Дәріске арналған тексеру тесті

1. Қай жылдары I Дарий сақтарға қарсы жорыққа аттанған?

A) Б.з.б. 500 – 499 ж.ж.

B) Б.з. 512 – 513 ж.ж.

C) Б.з.б. 518 – 517 ж.ж.

D) Б.з. 518 – 519 ж.ж.

E) Б.з.б. 519 – 518 ж.ж.
2. Алтын Орда мемлекетінде беклербек қандай салаға басшылық жасады?
A) Шаруашылық.
B) Салық жинау.
C) Әскери іс.
D) Сауда.
E) Діни істер.
3. Керей мен Жәнібек сұлтандар бөлініп кетті…
A) АҚ Ордадан.
B) Моғолстаннан.
C) Ноғай Ордасынан.
D) «Кµшпелі µзбек» мемлекетінен.
E) Сібір хандығынан.
4. 1916 жылғы көтеріліс жайлы жазылған «Тар жол, тайғақ кешу» еңбегінің авторы:
A) Сәкен Сейфуллин.
B) Әлихан Бөкейханов.
C) Мұхтар Әуезов.
D) Сәбит Мұқанов.
E) Ахмет Байтұрсынұлы.
5. ҚазАКСР-ның құрылған жылы:
A) 1923.
B) 1920.
C) 1922.
D) 1919.
E) 1921.
6. Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Шолаққорған қалашығының батыс жағынан табылған кейінгі палеолитке тән тұрақ:
A) Тұщысай.
B) Ащысай.
C) Батпақ.
D) Қоянды.
E) Қарабас.
7. Андроновтықтар жерді қандай еңбек құралдың көмегімен өңдеді?
A) Темір соқа.
B) Күрек.
C) Тас тесе.
D) Кетпен.
E) Тырнауыш.
8. Қазақ халқының құрамындағы ірі тайпалардың бірі және Орта жүздің руы:
A) Адай.
B) Найман.
C) Дулат.
D) Қаңлы.
E) Үйсін.
9. Ежелгі және орта ғасырлардағы континентаралық қатынас жолы:
A) Нефриттік жол.
B) Лазуриттік жол.
C) Ұлы Жібек жолы.
D) Варягтан Грецияға дейінгі жол.
E) Дала жолы.
10. Қазақстан аумағында ХІІІ-ХІV ғ.ғ. халық ауыз әдебиеті мен әдебиет қай тілде дамыды?
A) Өзбек тілінде.
B) Ноғай тілінде.
C) Қазақ тілінде.
D) Ұйғыр тілінде.
E) Қыпшақ тілінде.

Дәріс. Қазақстанның ежелгі тұрғындарының әлеуметтік қатынастары

Мен ұйымдары.

Мақсаттары мен міндеттері:

-Ерте темір ғасырындағы тайпалық одақтардың классификациясын және саяси-әлеуметтік тарихынжан-жақты талқылау

Жоспар:

Тас ғасыры кезеңіндегі әлеуметтік ұйымдар.

Қола дәуірі тайпаларының қоғамдық қатынастары.

Сақ тайпалық одағының қоғамдық құрылысы.

Ғұн, Үйсін, қаңлы тайпаларының әлеуметтік қатынастары.

Әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан тарихы. I-IV Т. Алматы, 1996-98

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994.

3.Қазақтар 9 томдық анықтамалық т.1-9. Алматы , 1998.

4.Артықбаев Ж.О. қазақстан тарихы: Оқулық – хрестоматия. Астана, 2000.

5.Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін (очерк) Алматы, 1995.

6.Қазақстан тарихы: Хрестоматия. Алматы, 1994

Сақ тайпалық одағының қоғамдық құрылысы және саяси тарихы. Тайпалық одақтарының орналасуы жөніндегі жазба деректер.

Көшпелі өмірге көшу негізі яғни намадизмге Қазақстан аумағында андроновтылықтар тайпасымен салынған. Андроновшылардың негізгі кәсібі – мал шаруашылығы болды.

Қазақстанның орталық, батыс және шығыс бөліктері негізінен дала алқабын құрайды, сондықтан ол негізінен мал шаруашылығын дамыту орталығы болды. Оңтүстік аудандарда негізінен егіншілік шаруашылығымен айналысты.

