Бүгінгі жастардың тіл жұтаңдығының себептері неде?

Азіргі жастардың тіл мәдениеті

Резюме

Вданной статье идет речь о современном молодежном сленге

It is about youth slang words in this article

Тіл—қарым-қатынас құралы, адамның ой өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын, рухани байлығын көрсететін айна. Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып кеткен емес.

Тіл мәдениеті—кез келген тілге қойылар маңызды талаптардың бірі. Халқымыз ауыздан шыққан әрбір сөзге абай болып, ойланып барып сөйлеген. Абай атамыздың: «Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел» деп кеткен сөзі бүгінгі таңда да өзінің өзектілігін жоймай отыр.(1,20)

Бүгінгі жастардың тіл мәдениеті соңғы жылдарда әр қырынан талданып, зерделенуде. Дегенмен, жастардың сөз мәдениетіне қажетті деңгейде назар аудару, зерттеу, тексеру—қазіргі тілтану ғылымының өзекті мәселесі.Сөйлеу мәдениетіне үлкен мән берген Абай атамыз:

Сүймек, сезбек, кейімек,

Харекет қылмақ, жүгірмек,-дейді.

Кез келген халықтың тарихына үңілсеңіз де, өнер алды саналатын қызыл тілге, шешендік өнерге байланысты небір керемет асыл сөздерді табасыз. Шешендік өнерге биік парасат, жоғары мәдениеттілік керек. Ал мәдениеттілік тілмен тығыз байланысты.

Тіл мәдениеті ғылымын ауызша сөйлеу мәдениеті және сөз қолдану—жазу мәдениеті деп бөлуге болады.Ауызша сөйлеу дәстүрін жандандырып, шешендікке үйрету—тіл мәдениетінің басты мәселелерінің бірі.Бұл күнде шешендік сөздің ролін көтеру—тіл мәдениетін көтерудің бір шарты, өйткені соңғы кезде топ алдында дұрыс, әсерлі, әсем сөйлеуге жөнді мән берілмей, босаңсып кеткен жайы бар.

Мәселен,бүгінгі таңдағы жастарымыз мүлдем батыстанып бара жатқан тәрізді.Олар қазақ халқының сөз кестелерін бұрмалап, елден ерекше көрінгілері келе ме, шетелдің жаргон сөздерімен сөйлеуді күнделікті әдетке айналдырып алған. Қазақ халқы қашан да сөзге шешен, суырып-салма, дұшпанын бір ауыз сөзбен тойтарып отырған емес пе?! Бүгінгі жастардың сөйлеу мәдениеті мүлде өзгеше дәрежеде, жастарымыздың бір ауыз сөздің өзін кібіртіктеп, тұтығып барып әрең жеткізетініне бәріміз де куә болып жүрміз. Сөйлеу барысында жалпы қолданыстағы сөздерге орысша жалғау жалғап, өз тілімізде баламасы бола тұра кірме сөздерді шеттен тыс көп пайдаланып, оның үстіне қазақша қосымша жалғап, тіпті тарихи қалыптасқан сөйлемнің орын тәртібін бұзып қолданып жүргендері бар.

Сөз құрамы—ғасырлар бойы жасалып, қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан бай қазына, қасиетті мұра. Әр ұрпақ оны қадірлеуге, құрметтеуге міндетті.

«Тілі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады»(7.10) дегендей, кешегі социалистік дәуірде қысым көрген ана тіліміз өшіп кете жаздап, халқымыз да жойылып кететіндей көрініп еді. Қазақ мектептері, балабақшалары жабылып, орысша оқыған заманның әсерінен қаншама «қара көздердің» бүгінгі ұрпағы да ана тілінен жұрдай.

Бұған заман кінәлі дегенімізбен, еліміз егемендік алғалы да жиырма жыл болып қалды ғой. «Қазақпен қазақ қазақша сөйлессін»- деп Елбасымыз өзі де үлгі көрсетіп, теледидардан ұлттық тілімізде сөйлегенімен, көптеген замандастарымыз ана тілінде әлі күнге дейін толық сөйлеп жүрген жоқ.

