ШЫҰ, АӨСШК, ҰҚШҰ.

Негізгі түсініктер: жаһандану, интеграция, ТМД, тәуелсіздік, ұлттық қауіпсіздік.

1. ХХІ ғасырдың алғашқы онжылдығы еуразиялықтың теориялық және практикалық дамуының жаңа кезеңі болды. Бірақ та 2000-шы жылдардың алдында бағыт бірмәнді болмады. 1999 жылдың қазан айында («Тәуелсіз газеттің» бас редакторы В.Т. Третьяковқа берген сұхбатында) Н.Ә. Назарбаев бұрынғыша «көптеген посткеңестік мемлекеттер үшін жергілікті міндеттерінің жалпы немесе жақын геосаяси және экономикалық кеңістік контексінде өздерінің тарихи болашақтарын жүйелі көруден басым екендігін көрсетеді. Шындығында көбі Ресейдің бағытына тәуелді, сондықтан Қазақстан оны «бос, әлсіз және тұрақсыз емес, аяғына нық тұрған түрінде көргісі келеді. Бұл үшін ең жақсы жол – халықты ұйымдастыра алатын елдің зиялы күштерін, парасатты және табанды лидерлерін біріктіру. Еліміздің басшысы мен Ресей халқының көрегендігіне, оның сондай лидерлерді ұсына алатын қабілетіне сенемін» деді.

Ресейді Б.Н. Ельциннің басқару кезеңі аяқталды, 2000-шы жылы президенттік сайлау алда тұрды және сөз жоқ Н.Ә. Назарбаев оң бетбұрыс болатынына сенді. Сондықтан сұхбаттың соңында Қазақстан Президенті «Халықтың игілігіне жұмыс істейтін, сенімділік негізінде елдерді шынында да біріктіретін бірлестік ретінде, болашақта мемлекеттердің Еуразия одағы идеясына біздің қайта оралатынымызға сенемін. Және бұл одақ бүгінгі Еуропалық одақ сияқты Еуразия халықтары сүйсінетін одақ болады» деді.

2000 жылы ақпан айында, енді Ресей Президенті міндетін В.В. Путин атқаратын жаңа жағдайда, Н.Ә. Назарбаев «Независимая газета» да еуразиялықты өзінің қалай түсінетінін бұрынғыдан да тереңдетіп, мәнін қайтадан ашты: «Реализмнің негізінде қала отырып...тарихтың өн бойы біздің ортақ территориямызда руханиятының қабылдауының, болмысының, тәжірибесінің ұқсастығы анықталған ерекше өркениетті типтің қалыптасқанын лақтырып тастауға болмайды. Біздің еуразиялықты оқып шығумыз конъюнктурлық геосаяси шайқалуды болғызбайды және тарихтың тұңғиық логикасын есепке алады. Біз біздің халықтарымыздың мәдени-тарихи жақындығын негізге аламыз». Мұндай тарихи-мәдени (Л.Н. Гумилев рухында) еуразиялық- негіздірек, іргелірек, екінші жағынан, ағымды саяси шайқалудан тәуелсіз. Осындай бағытты айта отырып, Н.Ә. Назарбаев қазіргі еуразиялықты пайымдау, негіздеу жолында, тек қана ықпалдасу конъюнктурасынан шықпайтын тағы бір маңызды қадам жасады.

Еуразиялықтың аймақтық аспектісі шындығында сақталады, себебі «қазіргі кезең – Президент айтқандай, - жалғыздың уақыты емес». Жаңа шақырулар мен қауіп-қатерлер шешілмеген мәселелерге сеніп, «бізге біздің басымыздың бірікпейтінін қаншалықты өнімсіз және жақыннан көретінін қайтадан көрсетеді. Соныменен, 2000 жылы Қазақстан Президенті өзінің ықпалдасқан еуразиялық жолды ұстайтынын нақтылайды, оның түсінігін тарихи-мәдени тұрғыда тереңдетеді, еуразиялық өзара әрекеттің жаңа кезеңіне кірісу қажет деп есептейді. Дегенменен, ықпалдастық біржақты болмайды, сондықтан мұндай бетбұрыс үшін аймақтық мәселеге, «еуразиялық» ұғымның өзіне Ресейдің жаңа көзқарасы қажет болды. Ресей Федерациясының жаңа Президенті В.В. Путин ішкі саяси жағдайдың күрделілігіне қарамастан, Қазақстан Республикасының Президентімен кездесуге сындарлы түрде барды. 2000 жылы Кедендік одақты құруға талпыныс толыққанды халықаралық ұйымды құрмай тиімді емес екендігі түсінікті болғанда, жаңа ұйымды сапалы тұжырымды белгілеуде, терең мағынасы бар географиялық термин-«Еуразиялық экономикалық қауымдастық» деген атау қабылданды. 2000 жылы 10 қазанда «Еуразиялық» ұғым қазіргі саяси тілдегі негізгі ұғымдардың қатарынан жоғары деңгейде өзінің заңдылығына ие болды.