Сондықтан көшпелі мал шаруашылығын дамытудың негізгі факторлары – Қазақстанның табиғи және климаттық жағдайлары болды.

Көшпелі халықтардың тұрмысы және әдет – ғұрпы егіншілік аудандар тұрғындарынан ерекшеленіп тұрды.

Қазақстанның ежелгі тарихы – ол ең алдымен көшпелі тайпаларының, біздің заманға дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда Волга мен Алтай арасындағы далаларды меңгерген, көшпелі мал шаруашылығы, этникалық тайпалар тарихы немесе қазіргі тілмен айтқанда даланың ұлттық келбеті үшмыңжылдық тарихы жолында өзгеріп отырды.

Осы кезеңде темір табылған.

Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдығында қазақ далалырында сақ көшпелі тайпалалардын пайда болу кезеңі.

Екі жарым мыңжыл бұрын иран патшасы Дарий І өзінің малайларына көрші атымен Бехистун деп аталатын ең биік шыңға ұзақ жазу жазуға бұйрық берді. Ол жазба жерден 105 метр қашықтықта болғандықтан оны оқу мүмкін емес еді. Дарий әрқилы оқиғалар, соның ішінде ежелгі Қазақстан аумағындағы оқиғалар туралы сыр шертеді. Онда Сырдарияның солтүстігінде өмір сүрген халықтар сақ деп аталған.

Жазбаша деректерге сүйенсек, олар қазіргі Қазақстанның барлық этникалық аумағын қамтып, бірнеше топқа бөлінген.

Сақтар құрамында жылнамашылар – тиграхауда (шошақ бөрік киетіндер) Жетісуды мекендеген сақтарды, Орта Азия мен Аралды мекендеген массагеттерді және даиларды, Орта Азия және оңтүстікті мекендеген (хаома ішімдігін дайындайтын) хаомавара сақтарын, алтын аңдаған грифтерінде сақшылық еткен, яғни Алтай және Шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспа сақтарын, Орталық Қазақстанда исседондарды, шығыста – савроматтарды, савроматтардан кейін Геродот бойынша, Оңтүстік Оралды мекендеген аргипейлер және Қаратеңіз жағалауында қоныстаған парадарайя – немесе скифтерді (немесе парсылар оларды теңіз сақтары деп атаған) атайды.

Ежелгі грек және рим жылнамашылары Ұлы даланың көшпенділер әлеміне Қаратеңіз ерте ирандық көшпелі тайпаларының бірінің аталуы -–скифтер атауымен атаған. Ол туралы біз Геродоттың “Тарих”, Страбонның “География”, Плиний еңбектерінен білеміз.

Сақтар да, скифтер де және савроматтар да Дунай мен Хуанхэ аралығында қалыптасқан бір этномәдениеттік қауымдастықтың бөлігі.

Сақтар мен скифтер Ұлы даланың алғашқы, ежелгі әлемге кеңінен танымал, көшпенділері болды және оның ролін бағалау өте қиын. Қазіргі Иран аумағында орналасқан Лидия патшалығымен Парфия үшін, оңтүстік Түркмения мен Солтүстік Иран біздің заманға дейінгі І мың жыл бұрын шайқасқан Сақ патшасы Заринаның ерліктері туралы деректер сақталған. Бұл сақ эпопеясының бастамасы еді. Оның жалғасы парсы патшалары Кир мен Дарий І-нің сақтарға қарсы Окс (Амудария) және Яқсарт (Сырдария) “теңіздік” – яғни қаратеңіз жағалауын мекендеген сақтар (парадарайя) үшін әскери жорықтары болды. Орта Азиядағы сақтар тайпасы – массагеттер парсы иелігіне қарсылық білдірді.

Олар Қазақстан даласында және Орта Азияның Каспий теңізінің шығысын мекендеген. Кир Амударияны өтіп, осы жерде массагеттердің сұрапыл шабуылына ұшырап, толық талқандалған. Геродот, бұл шайқасты және Кирдың Томирис патшасы қолынан қаза табуын жете баяндай отырып, Томирис патшасы Кирдың шабылған басын “Сен қанға құмар едің, енді іш оны” деп қанды қапқа тастады деп сипаттаған.

Қазақстан аумағындағы сақ тайпалары одақтарының тарихы.