Ана тілін білмеген

Ақысы жоқ желікбас.

Ана тілін сүймеген

Халқын сүйіп жарытпас,

-дегендей ана тіліміздің қадірін кетіріп, шұбарлап сөйлеп, арды да шұбарлауда. «Арым—жанымның садағасы» деп кеткен ата-бабаларымыздың бүгінгі ұрпағының бұл жағдайы, әрине, ұнамсыз екені хақ.

Сөз—тіл мәдениетінің басты белгісі. Ұлы Абай атамыз: «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс жұмыр келсін айналасы» деген екен.(1.50)

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» сөзге мынадай анықтамалар берілген:

1. Сөз—белгілі бір мағынасы бар заттар мен құбылыстардың атауын білдіретін тілдің негізгі единицасы. Мысалы: Ұғым мен сөзді бір деуге болады. (С.Мұқанов)
2. Бір нәрсе жайында айтылған әңгіме. Мысалы: Айта жүрсін сөзімді әңгіме ғып маңайым. (Жамбыл Жабаев)
3. Жиналыста көпшілікке қаратып айтылатын пікір, мәлімдеме, деректі ақпар. Мысалы: Сөз сөйлеу-өнер. (Қ.Қазыбаев)
4. Әнге арналған өлең мәтіні. Мысалы: Ән сөзі әркімге аудармасыз-ақ түсінікті сияқты. (С.Сейітов)

Бұл анықтамалардан әр тілдің өзіне ғана тән, өзге тілден ерекшелендіретін басты белгісінің барын көріп, яғни сөйлеу мәдениеті кемеліне келген тілдің басты көрсеткіші екендігін аңғарамыз.

Олай болса, біздің міндетіміз—осы сөздің сынын бұзбай, сырын кетірмей жеткізу, бояу реңкін әлсіретпей, күш-қуатын кемітпеу. Халықтың сөз байлығына ие болумен қатар, сол байлықты кәдеге дұрыс жарата білу керек.

«Тіл мәдениеті дегеніміз—сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айту шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық, сауаттылық»- дейді М.Балақаев. (2 .17)

«Тіл мәдениеті дегеніміз-ғылым, сөзімен айтсақ, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, стилистикалық нормаларды ұстану, ол заңдылықтарды бұзбай, жетілдіре, орнықтыра түсу»- дейді ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, профессор Р.Сыздықова.

Бүгінгі таңда жазу мәдениеті зерттеліп, зерделеніп жатса да, жалпы сөз мәдениетін, сөз мұрасын дұрыс қолдануды насихаттау жағы әлі де болса баяу жүргізіліп жатыр. Әрбір көкірегі ояу адам өз тілінің қадір-қасиетін биіктете отырып, өз тіліміздегі ақсаңдап жүрген сөз мәдениетін жақсартуға үлес қосу қажет.Ал ең бастысы, сол тілімізді тек өзіне ғана тән ұлттық сипат белгілерін сақтай білу—бүгінгі парыз, ертеңге аманат.

Сөз—мәдени-ұлттық сипат белгісінің бірі. Онда сөздерді дұрыс айту, орфоэпия заңдарын және сөз сазын, әуенін өз ырғағымен дәл жеткізу әдістемесін сақтау да үлкен рөл атқарады.

Сөз мәдениеті—әдеби тілдің ауызша тілде қызмет етуі, ал сөйлеу мәдениеті—тілді дұрыс қолдана білу.Үндесіп айтылғанда қазақ сөзінің құлаққа естілер әуен-ырғағы таза табиғи болып шығады.

