Энергоресурстарды бақылау және есепке алатын құралдар

Нарықтық қатынастардың дамуы энергияларды және ресурстардың барлық түрін оңтайлы пайдалану қажеттілігін, өндірістің ғылыми-техникалық және ұйымдастырушылық деңгейін экономиканың барлық саласында арттыру, сондай-ақ, біліктілігі жоғары кадрларды дайындау, материалдық техникалық, минералдық шикізат, өндірістік базаны және ғылыми әлеуеттерді арттыру қажеттілігін көрсетеді.

Ресурс жинау оның сапалық параметрлеріне зиян келтірусіз және өндірістің абсолютті көлемін артырусыз, өнімнің материал және энергия сыйымдылығын азайтудың негізі болып табылатынын айта кету керек [16,17,24,41].

Магистралды, пәтерішілік жылу желілерінде, жылу пункттерінде, түрлі модификациялы және әр жылдарда салынған үйлердің ішіндегі жылу энергиясын жоғалту орташа алғанда 25 тен 50% дейін ауытқып тұрады. Сумен жабдықтау жүйелеріндегі суық және ыстық судың және жылытудың үй ішілік желілердің қанағаттанғысыз жай-күйіне қарай айтарлықтай шығындарының орын алуы ееркше назар аударуды қажет етеді. Электрлік сұлбалардың жетілмегендігі мен электр энергиясының көптеген тұтынушыларының электр шаруашылығының қанағаттанғысыз жай-күйінен электр энергиясының шығындары да көңіл көншітпейді.

Жылу және энергиямен жабдықтау жүйелерін жетілдіру мен дамытудағы негізгі бағыттары деп санауға болады:

– энергиямен жабдықтау жүйелерін орталықтандырудың дәрежесін масатты түрде оңтайландыру;

– жылу - және энергиямен жабдықтау жүйесінің сұлбаларын және жабдықтарын жетілдіру, сондай-ақ, энергияның өзіндік құнын азайту мақсатында оларды пайдалану деңгейін;

– осындай жүйелерді автоматы және қолмен реттеу жүйесін енгізу, оларды өлшейтін және реттейтін приборлы және арматуралық аппаратурамен жабдықтау.

Электр энергиясы мен энергия тасымалдағыштардың шығындарын есепке алу жүйесі жеке кәсіпорын үшін автономды түрде және есепке алу мен бақылаудың көп деңгейлі жүйесінің бір бөлігі ретінде орындалуы мүмкін.

Энергия үнемдеу бойынша кез-келген шаралардан түсетін тиімділікті нақты есепке алусыз бағалау мүмкін емес, сондықтан энергия үнемдеудегі бірінші маңызды бағыт есепке алу құралдарын орнату болып табылады. Бұл аксиома. Әрине, тұрғындардың көпшілік бөлігі, ақшаларының кран арқылы канализацияға ағып кететінін, ал жылытылмаған терезе арқылы – желге кететінін білсе, өздерінің отбасылық бюджетін үнемдейтін болады, яғни мемлекет те үнемдейді.

Тұрғын үйге жылуды берудегі жылуды есептегіш құрал қалыпты құбылысқа айналған. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, оның да қатардағы тұрғындарды қандай да бір үнемдеуге ынталандырмайды, өйткені нақты экономикалық эффект солардан байқалмайды. Яғни, энергоресурстарды есепке алудың пәтерлік жеке құралдары қажет .

Өкінішке орай, қазіргі тұрғын үйлерде әр пәтердегі бірнеше тік бағаналы құбырлары бар ғимаратты жылытудың вертикалды тартпасы қолданылады, сол тұрған кезде есепке алудың дербес құралдарын орнату мүмкін емес.

Жобалаушылар мен құрылысшылар, есепке алудың құралдарын орнату құрылыстың айтарлықтай қымбаттауына әкеп соғады деп санайды.

