын бақылап жағдай жасайтынымызды алдын ала түсіндіру керек.

Экстремальды жағдай шарттарында уақытты қабылдау кейде алмасып жатады: « уақыт тоқталды, өмірдің бәрі көз алдымызға жылт етті», « уақыт бая өтті, себебі мәселе көбірек болды» , «соғыс ұзаққа созылатын сияқты, шыныңда басында бір екі минут шабуыл» көріп отырғандай, уақыт бәсендеп жатыр.

Экстремальды жағдай кезінде респондентреді әртүрлі күй жағдайлар және жағымсыз сезімдер болды: ашу, үрей, толқындау, өкініш, састыру, сасқалақтау анықсыз сезім, естен тану, таң қалу, шыңайы емес сезім,зәбірлеп қайғы болды. Сонымен қатар жағдай басында көптеген респонденттер автоматты іс істеді, «ұғынылған шешімдерді қабылдап, сонан соң айналаға қарап, бастайсын». Басқалар өз әрекеттерінде автоматты мінез-құлығын көрсетті, «дәл осылай әрекеттер жасалды, машықтанды». Оптималды нұсқа жағдай талабының тәуелділігінде,ұғынылған және автоматты әрекеттер болып есептелді.

Шығарулар. Сонымен, бізгбен осы жинауға арналған екі әдістеме: сұқбат және семантикалық дифференция әдістемесі өңделетін болатын. Егер сұқбатта біз экстремальды жағдайдағы респонденттің күй жағдайын ұғынылған суретін ал сақ. Онда санасыздық қатынасын күй жағдайын айқындау үшін бізге СД әдісін сынауға рұқсат етті.

Зерттеуде ІІБ 35 қызметкерін қатысуға қабылдады. Бұлар факторлық талдаулардың және әдістет арқасында өңдеуге ұшыратылған болатын. Нәтижесінде біз экстремальды жағдайдағы ІІБ қызметкерінің қорлық күй жағдай ерекшеліктерінің тізімін алдық:

1. Қызметкер оптимистік көңіл- күйде

2. Күштенуді қызметкер жеке қорлардың мобилизациялауында жағдай жасалды, бңрақ ол улы емес;

3. Қызметкер өзін психикалық күй жағдайын бақылауды жүзеге асыру.

4. Ол сақ

5. Қажет кезінде жолдасына көмек көрсетеді.

6. Қызметкер салмақты, өзінің әрекеттерін алмастыруда рұқсат етілді.

7. Қызметкер өз әрекеттерін ұғынып, тапсырмаларын қатесіз орындауына жағдай жасалды.

Сонымен, біз экстремальды жағдайдағы ІІБ қызметкерінің қорлық күй жағдайларының ерекшеліктерінің тізімін алдық. Сапалы контент-анализ сұқбатымен өткізгендердің ерешеліктерін суреттеуге рұқсат етті.

Осыған байланысты біз эмпирикалық зерттеу өткізу кезінде ІІБ қызметкерлерінің қорлық күй жағдайның ерекшелікт ерін айқындадық. Яғни экст ремальды жағдай әрекеттерінде ІІБ қызметкерлері даайындыққа ұмтылу керек.