Азақстанда отаршылдық кезеңінің басталуы

Жаңадан қосылған қазақ жерлеріндегі шептерін нығайту үшін Ресей үкіметі 1734 ж. Мамырда Орынбор экспедициясын үйымдастырды. Оны Сенаттың обер-секретары, Петр І-нің сыбайласы П.К.Кириллов басқарды. Оған көмекшіге А.И.Тевкелев тағайындалды. Комиссияға Ресей құрамына енген жерлерді жан-жақты зерттеу, табиғат байлықтарын барлау, Орск бекінісін салу, орыс және қазақ иеліктерінің арасындағы шекараларды белгілеу міндетіжүктелді. Бірсыпыра себептер және бәрінен бұрын1734-1738 жж. башқұрттардың көтерілісі Орынбор экспедициясының ең көлемді жоспарын іс жүзіне асыруға кедергі жасады. 1735 ж. өзара орыс-қазақ саяси және сауда байланыстарын дамытуда зор маңызы болған Орынбор қаласы салынды.

Ресей өкіметі Жоңғар хандығының агрессиясын тыюға бағытталған шаралар қабылдады. Шекаралық өкімет арқылы Жоңғар қонтайшысы Қалден-Серен қазақтардың бір бөлігі Ресей азаматтығын алғандығы, сондықтан ол сыртқы шапқыншылықтан қорғалатыны жәнінде ескертілді. 1738-1741 жж. Қалден-Сереннің әскерлері қазақ жерлеріне жаңа қырғын жорық жасады. Ямышев, Өскемен және Семей бекіністерінің коменданттары жоңғарлардан Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарға тыныштық беруді талап етті. Шекаралық аймақтағы жағдайдың асқынуы, Алтай зауыттарына қауіп төнуі басқарушы Сенатты 1742 ж. 20 мамырда қазақ халқы мен Ертіс шебін қорғау шаралары туралы жарлық қабылдауға мәжбүр етті.

1731 ж. аяғында Әбілқайыр мен Бөгенбай батыр Семеке ханға егер ол Ресей азаматтығын қабылдаса орыс әскерлерінің күшімен бұл аймақтың кауіпсіздігін қамтамасыз ете алатынына уәде беріп, Орта жүзге өзінің өкілдерін жіберді. Семеке Әбілқайыр елшілерінің ұсынысын қабылдады. 1732 ж. Орта жүздің кейбір бөлігі Ресей құрамына формальды түрде өтті. Одан кейінгі оқиғалар көрсеткеніндей, Семеке Ресей империясымен жасасылған келісім-шартты сақтамайтынын танытты: Ресей азаматтығындағы башқұрт феодалдарына шапқыншылық жасап тұрды. Жоңғарияның қауіп-қатері Орта жүздің ықпалы феодалдарының өздерін құрамында қабылдау жөнінде Ресейге екінші рет өтініш жасауларына түрткі болды.Анна Иоановнаның 1734 ж. 10 маусымдағы грамлтасымен Семекенің және оның жақтастарының өтініші қанағаттандырылды. И.К.:ирилловтың 1731 ж. сәуір айында қайтыс болуына байланысты Орынбор өлкесінің жаңа бастығы болып В.Н.Татищев тағайындалды. ОлКіші және Орта жүздер сұлтандары мен ағамандары өкілдерініңбодандылығын баянды етуге тырысып бақты.

Кіші және Орта жүздер ағамандары мен сұлтандары өкілдерінің 1740 ж. Орынборда өткен сьезі Ресей азаматтығына өтудің алғашқы нәтижелерін бекітіп алуға мүмкіндік туғызды.Сьезге қатысқан Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан қалыптасқан жағдайды ескеріп, Қазақстанды жоңғарлардың мүмкін болар басып кірушілігінен қауіпсіздендіруге тырысып, Ресей азаматтығын қабылдауды жақтаған пікір айтты. Кіші және Орта жүздердің бір топ сұлтандары мен ағамандарының 1740 ж. ант беруі Ресейге Орта жүздің тек бір бөлігінің ғана қамтамасыз етті. Ал солтүстік-шығыс және Орталық Қазақстанның негізгі аймақтары империя құрамына тек 19 ғ. 20-40 жж. ғана, патша өкіметінің әскери-саяси акциялары салдарынан қосылды.