Бірақ, елдегі тұрғын үй-коммуналды шаруашылықтың қазіргі мардымсыз жай-күйін, энергоресурстар тарифының ұдайы өсуін ескеріп, жақын болашақта тұрғындардың коммуналды қызметтерді 100% төлеуіне ауысуы мықты аргумент болып көрінбейді. Сонымен қатар, қазірдің өзінде нарықта барлық су- және энергоресурстардың пәтерлік есепке алудың көпфункционалды құралдары бар және бұндай құралдардың бағасы жаңа салынып жатқан тұрғын үйлердегі 1 ш.м. құнынан төмен.

Тұрғын үй-коммуналды шаруашылық.

ЖЭР (жылуэнергоресурстар) пайдаланудың тиімділігін арттырудың және энергия үнемдеу потенциалын тұрғын-үй коммуналды шаруашылығында жүзеге асырудың негізгі бағыттары болып табылады:

– үнемсіз қазандықтардың жүктемесін басқа қазандақтарға ауыстырып, оларды жою;

– қуаттылығы шағын қазандықтардың құрылысымен жылумен жабдықтау жүйесін децентрализациялау;

– үнемсіз қазандықтарды барынша тиімдісіне ауыстыру, бу қазандықтарын жұмыстың су жылытатын режиміне ауыстыру, қыздыру қабатын қақтан және күйеден тазартудың үнемді және қауіпсіз тәсілдерін қолданумен, реагентсіз моноблокты су дайындайтын қондырғыларды ендірумен, қазандықтарды мазуттан газға ауыстыру арқылы, коммуналды қазандықтардың жұмысы тиімділігін арттыру;

– қазандықтарды отынның жергілікті түріне ауыстыру;

– қазандықтарда электр генерациялайтын жабдықтарады орнату;

– жылу желілерін алдын ала оқшауланған құбырлармен төсеу;

–қазандықтарды, жылу желілерін, автоматтандыру және диспетчерлеудің кешенді жүйесін енгізу;

– тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардың жылулығын қалпына келтіру ;

– ресурстардың шығынын есепке алу, бақылау және реттеу құралдарын енгізу, пәтерлер мен тұрғын үйлерді ыстық, суық су және газды есептеу құралдарымен жабдықтау;

– автомобилді қалалық коммуналды көлікті газға ауыстыру;

Бірінші кезекте тұрған шаралар :

– жылу желілерін алдын ала оқшауланған құбырлармен төсеу;

– ұзын жылутрассаларды жою, қуаттылығы шағын қазандықтардың құрылысымен жылумен жабдықтау жүйесін децентрализациялау;

– ПӘК төменгі қазандарды барынша үнемдісіне ауыстыру;

– қазандарды жұмыстың су жылытатын режиміне ауыстыру;

– АБЖ, қазандықтарды, жылу желілерін, диспетчерлеуді және мониторингін енгізу;

– сыртқы жарықтандыру желілерін диспетчерлеу;

– сыртқы жарықтандыру желілерін енгізу;

– қалаларды сумен жабдықтау және суды бұруының АБЖ жүйелерін енгізу;

– ЖЭР тұтынуды реттеу және есептеу құралдарын енгізу .

Энергияны үнемдеудің негізгі бағыттары

Жылу техникасындағы, жылу энергетикасындағы және жылу технологияларындағы энергияны үнемдеуді негізгі бірнеше бағыт бойынша бағдарлау қажет: электрмен жабдықтау жүйелерінде, жылу алмасу мәселелерінде, жылу генерациялайтын қондырғыларда, қазандықтар мен жылу желілерінде, жылу технологияларында, ғимараттар мен құрылыста, сондай-ақ екінші ресурстарды және энергияның балама көздерін пайдалану арқылы.

Электрмен жабдықтау жүйелеріндегі энергияны үнемдеуге жарықтандыру жүйесі, электротехника және электроника, электр желілері, электр машиналары мен аппараттары, өнеркәсіптік кәсіпорындардың және тұрғын үй-коммуналды шаруашылық нысаналарының жабдықтары мен құбырларын электрохимиялық қорғау жүйелері кіреді.