Мысалы, мына сөйлемді тізбектеп, жазылуы бойынша орфографиясын сақтай оқысаңыз, әрине қазақы мәнер де, әуен де жоқ, «тірі» емес, «өлі» дыбыс естілер еді:Ұлы ақынымыз Абай шығармаларына шолу жасасақ, надандыққа қарсы ғылымды, алауыздыққа қарсы-білікті, жауыздыққа қарсы әділдікті жыр еткендігін көреміз.(Қ.Жұмалиев)

Дұрыс айтылуы: Ұлақынымыз Абайдың шығармаларына шолу жассақ, / надандыққа ғарсы ғылымды,/ алауыздыққа ғарсы бірлікті, жаұуздыққа ғарсы әділдікті жыр еткендігін гөрөмүз. (Қ.Жұмалиев)

Басқа ұлт өкілдерін тілге үйреткенде осындай сірескен дыбыстарды «сіңіртуге» тырыссақ та, өзіміз солай сөйлесуімізді не деуге болар еді?

Қазақша сөйлегенде дыбыстардың үйлесіп, үндесіп айтылуын қатаң сақтауымыз міндет. Қазақ тілінің фонетикалық жүйесінің табиғи тәртібін, үндестік заңын дұрыс қолдану—сөз мәдениеті сақталуының бір көрінісі. Бұл көрініс сақталмаса, ерте ме, кеш пе тілдің сөйлеу нормасынан айрылатыны сөзсіз.

Қазақ әдеби тілінде сөзді ауызша дұрыс айтуда ескерілетін маңызды мәселенің бірі—сөз екпінін, сөз ырғағын (ритмикасын) сақтай білу, яғни сөйлеу барысында сөздердің екі-үштен топтасып,бір екпінмен айтылатындығына көңіл бөлу де тіл мәдениетінің бір көрсеткіші. Сөз тіркесіне түсетін дауыс екпіні -фразалық екпіннің ролі зор. Тіркес екпіні (ритмикалық екпін) немесе фразалық екпін (логикалық ой екпіні) тәрізді мағына ажыратқыш қасиеті бар, әрі ой дәлдігін айқындар екпін түрінің бірі.

Немқұрайлықтың, мән бермеушіліктің кесірінен тілді түсінетін өзіміз де дұрыс сөйлей алмай жатамыз. Бұл тілдің өміршеңдігіне, қасиет-сапасына нұқсан келтірер жайт.

«Сөз болмаса, сөз бен адамзаттың бірін-бірі ұғынуы болмаса, жер жүзіндегі осы күнгі адамзат тұрмысы деген тұрмыс та болмас еді. Қысқасы, жан көріністернің ең қымбаттысы-ой.Ой тілі-сөз»- дейді М.Жұмабаев (7,114). Ал Ғ.Мұстафин «Сөз құдіреті ғажап: алтынды мыс, мысты алтын етіп көрсете алады... Тас жүректі қорғасындай балқытып, балқыған қорғасынды тастай ете алады». (11, 213)

Сөз құдіретіне биік талғаммен қарау аз, биік талаппен де келу керек. Баспасөз, электронды бұқаралық ақпарат құралдары сөз мәдениетіне аса жауаппен қарауы тиіс. Тіл көрініс беретін орта—театрымыз бен теледидарымыз, сондай-ақ әнші-актерлеріміз, тіпті қарапайым жұртшылық та сөзді қазақи сазына келтіріп, дұрыс айта білуі—міндет. Радио мен теледидар көп ретте әдеби тілдің нормасын танытатын үлгі болып қабылданады, сондықтан ауызша сөйлеушілерге, топ алдына шыққан шешендерге соңғы талап-қазақ тілінің орфоэпиялық заңдылықтарын сақтау талабы қойылады. Шешендік өнер қашан да халықтың қоғамдық-әлеуметтік өміріне, саяси-экономикалық жағдайларына байланысты дамып, кемелденіп отырған.

Шешендік сөздер мазмұны мен түрі жағынан біркелкі емес. Оның үстіне бұл жерде де қазақтың шешендігін екі дәуірге бөліп қарау керек: байырғы және қазіргі.