2.1996 жылы 26 сәуірде Шанхайда бес мемлекет – Қазақстан, Ресей, Қытай, Қырғызстан, Тәжікстан «Шекара аймағында әскери салада сенімді бекіту туралы келісім шартқа» қол қойып, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымыныңнегізін қалады. Сол кезде ұйым «Шанхай бестігі» деп аталғанымен, кейін 2001 жылғы саммитте «Шанхай бестігіне» Өзбекстанның қабылдануымен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы деп аталды. Саммиттен кейін «Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құру туралы» Декларация жарияланды. Сонымен бірге «Лаңкестік, сепаратизм және экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясы» деп аталатын тағы бір маңызды құжат қабылданды. Сөйтіп, аймақтық саясатта алғаш рет лаңкестік, сепаратизм және экстремизм ұғымдарына анықтама берілді. Бір қызығы, бұл құжат АҚШ-тағы 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасына 3 ай қалған уақытта қабылданған еді. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы әскери одақ емес, ол аймақтық қауіпсіздік саласындағы ықпалдастықпен қатар, экономика саласындағы ықпалдастыққа ұмтылатын ұйым болып табылады.

Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі (Азия кеңесі, АӨСШК) АӨСШК құру туралы идеяны ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев 1992 жылы 5-ші қазандағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында ұсынды. Ұйымның негізгі мақсаты Азия аймағындағы бейбітшілік, қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге қатысты көп жақты қарым-қатынастарды орнату және осы мәселелерді шешу барысында ынтымақтастықты нығайту.

ШЫҰ мен АӨСШК тұрақтылық пен қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету жағынан мақсаттары мен міндеттері ұқсас құрылымдар. Бірақ бұл екі ұйым бірін-бірі қайталамайды, әрі бір-біріне қайшы келмейді. Керісінше Азиядағы қауіпсіздіктің ұжымдық жүйесін толықтырып отыр. Егер Шанхай ынтымақтастық ұйымы оған мүше мемлекеттердің нақты құқықтары мен міндеттемелеріне негізделген бірлестік болса, АӨСШК өзекті де өткір мәселелерді еркін талқылауға және оны шешу жолдарын іздеуге арналған кеңейтілген форум болып табылады. ШЫҰ мен АӨСШК Азия құрлығындағы қазіргі заманғы халықаралық қатынастардағы маңызды фактор ретінде танылып отыр.

ҰҚШҰ – халықаралық аймақтық бірлестік, оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан мен Өзбекстан кіреді. ҰҚШҰ-ның негізгі мақсаттары ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, мүше мемлекеттердің егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау, ұлттық қарулы күштерді әскери және ұйымдастыру жағынан күшейту, әуе шабуылға қарсы қорғаныстың бірлескен жүйесін сақтау, ТМД-ға кірмейтін мемлекеттермен шекараны бірлесіп қорғау саласындағы өзара іс-қимыл мен ынтымақтастықты үйлестіру болып табылады.

Ұйымның жоғарғы органы – Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі (ҰҚК). Бұл кеңес Ұйым қызметінің қағидатты мәселелерін қарастырып, оның мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға қатысты шешімдер қабылдайды, сондай-ақ осы мақсаттарды іске асыру үшін мүше мемлекеттердің қызметін үйлестіруін және бірлескен әрекеттерін қамтамасыз етеді. Кеңес құрамына мүше мемлекеттердің басшылары кіреді.