Көшпелі өмірге көшу негізі яғни намадизмге Қазақстан аумағында андроновтылықтар тайпасымен салынған. Андроновшылардың негізгі кәсібі – мал шаруашылығы болды.

Қазақстанның орталық, батыс және шығыс бөліктері негізінен дала алқабын құрайды, сондықтан ол негізінен мал шаруашылығын дамыту орталығы болды. Оңтүстік аудандарда негізінен егіншілік шаруашылығымен айналысты.

Сондықтан көшпелі мал шаруашылығын дамытудың негізгі факторлары – Қазақстанның табиғи және климаттық жағдайлары болды.

Көшпелі халықтардың тұрмысы және әдет – ғұрпы егіншілік аудандар тұрғындарынан ерекшеленіп тұрды.

Қазақстанның ежелгі тарихы – ол ең алдымен көшпелі тайпаларының, біздің заманға дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда Волга мен Алтай арасындағы далаларды меңгерген, көшпелі мал шаруашылығы, этникалық тайпалар тарихы немесе қазіргі тілмен айтқанда даланың ұлттық келбеті үшмыңжылдық тарихы жолында өзгеріп отырды. Осы кезеңде темір табылған.

Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдығында қазақ далалырында сақ көшпелі тайпалалардын пайда болу кезеңі.

Екі жарым мыңжыл бұрын иран патшасы Дарий І өзінің малайларына көрші атымен Бехистун деп аталатын ең биік шыңға ұзақ жазу жазуға бұйрық берді. Ол жазба жерден 105 метр қашықтықта болғандықтан оны оқу мүмкін емес еді. Дарий әрқилы оқиғалар, соның ішінде ежелгі Қазақстан аумағындағы оқиғалар туралы сыр шертеді. Онда Сырдарияның солтүстігінде өмір сүрген халықтар сақ деп аталған.

Жазбаша деректерге сүйенсек, олар қазіргі Қазақстанның барлық этникалық аумағын қамтып, бірнеше топқа бөлінген.

Сақтар құрамында жылнамашылар – тиграхауда (шошақ бөрік киетіндер) Жетісуды мекендеген сақтарды, Орта Азия мен Аралды мекендеген массагеттерді және даиларды, Орта Азия және оңтүстікті мекендеген (хаома ішімдігін дайындайтын) хаомавара сақтарын, алтын аңдаған грифтерінде сақшылық еткен, яғни Алтай және Шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспа сақтарын, Орталық Қазақстанда исседондарды, шығыста – савроматтарды, савроматтардан кейін Геродот бойынша, Оңтүстік Оралды мекендеген аргипейлер және Қаратеңіз жағалауында қоныстаған парадарайя – немесе скифтерді (немесе парсылар оларды теңіз сақтары деп атаған) атайды.

Ежелгі грек және рим жылнамашылары Ұлы даланың көшпенділер әлеміне Қаратеңіз ерте ирандық көшпелі тайпаларының бірінің аталуы -–скифтер атауымен атаған. Ол туралы біз Геродоттың “Тарих”, Страбонның “География”, Плиний еңбектерінен білеміз.

Сақтар да, скифтер де және савроматтар да Дунай мен Хуанхэ аралығында қалыптасқан бір этномәдениеттік қауымдастықтың бөлігі.

Сақтар мен скифтер Ұлы даланың алғашқы, ежелгі әлемге кеңінен танымал, көшпенділері болды және оның ролін бағалау өте қиын. Қазіргі Иран аумағында орналасқан Лидия патшалығымен Парфия үшін, оңтүстік Түркмения мен Солтүстік Иран біздің заманға дейінгі І мың жыл бұрын шайқасқан Сақ патшасы Заринаның ерліктері туралы деректер сақталған. Бұл сақ эпопеясының бастамасы еді. Оның жалғасы парсы патшалары Кир мен Дарий І-нің сақтарға қарсы Окс (Амудария) және Яқсарт (Сырдария) “теңіздік” – яғни қаратеңіз жағалауын мекендеген сақтар (парадарайя) үшін әскери жорықтары болды. Орта Азиядағы сақтар тайпасы – массагеттер парсы иелігіне қарсылық білдірді.