Советтік дәуірге дейінгі шешендік сөздерді шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау деп жіктейді. Бұл топтастырулар шешендіктің формасына қарай қарастырылса, бұрынғы шешендік сөздерді әлеуметтік-саяси мазмұнды, әлеуметтік-тұрмыстық мазмұнды, билік мазмұнды сөздер деп бөлуге болады.

Ал қазіргі кездегі шешендер сөздері тақырыбы, нақты мазмұны мен айтылу тәсілдері жағынан бұл классификациядан әлдеқайда өзгеше келеді. Бүгінгі таңда шешен түрде сөйлеушілердің топтары: лекторлар, үгітші-насихатшылар, оқытушылар т.б.көбейген сайын шешендік сөздердің жоғарыдағы белгілерге қарай ажыратылуы да байқалады.

Мысалы, қазіргі әкімшілік, т.б.ортада өтетін отырыстарда сөйленетін сөздердің мазмұны мен баяндау стилі жоғары оқу орнында белгілі бір пәннен оқылатын лекциядан өзгеше болады.

Кешеңдеу қолға алынса да,теориялық мәселелері енді зерттеле бастаған тіл мәдениеті ғылымы бүгінде мақсаты мен мазмұны,объектілері мен салалары біршама айқындалып, қазақ тіл білімінің негізгі бір саласына айналып отыр. Білім мен өнердің тілі, әдебиет пен мәдениеттің тілі ана тілін ардақтату, оның мәдениетін көтеру, беделін арттыру-ұлттық мемелекеттік көлемде қойылып отырған мәселе.

Тіл мәдениетінің мазмұн-мағынасы-әдеби тіл, оның нормалары, ал негізгі арқауы-тілдік норма. Тілдік норма тілдің ішкі заңдылықтары негізінде қалыптасып дамып отырады.

Тіл мәдениетінің басты талабының бірі-тілдің, халықтың қасиетін дамыту, ана тілінің байлықтарын талғам елегінен өткізіп, молынан әдеби тілге енгізу.

Осы орайда «Кен байлығы жерде, сөз байлығы елде» екенін білетін ақын-

қазіргі жастардың күнделікті қалыптасып қалған тіл мәдениетінен мысал келтіре берсе, бастан асарлық. Айталық, бұрынғы «ата» деп сәлем беретін жас бала да атасына «аташка», әкесіне «папаша», анасына «мамуля» деп мойындарына асылады. Иіліп сәлем беретін жас келіндер «здрасти, сәлем бердік» дейтін дәрежеге жеттік. Ең сорақысы ана омырауындағы сәбиінің сәт сайын еститіні «Айналайын, құлыншағым» деген қазақы ана жүрегінің жылуы емес, өзге тілдегі «сыночек», «дочка». Онымен қоса, тілі енді ғана шығып келе жатқан балаға үй бөлмелерінің қазақша баламасын ұмытып, тегістей орысшаға аударып түсіндіреді. Жастар бір-біріне «жарасымды киініп алыпсың», «өзіңе құйып қойғандай» деудің орнына «тема киініп алыпсың» дейді. Жас жігіттер келбетті, ажарлы қыздарды көрсе болды «өзі жынды қыз екен» дейді. Мұны қалайша түсінуге болады? «Жындылығын» көріп алып «сындырмаймыз ба?» деп салады. Енді осындағы «жынды» деген сөздің лексикалық мағынасы артқы етегін басына киген, есі ауысқан науқас адам дегенді білдірмеуші ме еді?! Бірнәрсеге таңырқағанда құлаққа «пай-пай», «шіркін-ай» деген сөздердің орнына «е-мое», «ешкин свет» деген сөздерді естисің. Бірнәрсеге алаңдап, өзіңді қоярға жер таппай тұрсаң «неге потеря болып жүрсін» дейді ғой.

Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінің қалыптасуына ересек адамдардың сөз мәдениеті әсер етпей қоймайтынын білеміз. Бала оларға еліктеп, өз бетімен сөз шығаруға талпына бастайды, ол басқа балалардың. тіпті үлкендердің сөзінде байқалған қателіктерді көргісі келеді.