Электр энергиясын үнемдеу мәселесі көп жоспарлы және минималды ықтималды энергетикалық шығындардағы барлық өндірістік қуаттылықты максималды ұтымды пайдалану үшін стратегиялық қадам керек. Электр энергиясын үнемдеу амалдары электроэнергиясы шығынын азайтуға бағытталған энергияны жинақтайтын технологияларды пайдалануға негізделген. Жабдықтардың жұмысы кезінде шығынды азайтуға мүмкіндік беретін құрылғылар саны аз емес, солардың ішіндегі негізгісі конденсаторлы құрылғылар және жиілікті–реттелетін жетектер болып табылады.

Жылу алмасу мәселесіндегі энергияны үнемдеу жылу өткізгіштік, конвективті, сәулелі және күрделі жылу алмасу заңдарына негізделеді.

Жылутехника – табиғи көздер энергиясының жылу, механикалық және электр энергиясына түрленуінің теориясын және техникалық құралдарын, сондай-ақ, жылыту, желдету, ыстық сумен өнеркәсіптің және технологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін жылуды пайдалану теориясы мен құралдарын зертттейтін білім саласы.

Энергияны үнемдеу жылу алмасу аппараттарындағы, түрлі шектегі жағдайларда стационарлы және стационарлы емес жылу өткізгіштердегі, ішкі жылу бөлудегі және сүзгінің болуында, жылу мен газ арасындағы сәулеленумен жылу алмасу, қайнау және конденсациямен жылу берілісінің қарқындылығы мәселесін қарастырады.

Құбырлардың оқшаулауының жай-күйін жедел қашықтан бақылау (ЖҚБ) жүйесімен жабдықтағанда, конструкцияның сенімділігі арта түседі. Қазіргі кезде, астанада пенополиуретанды оқшаулағыш жүйесі жоқ жаңа құбырлар ЖҚБ пайдалануға жіберілмейді.

Жылудың энергиясның басқа түрлеріне және жылу алмасуға түрленуінің заңдарын білу әртүрлі жылу, жылу генерациялайтын және жылу технологиялық қондырғылардың, жылу қозғалтқыштары мен қысымдауыштардың жұмысының негізін танып-білуге мүмкіндік береді.

Жылу генерациялайтын қондырғылардағы энергияны үнемдеу бу және су жылытатын қазандық агрегаттарын, электродты қазандарды, гелиоқондырғыларды, геотермалды қондырғыларды, жоятын қазандарды, жылу-сорғылы қондырғыларды есептеу мәселелерін қамтиды. Жылу генерациялайтын қондырғылардың (ЖГҚ), жану, жылу балансын, жанатын камераларды, қыздырудың конвективті қабатын, отын шығынын есептеу әдістері мен жылу генераторының барынша үнемді және энергияны жинақтайтын нұсқасын таңдап алуға мүмкіндік береді.

Жылу генерациялайтын қондырғылардың классификациясы мен құрылғысы, бу, су жылытатын, электродты қазандар, гелиоқондырғыларды шолу, қазандық агрегаттарды, жанатын құрылғыларды, су дайындау жабдықтарын пайдалану мәселесі, арматура, бақылау-өлшеу құралдары мен автоматика жүйелері монографияларда нақты сипатталған.

4. Өндірістік және жытылу қазандықтарындағы энергияны үнемдеу жылумен жабдықтаудың жабық және ашық жүйелеріне арналған қазандықтардың ұтымды жылу сұлбаларын жобалауға және есептеуге, бу және су жылытатын қазандық қондырғылардың жұмысы кезіндегі энергоресурстарды үнемдеуге, қазандықтағы суды үнемдеу мен қазандықтарды пайдалану барысында энергоресурстарды реттеу, бақылау, басқару және үнемдеудің заманға сай құралдарын пайдалануға негізделеді.