Олар Қазақстан даласында және Орта Азияның Каспий теңізінің шығысын мекендеген. Кир Амударияны өтіп, осы жерде массагеттердің сұрапыл шабуылына ұшырап, толық талқандалған. Геродот, бұл шайқасты және Кирдың Томирис патшасы қолынан қаза табуын жете баяндай отырып, Томирис патшасы Кирдың шабылған басын “Сен қанға құмар едің, енді іш оны” деп қанды қапқа тастады деп сипаттаған.

Кирдың өлімінен кейін Ахеменидтер империясын ылаң биледі. Сақтар өз тәуелсіздіктерін орнатты. Бірақ біздің заманға дейінгі 552 ж. билік басына Дарий І келіп, 519 жылы сақтарға қарсы жорыққа шықты.

Бірақ массагеттерге қарсы, Дарий І-ші бастаған келесі 518 жылғы жорық нәтижесіз болды. Міне, біздің ертедегі ата-бабаларымыздың жаугершілік пен құлдыққа қарсы, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресінің бізге жеткен даңқты да, қайғылы беттері осындай.

Ежелгі Қазақстанның сақ және савромат тайпалары сол заманның әлемдік саясатында зор роль атқарды.

Батыс Қазақстан және Жайықты мекендеген савроматтар Қаратеңіздің скифтерімен көршілес қоныстап, олармен сауда саттық жүргізіп, әскери одақтар құрған. Сақтар мен савраматтар Орта Азия мемлекеттерімен Хорезм, Бактриямен өте ертеден тығыз байланыста болған. Ерте заманның көптеген тарихи оқиғаларына қатысқан Кир сақтармен тек шайқасып қана қоймай, олардың көмегімен де пайдаланған. (Мысалы, Лидия патшалығымен соғыста) Грек – парсы соғыстарында сақтар парсы жағында шайқасқан. Сақтардың атты әскері ерекше көзге түсті. Біздің заманнан 490 жыл бұрын Марафон шайқасында гректермен сақтар парсылардың әскери қатарында болды. Фермопил шайқасында да олар парсы патшасы Ксеркстің әскері қатарында спарталықтарға қарсы да күресті.

Сақтар Александр Македонский әскерімен де шайқ асты және Ахеменидтердің Ұлы Парсы мемлекетін талқандап, Үнді және Орталық Азияға жетті. Сақтар Макендонский әскерімен бірінші рет - Ахеменидтер әскері құрамында, олардың одақтастары және жалдамалы әскері ретінде кездесті.

Сақтар өздерінің әскери қасиеттерімен, әсіресе, атты әскер, жаяу әскер тактикасын меңгеру шеберлігімен белгілі болды. Олардың қарулары – садақ, найза, сауыт, мыс айбалта және жеңіл қалқаннан болды. Атты әскердің сауыт – сайманы негізінен сауыт және өмілдіріктен тұратын еді. Сақ әйелдері ерлермен бірге барлық шайқастарға қатысты және ерлерден еш қалмайтын еді. Сақтардың атты әскерін ежелгі гректер ең жақсы деп санаған. Мұндай әскер өте мықты және жеңімпаз. Сақтар өз шайқастарында атты әскерді негізгі күш ретінде жаудың дәл ортасынан шабуылдаушы күш ретінде пайдаланған.

Сақтар атты әскер мен жаяу әскерді өзара байланыстыра білді. Сырдариядан өтуге ұмтылғанда А.Макендонский санына ауыр жарақаттанған, ал Сырдария қалаларын қоршауда басынан және мойнынан ауыр жарақат алған. Бұл кезде сақтар Спитаменның басшылығымен Макендонияның Мараканд қазіргі Самарканд қаласын қоршауға алған. Александр асқан еңбекпен сақтар шабуылын тойтарды.

Сырдарияны мекендеген сақтар өз туәелсіздігін сақтап қалды. Шын мәнінде олар Македонскийдың Шығысқа жылжуын тоқтатты.

Сақтардың бір бөлігі, даи тайпасынан шыққан, немесе дақтар кейіннен, Александрдің Индияға жорығында, оның одақтастары болды. Біздің заманға дейінгі ІІІ ғасырға қарай Каспий маңайында, Батыс Қазақстанда билік сақтардың дақ тайпаларына көшті. Олар өздермен туысқан массагет тайпаларын, савроматтарды ығыстырып, үстемдігін орнатты.