Бүгінгі жастардың тіл жұтаңдығының себептері неде?

Қазақ тілінің әлеуметтік мәртебесі, қоғамдық беделі тілдің үш тұғырының дұрыс дамуына тікелей байланысты, олар:

§ Басқару жүйесі;

§ Ғылым-білім саласы

§ Бұқаралық ақпарат құралдары.

Егер осы үш жүйеде тіл дұрыс емес, яғни өз деңгейінде қолданылмаса, тілдің беделі төмендей береді.Ал тіліміздің жұтаң тартуының басты себебі, біріншіден, осы үш саладағы тіл қолданысының сын көтермеуі.

Екіншіден, мектептерде, тіпті жоғары оқу орындарында да «Тіл мәдениеті» пәніне сағат аз бөлінген. Мәселен, мектептерде бұл пән қосымша пән ретінде оқытылады, ал бүгінгі күнде, игеруге тиісті негізгі бағдарламамен басы қатып отыратын оқушының «Тіл мәдениетін» оқуға ынтасы болмақ түгілі, уақыты жоқ. 10-сыныпқа «Сөз мәдениеті», 11-сыныпқа «Сөз мәдениеті және шешендік өнер» пәндері енгізіліпті. Алайда, бұл пәндерді оқыту мектеп бітірушілерді ҰБТ-ға дайындаудың көлеңкесінде қалып қойып, өз деңгейінде жүзеге асырылмай отыр. Сонымен қатар бұл пәнді оқытатын арнайы білімі бар педагог мамандар жоқ.

Үшіншіден, біздің елімізде сөз мәдениетін оқытуға арналған оқулықтар, көмекші құралдар атымен жоқ. Ал оларды даярлау үшін қыруар қаржы және мемелекеттің арнайы тапсырысы керек.

Біздің 100 томдық ауыз әдебиетіміз бар. Неткен байлық! Осы байлық тың секілді игерусіз жатыр. Бүгінде кез келген бала «беті табақтай» дегеннен гөрі «беті компьютердің мониторындай» дегенді тезірек ұғады. Бір сөзбен айтқанда, көркем сөйлеу, көркем жазу күнделікті қолданыстан шығып барады. Мұның арты тілдің өзіндік бояуын жоғалтуға, тілдік нормалардың бұзылуына, айналып келгенде, қазақ тілінің толықтай құнарсыздануына әкеліп соғады.

Сондай-ақ, жастардың тіл мәдениетінің төмен болу себептеріне тағы да:

1.Отбасында балалардың сөз әдебіне, тіл мәдениетіне жеткілікті дәрежеде мән берілмеуін;

2.Айналасындағы достарының дөрекі сөздерді қолданып сөйлесулерін;

3.Көркем әдебиетті оқуға деген оқушылардың қызуғушылығының бәсеңдігін;

4.Кей мұғалімдердің өздерінің тіл мәдениетінің төмендігін

жатқызуға болады.

Тіл мәдениетінің жоғары болуына қойылатын талаптар да жоқ емес. Ол үшін ең алдымен жоғары жақтағы аға-апайларымыздың өздері де теледидарда болсын, күнделікті жұмыс орнында болсын қазақша сөйлеп, жастарға үлгі көрсетулері керек. Біздің ойымызша,тағы бір ескеретін жағдай, бастауыш сынып оқушыларына оқулық даярлағанда тілдің теориялық негіздерін оқытудан гөрі, сөйлеу тіліне машықтандыру мәселесі көбірек ескерілсе, ұтымды болар еді. Мысал үшін, Қазіргі таңда Ресей елінде бастауыш сыныптардан бастап «Руский язык» пәні емес, «Русская речь» пәнін оқытуға қатты ден қойылуда, бұл ойлантатын мәселе. Ержан Омарұлы өз сөзінде: «Бұхар жырау, Дулат, Махамбет, Абайлар қазақ тілінің теориялық курсын меңгермей-ақ тамаша өлеңдер жазған ғой»,-дей келіп, қазақ тілінің теориялық курсын жалаң оқытудан бірте-бірте бас тартып, оқушылардың сөйлеу тілінің негіздерін меңгеруіне баса көңіл бөлу қажет деп айтқан екен. Біз Кеңес Одағының білім жүйесін қанша жамандағанымызбен, ол кезеңнің жақсы қырларын да айтпай болмайды. Тіл мәдениетіне қатысты айтар болсақ, ол кезде жоғары оқу орындарының барлық факультеттерінде «Қазақ тілінің стилистикасы», «Тіл мәдениеті», «Шешендік өнер» деген пәндер оқытылды. Ал бүгінде тәуелсіздік алғаннан кейін, бөркімізді аспанға атып жүрген уақытта бұл пәндер оқу бағдарламасынан алынып тасталды. Ал, осыдан кейін жастардан тіл тазалығын, тіл көркемдігін, сөйлеу әдебін қалай талап етесіз?