ҰҚК сессиялары арасында мүше мемлекеттер тағайындайтын өкілетті өкілдерден тұратын Тұрақты Кеңес, Ұйым органдары қабылдаған шешімдерді іске асыру үшін тараптардың өзара қатынастарын үйлестіру мәселелерімен айналысады.

Сыртқы істер министрлері кеңесі – сыртқы саясат саласындағы мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын үйлестіру мәселелерімен айналысатын ұйымның кеңесші және атқарушы органы. Қорғаныс министрлері кеңесі – әскери саясат, әскери құрылыс және әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын үйлестіру мәселелерімен шұғылданатын кеңесші және атқарушы органы. Қауіпсіздік кеңестер хатшыларының комитеті – мүше мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы олардың өзара іс-қимылын үйлестіру мәселелерімен шұғылданатын Ұйымның кеңесші және атқарушы органы.

Ұйымның бас хатшысы – Ұйым хатшылығын басқаруды іске асыратын жоғары әкімшілік лауазымды тұлға. Мүше мемлекеттердің азаматтары санынан ҰҚК шешімімен тағайындалады және Кеңеске есеп беруге міндетті. Ұйым хатшылығы – Ұйым органдары қызметінің ұйымдастыру, ақпараттық, кеңес және талдаудың қамтамасыз етілуін жүзеге асыратын тұрақты жұмыс орган. Ұйымның тағы да бір тұрақты әрекет ететін жұмыс органы болып ҰҚШҰ Біріккен штабы табылады. Ол 2004 жылдан бастап жұмыс істейді және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың әскери бөлігі бойынша ұсыныстар дайындау мен шешімдерді жүзеге асыруға жауап береді.

ҰҚШҰ қызметінің маңызды бағыттарының бірі халықаралық лаңкестікке, экстремизмге және оларға тән қылмыстарға: қару-жарақ пен есірткінің контрабандасына, ұйымдасқан қылмысқа, заңсыз көші-қон әрекеттеріне қарсы күрес саласындағы ынтымақтастық болып табылады. Бұл бағытта алдын ала келіскен арнайы оперцияларды өткізу және іс-қимылды үйлестіру үшін көпжақты негіз жасалынды. Осы тұрғыда, контрабандалық есірткіге қарсы күрес шеңберінде ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттер құзыреттілік органдары басшыларының Үйлестіру кеңесі құрылып, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, шекара және кеден қызметтерінің құралдары мен күштерінің қатысуымен алдын ала сақтандыру шаралары өткізілуде (мысалы, "Арна" операциясы).

ҰҚШҰ қызметінің маңызды бағыттарының бірі Ядролық таратпау халықаралық режимін күшейту жұмысы болып саналады. ҰҚШҰ-ның бітімгершілік әлеуетін қалыптастыру қазіргі заманғы қауіп-қатерлерге әсер етудің әмбебап жүйесінің маңызды элементі болып табылады.

Бар және ықтимал қатерлердің фонында, соның ішінде лаңкестік, экстремизм, есірткі трафигі және ұйымдасқан қылмыстың басқа да түрлері, ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің қауіпсіздігін одан әрі нығайту мақсатында ҰҚШҰ Ұжымдық жедел ден қою күштерін құру туралы шешім қабылданды.

2011 жылғы 20 желтоқсан кезеңінде Мәскеу қаласында өткен Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы Ұжымдық қауіпсізідк кеңесінің сессиясы отырысы барысында Ұйымда төрағалық ету Беларусь Республикасынан Қазақстан Республикасына өтуі орын алды.

Әдістемелік нұсқаулар: Посткеңестік мемлекеттер арасындағы еуразиялық ықпалдасуды қарстырғанда экономикалық- саяси жақтарды назарға алу керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Абуталипов С. Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық процестердің бүгінгі бағыты мен бағдары // Ақиқат.№2004. 29-31 бб.

2. Евразийство в ХХІ веке: проблемы и преспективы // Под ред. акад. НАН РК А. Н. Нысанбаева.-Алматы, 2009.-334 с.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.

2. Іңкәрбаев Е. Еуразия идеясының бастаулары // Саясат.- 1998, қараша-89-94 бб.

3. Тулегенов Е. М. Еуразиялық одақ идеясының Қазақстанда жүзеге асырылуы. Тарих ғылымдарының кандид. атағын алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы, 2010.