18 ғ. ортасында Орталық Азияда маңызды өзгерістер болып өтті. Жоңғарлардың қазақтарға қарсы жауластық әрекеттері Қалдан-Серен қайтыс болғаннан кейін Жоңғар хандығының өз ішінде орын алған оқиғаларға байланысты әлсірей түсті. Жоңғарияның әлсіреумен оның қазақ жерлерін жаулап алу қауіпі жойылды. 1748 ж. Әбілқайыр ханды Барақ сұлтанның өлтіруі Ресей өкіметін мазаламай қалмады. Әбілқайыр тұсында қалыптасқан саясатты жалғастыруға мүдделі Петербург сарайы Ресейге бейімделушілік бағытын ұстаған феодалдық топтарға үміт артты. 1749 ж. Нұралы - өлтірілген ханның ұлы Кіші жүздің ханы болып тағайындалды. Алайда патша үкіметінің отарлау бағытындағы саясатының күшеюі жүздегі старшиндардың ханға бағынбауының әртүрлі формасында көрінген ішкі саяси жағдайды шиеленістіріп жіберді. Бұл Орал маңайын ашық отарлау жолына түскен Орынбор әкімшілігіне және Ресейдің саясатын қолдаған Нұралы ханға қарсы күрес еді.

1756 ж. қазақтардың қысқы уақыттары малдарын Жайықтың оң жағалауына өткізуіне тыйым салған патша жарлығы шықты. Жайық қазақтарының мүддесі үшін қабылданған үкімет шешімі оған қарсы көңіл-күйді күшейте түсті. Орыс селендерін көшпелілер шапқыншылығынан қорғауға бағыштап, патша үкіметі әсіресе Жайық өзені бойымен жылдамдата салған бекіністер мен басқада әскери құрылыстар қазақ жерлерін отарлау орталықтарына айналды.Нақты жағдай мен мақсаттарына қарай патша өкіметі Нұралы ханның ұстанған жолымен де санаспайды. Ал ол аталастарының қысымымен, әскери шаралар арқылы қазақтардың рулық жайылымдарынан ығыстырулуына байланысты өз наразылығын именіп білдіретін.

Қазақ мемлекеттілігінің қалдықтарымен күресудің келесі кезеңі Кіші жүзде хан билігінің жойылуына әкеп соғатын ресейлік басқарудың жаңа жүйесін енгізу әрекеттері болды. Алайда, Орынбор губернаторы барон Игельстромның әуел баста Екатерина-ІІ мақұлдаған бұл реформасының жобасы сәтсіздікке ұшырап, іске аспй қалды. Көп кешікпей Ресей саясатын жүргізуді қамтамасыз етпеген және батыр Сырым Датов көтерілісінің қыспағына ұшыраған Нұралы хан биліктен шеттетілді.

1797 ж. қартайып қалған Айшуақ сұлтанды хан бекіту арқылы үкімет неғұрлым ықпалды сұлтандардың хандық билікке жеткісі келген барлық әрекеттерінің жолын кесті. Орынбор әкімшілігі Нұралы ұлдарының бірі – Қарғатай сұлтанның дәмесін қолдамады. Айшуақ қайтыс болғаннан кейін кіші жүз ханы болып оның ұлы, тілалғыш, ықпалы аз Жантөре сұлтан бекітілді.

1821 ж. Арынғазының, ал 1824 ж. – Шерғазы Айшуақовтың хан тағынан түсірілуімен Кіші жүздегі дәстүрлі мемлекеттілік тамамдалды.

1824 ж. «Орынбор қырғыздары» жөніндегі Уставтың қабылдануы Кіші жүзде хандық биліктің жойылуына және оның Ресейдегі ұқсас әкімшілдік-саяси басқару жүйесімен алмастырылуына себепші болды.

Шығысында Цин империясымен тікелей жанасатын, сондықтан Ресей империясы билеуші топтарының ерекше қам жасауын туғызған Орта жүздегі жағдай бұдан біршама басқаша қалыптасты. Көбінесе Жоңғарияның циндер жаулап алған иеліктерін құрайтын жерлерден Циньцзян имперлік уәлилігінің құрылуы – қазақ-орыс және қазақ-қытай қарым-қатынастарына көптеген өзгерістер енгізді, сөйтіп патша өкіметінің осы аймақта әскери-әкімшілдік әрекеттер жүргізуін едәуір дәрежеде тездете түсті.