Алайда, тіл тазалығы үшін күрес тоқтамауы тиіс. Бірінші кезекте, мектеп мұғалімдері тілдің тазалығы үшін күресуге тиіс болса, одан кейін, теле, радио журналистері күнделікті сөйлеу тіліне абай болуы керек. Францияда тіл тазалығын қамтамасыз ету үшін тиісті заңнамалар қабылданған. Мысалы, Түркиядағы Ататүрік реформасы түрік тілін барынша оңтайландырды. Бір ғана біздің Көкшетау қаласында «микрорайон» деген сөз «ықшамаудан», «шағынаудан», «мөлтекаудан» болып үш түрлі жазылады. Ал қазақ тілін үйренемін деген өзге ұл өкілдері осының қай нұсқасын қабылдауы тиіс?

Іс-қағаздар қазақша қатесіз толтырылып, көшедегі жарнамалар ана тілімізде сайрап тұруы қажет. Өткен тарихымызға үңіле отырып, ақын-жазушыларымыздың шығармаларын ел арасына жоғары дәрежеде насихаттауымыз қажет. Балаларды қазақ болғаны үшін ғана қазақ тілінде сөйлеуге мәжбүрлемей, ән мен жыр арқылы тілін дамытып, өз мәдениетіне деген құрметін арттыруға болады деген ойдамыз.Қорытындылай
келе айтарым -жастық шақ-рухани қор жинау кезеңі,бала кезден жастарға білім алып, жақсыдан ғибрат, оны көкейге түюге дағдылану керек. Осының бәрін ескере отырып, жастарымыз сөйлеу мәдениетін сақтап, «сөз арасын бөтен сөзбен былғамай», тілімізді талан-таражға салмаудың амалын қарастыруы тиіс. Сондықтан тілімізді құрметтеп, аялауға бағытталған мақсаттар көп болса, нұр үстіне нұр болар еді.

«Айта-айта «Алтайды» Жамал апам қартайды» дегеннің кебін киіп отырмай ,

«Көш жүре түзеледі» дейді халқымыз.Көш жүрді. Ілгері басып келе жатқанымызға 20 жыл болып қалды. Ардақты ана тіліміздің де бағы жанып, әр уақытта биіктен көрінетінін кезі жетті .

Ақиық ақын Мұқағалиша айтар болсақ:

...Ал екінші бақытым—тілім менің,

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дүниеден түңілсем де,

Қасиетті тілімнен түңілмедім.

«Адасқанның айыбы жоқ, қайта үйірін тапқан соң» дегендей, өзге тілдің жетегінде жүрген қандастарымыз да ойланар, тілімізге мойнын бұрар.

«Егер туған тілім ертең жойылар болса, мен бүгін өлуге даярмын»,- деген ақын Расул Ғамзатовтың сөзі бүгінгі жастардың жүрегінде ойып тұрып орын алатынына мен сенімдімін.

Ұрпағымыз ұлт тілін қадір тұтып, ұлағатты болып өссін деп тілейік. Ол үшін тәрбие тал бесіктен басталатынын ұмытпағанымыз абзал.