Ал Жетісуда бұл кезеңде- мәдениеті сақ типтес тайпа – исседондықтар үстемдік етті. Қазақстан сақтары – арийлықтардың тікелей ұрпақтары. Сонымен бірге сақ дәуірдің басынан бастап ежелгі дала адамдарының бет әлпетінде өзгерістер бола бастады. Халықтың екі тобының араласуы басталды. Европеоид – Индоевропалықтардың немесе басқа ирандықтардың - Орталық Азияның шығыс бөлігіндегі монголдармен; және Шығыс Азия – алтай тілінің шығу Отаны, ал одан қазақ тілі жататын түркі тілдері тарайды. Сақтар дәуірі қола ғасырдан темір ғасырға – скифосақтайпалары ғасырына өту кезеңі болды. Қазақстанның ежелгі дала жұртының өмір сүру бейнесі күрт өзгере бастады. Көшпелі мал шаруашылығының дамуы - бұрын пайдаланылмаған кең байтақ дала алқаптарын шаруашылық айналымға енгізуге әкелді. Қара мал енді жылқымен алмастырыла бастады. Бұл көшу бағыт жолдарын ұзартуға және оларды жыл мерзіміне байланысты жасауға мүмкіндік берді..

Сақтар қоғамы бірыңғай болған жоқ, олардың арасында байлар мен кедейлер болды.

Сақ қоғамының сараланып жіктелуінің ең бір көрнекті. Мысалы Ыссық қорғанында - Алматы маңайында, ақ сүйектен шыққан жас сақ көсемінің сүйегі табылды (Алтын адам). Әскери қоғамның ең жоғарғы сатысында патшалар мен патшайымдар болған. Олардың қолында едәуір билік болған: яғни олар бейбітшілік пен соғыс мәселелерін, елшілер жіберу, одақтар жасасу, әскерді басқару мәселелерін шешкен. Көбінесе олар әйелдер болған және бұл деректер Қазақстан даласындағы әйелдердің ролінің зор екендігін дәлелдейді.

Сақтарда патша билігі – “халық жиналыстары” деп аталатын барлық ер адамдар - әскери тайпалық аристократия бағыт беретін шешімдермен шектелген. Осындай қоғамдық құрылым әскери демократия деп аталған. Әскердің мақұлдауын ала алмаған патшалар биліктерін жоғалтуы мүмкін еді. Мүлік теңсіздігі қоғамда әлеуметтік жікшілікті күшейткенмен, басты роль атқара алмады. Сақтарда - ақсүйек рулардан шыққандығы, жеке әскери ерліктері байлықтан жоғары бағаланды. Сақтар мен скифтердің материалдық мәдениетінің көптеген элементтері қазіргі халықтардың мақтанышы болды. Қазіргі киімнің негізін құрайтын ұзын шалбарлар мен қысқа шекпендер, сақтар мен скифтерден қалған. Сақтардың рухани мәдениеті мен діні туралы бізге бәрінен артық олардың қолынан шыққан өнер ескерткіштері айтып береді. Сақтардың құдай әлемі туралы көзқарастары арийлықтардың көзқарасына жақындығы сөзсіз.

Сақ өнері, сақ-скифтік аңдық стиль – сақтар дүниетанымының мифологияға кейіптелген бейнелеу өнері.

Сақ өнері - әлемдік мәдениеттің көрнекті құбылысы болып табылады. “Аң стилі” – бүкіл даланы және оның сыртына да кеңінен тарап, өзін жасаған халықты да озып кетті. Ыстықкөл, Бесшатыр қорғандарында молаларда аң стилінде жасалған алтын бұйымдар табылған. Әрине, сақтар көшпенділер өркениетін жеткізушілер болып табылады. Сауда жүргізген, себебі кең байтақ далаларда Қытай мен Қаратеңіз аралығында халықаралық транзиттік жол өтеді.

Сақтардың қолына Қытай жібегі, иран кілемдері түсіп тұрған, ал өз кезегінде олар басқа елдер мен халықтарға өздерінің мәдени және өнер жетістіктерін беріп отырған.

Сақтар қазақстанның кең байтақ даласында көше жүріп, ежелгі өркениетті көрші елдермен, тұрақты жерлер аудандармен қарым қатынаста болған. Экономикалық, саяси мәдени байланыс, яғни өзараықпалдастық және көшпенділер мен отырықшы өркениетінің өзара байланысын нығайтуға әкелді.