Орта жүзде әскери желілер салу қазақ жерлерін күрделі саяси жағдайда отарлаудың тірек базасына айналды. Шекаралық желі үш бөлімнен тұрады: оңтүстік-батыс жағынан – Сібір далалық бекінісінен Омск бекінісіне дейін, ұзындығы 553 шақырым Горькая желісі, Омск бекінісінен Ертістің оң жағалауымен Малонарымск дала бекінісіне дейін, жалпы ұзындығы 1684 шақырым (Ертіс желісі), Өскемен бекінісінен Алтай тауларының батыс беткейімен Колывандық тау-кен зауыттарының арасы арқылы Кузнецк бекінісі бағытында (Колывановск желісі), ұзындығы 723 шақырым.

Жаңадан қосылған қазақ жерлеріндегі шектерін нығайту үшін Ресей үкіметі 1734ж. мамырда Орынбор экспедициясын ұйымдастырды. Оны Сенаттың обер-секретары П.К. Кириллов басқарды, оған көмекшіге А.И.Тевкелев тағайындалды. Комиссияға Ресей құрамына енген жерлерді жан-жақты зерттеу, табиғат байлықтарын барлау, Орск бекінісін салу, орыс және қазақ иеліктерінің арасындағы шекараларды белгілеу міндеті жүктелді.

Патшалық саясатын әдістері. Қазақстан территориясында отаршылыққа бағытталған. Біріншіден патшалық әкімшілігінің мақсаты – Қазақ жерлерін зерттеу, яғни Ресейдегі өнеркәсібіне шикі зат керек болған. Экспедициялар зертеген бағыттарында бекіністер салынған. Әр бекініс әскери күштермен қорғанылған. Патша өкіметі барлық әкімшілік функцияларды, билікті жаңа қосылған Ресей империясының шетінде жергіліктік губернаторларға берген. Губернаторлар енді жаңа әкімшілік жүйесін ұйымдастыру керегін түсінді. Патшалық әкімшілігінің жергілікті тірек болған – ол казактар және олар әскери күш болып табылған. Ресей әкімшілігінің алдында енді маңызды мәселе тұрды – қазақ ақсүйектерін өз жағына жақындату. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін бірнеше әдістер пайдалынған болды. Алай да патша үкіметінің отарлау бағытындағы саясатының күшеюі жүздегі старшиндардың ханға бағынбауының әртүрлі формасында көрінген ішкі саяси жағдайды шиеленістіріп жіберді жаңа әкімшілік жүйесіне тарту ұмтылып – оларға старшин атауын беріп, жағдайларын жоғартып еткен. Ақсүйектер мен билердін арасында сонымен шиеленіскен қарым-қатынастар туғызылды.

Орал казактармен қатар Қазақстанда Орынбор казак әскери қалыптасқан. Бұл әскер Жайықтын төменгі ағысында Илецкая бекіністен Орал тауларына дейін және одан әрі шығысқа қарай – Сібір казак әскерінің территорияларына дейін орналасқан.

XIXғ. Жетісу, Оңтүстікте Семиречинское казак әскери қалыптасқан.Казак әскерлер қазақтардын жерлеріне мекендеп әскер қызметін патшалық Ресейге жасаған. Олар бекініс желісіндерін қорғағаннан басқа, қазақ халықының көтерілістерін басу үшін пайдаланды.

Қазақстанның территориясын Ресей отарлауы (XVIIIғ.- XIXғ.б.)

ХІХ ғасырдың басында Қазақстанның стратегиялық мәні айқын белгіленді. Патша үкіметі өзінің экспансиялық мақсатын жүзеге асыруда Қазақстанда қатаң бағыт ұстады.

Қазақстан арзан шикізат көзі ретінде толық Ресейдің қарамағында болуы керек еді. ХІХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге номинально бағынса, патша үкіметі оның саяси тәуелсіздігінен айырды. XIXғ. басында Қазақстанның стратегиялық мәні айқын белгіленді. Патша үкіметі өзінің экспансиялық мақсатын жүзеге асыруда Қазақстанда қатаң бағыт ұстады. Қазақстан арзан шикізат көзі ретінде толық Ресейдің қарамағында болуы керек еді. XIX ғасырдың басында Қазақстан Ресейге номинальдік-нақтылы көрсетілген – бағынса, патша үкіметі оның саяси тәуелсіздігінен айырды. Хандықты жойған соң жаңа басқару жүйесін құрды “Сібір қырғыздарының” уставы 1822ж. дайындалды, жетекшісі М.Спиранский. Сібірді екіге бөлген соң, Қазақстан аумағы Батыс Сібірге жататын болды. 1839ж. дейін Сібірдің бұл бөлігін басқарушы Тобылда болды, 1839ж. кейін Омбыда.

Бұл жарғы бойынша “Сібір қырғыздары” аумағы ішкі және сыртқы округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің арғы бетіндегі қазақтар кірді. 1822-38жж. 7 округ құрылды: Қарқаралы, Көкшетау, Аягөз, Ақмола, Баянауыл, Құшмұрын, Көкпекті. Округ басында округ бұйрықтары тұрған, оған әкімшілік, сот полиция жұмылдырылған. Округке 15-20 болыс кірген. Әр болыста 10-12 ауыл. Әр әкімшілік ауыл 50-70 шаңырақты біріктірген.

1824ж. Орынбордың генерал-губернаторы П.Эссен жарғының жобасын жасап, Азия комитетімен бекітті. Кіші жүз үш бөлікке бөлінді: Батыс-Байұлы, Орта-Жетіру, Шығыс-Әлімұлы және қыпшақтар мен арғындар.

1831ж. бастап дистанциялар ұйымдастырыла бастады. Дистанциялар – бекіністердін аралығы. Дистанциялардын құрамына ауылдар кірген.

XIXғ. 20 жыл реформалары Қазақстанның саяси мәртебесін өзгертті. Еңгізілген жарғы ғасырлар бойы сақталған халықтың сот жүйесінің беделін түсірді.

Хандықты жойған соң жаңа басқару жүйесін құрды. Сібірді екіге бөлген соң, қазақстан аумағы Батыс Сібірге жататын болды. 1839 ж дейін Сібірдің бұл бөлігін басқарушы Тобылда болды, 1839ж кейін Омбыда.

Округ басында округ бұйрықтары тұрған, оған әкімшілік, сол, полиция жұмылдырылған. Бұйрықтарды аға сұлтан, төрт заседатель, екі орыс шенеулігі, екі қазақ – оларды билер сайлаған. Аға сұлтан жарғы бойынша сұлтандар жиында сайланған үш жылға.

Округке 15-20 болыс кірген. Болысты болыс сұлтандары басқарған. Олар сол округ бұйрықтарын орындауға міндетті. Әр болыста 10-12 ауыл. Ауыл старшындары үш жылға сайланып, округ бұйрығымен бекітіледі. Әр әкімшілік ауыл 50-70 шаңырақты біріктірген.

Сібір қырғыздарының жарғысы Солтүстік, Орталық қазақстанды азаматтық, әскери отарлауға бағытталып, жаңа саяси-әкімшілік басқару ұйымдастырып Қазақстанның Ресейге қосылу процесін аяқтауға ықпал ету.

Округтер құру жаңа отырықшы қоныстар туғызды: Көкшетау (1824ж), Қарқаралы (1823ж), Ақмола (1832ж), Баянауыл (1826ж) Атбасар (1848ж). 1824ж Орынбор қазақтары туралы жарғы кіші жүздің хандары ХҮІІІ ғасырдың І ші жартысында патша үкіметімен тағайындалған. Олардың қызметін патша шенеуліктері қатаң бақылап отырды. Жантөре хан (1805-1809) өлімінен кейін, үкімет Айшуақтың баласы Ширғазыны тағайындады, ал халық іскер сұлтан Арынғазыны сайлауы. Бірақ, патша үкіметі хан билігін жою үшін Арынғазыны Калугаға жіберді. 1822ж Орынбордың генерал губернаторы П.Әссен жарғының жобасын жасап, Азия комитетімен бекітті. Осыған байланысты Кіші жүзде хан билігі күшін жойды, соңғы хан Шерғалы Орынборға шақырылып, сонда қалдырылды. Кіші жүз үш бөлікке бөлінді: Батыс –Байұлы ұрпақтары, Орта – Жетіру, шығыс - Әлімұлы және қыпшақтар мен арғындар. Сұлтандар осы бөліктерді басқаратын, Орынбор шенеуліктері. Әр сұлтанда казак отряды болды.

1831ж бастап дистанциялар ұйымдастырыла бастады. Кіші жүзде лауазымды адамдарды Орынбор генерал губернатор тағайындайтын болды. ХІХ ғасырдың 20 жыл реформалары Қазақстанның саяси мәртебесін өзгертті. Енгізілген Жарғы ғасырлар бойы сақталған халықтың сот жүйесінің беделін түсірді. Осы Жарғының қабылдануымен солтүстік өңірлерде бекіністер салына бастады.