Бу және су жылытатын қазандықтары бар өндірістік-жылыту қазандықтарының жылу сұлбалары жұмысының негізгі ережелерін және әдістерін жасау, жылуэнергетикалық жабдықтарды есептеу және таңдау (жылу алмастырғыш, сорғылар, тартылым үрлейтін машиналар және т.б.), жылу жүктемелерін және отын шығынын анықтау олардың жұмысының барынша үнемді және энергияны жинақтайтын нұсқасын таңдап алуға мүмкіндік береді.

5. Жылу желілеріндегі энергияны үнемдеу жылумен жабдықттау жүйелеріне арналған судың сапасын арттыру, жылу пункттерінде заманға сай жылу алмастырғыштарды қолдану, су шығыны мен жылу есептеу құралдарын орнату, жылумен оқшаулаудың заманға сай технологиясын қолдану, температура және шығын датчиктері бар араластырғыш қондырғыларда элеваторлы түйіндерді ауыстыру мәселесіне қатысты.

Қазіргі кезде жылу энергиясын өндірушілер мен тұтынушылар, әкімшіліктер мен кәсіпорындар арасында, тұтынушылардың қандай жылу қуаттылығында жылумен жабдықтаудың орталықтандырылған немесе децентрализацияланған жүйесін қолданудың қайсысы үнемдірек болатыны туралы экономикалық негіздеме келтіріп, өзара келісімге келу қажет.

6. Жылутехнологияларда энергияны үнемдеу жылу энергиясы өндірісінде, берілісінде немесе үнемдеуде, жылу балансында, жылу беру үдерісін қарқындандыруда, жылуды беруде, отынды жағудың заманға сай тәсілдерінде, бутурбиналық, газтурбиналық, салқындату қондырғыларын, жылу сорғыларын және жылу құбырларын қолдануда, тиімді жылу оқшаулауды энергетикалық оңтайландыру критерилерін жасауды, техникалық-экономикалық көрсеткіштерді есептеу әдістерін жасауды қамтиды. Әрекеттегі жылутехнологиялық жүйелерді модернизациялау мен жаңасын жасау заманға сай технологиялық, энергетикалық, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастырушылық негіздемелер базасында ғана мүмкін болмақ.

7. Ғимараттар мен құрылыстардағы энергияны үнемдей жылыту, желдету және ауаны кондициялау жүйелеріндегі жылуды үнемдеуге негізделеді.

Ғимараттар мен құрылыстардағы энергияны үнемдеуге түрлі құрылғылар кіреді: желдетілетін сыртқы қабырғалар, желдетілетін терезелер, үш қабатты немесе жылу шағылыстыратын (инфрақызыл сәулеленуде) шынылау, сыртқы қабырғаларды қосымша жылытқылау, жылыту құралдарының арғы жағындағы қабырғаларды, шыныланған лоджияларды жылумен оқшаулау. Сонымен қатар, ғимараттар мен құрылыстардағы энергияны үнемдеу үшін гелиоқондырғылардан ауамен жылытуды қолдануға болады, сондай-ақ жылу-сорғылы қондырғыларды және төменгі потенциал энергиясын пайдалануға болады (конденсат, су, ауа).

Өнеркәсіптік ғимараттар мен құрылыстарда осыған қосымша газбен инфрақызыл сәулелендіргіштерді, жылытудың мезгілдік режимін, жұмыстық алаңдарды алаңның жоғарғы аймағындағы рециркуляцияланған ауаның жылуымен жергілікті жылыту, ауаны тікелей буландырып салқындату, айналатын регенеративті ауамен жұмыс істейтін жылуды жойғышты пайдалануға болады.

8. Энергияның балама көздерін (дәстүрлі емес және жаңартылатын) пайдалану арқылы энергияны үнемдеу күн коллекторларын және электр станаларын, жылу сорғыларын, гелиоқондырғыларды, фотоэлектрлік және жел энергетикалық қондырғыларды қолдануға негізделеді.

9. Екінші энергоресурстарды (ЕЭР) қолдану есебінен энергияны үнемдеу жанатын, жылу және артық қысымды ЕЭР пайдалануды қажет етеді. Жанатын-көміртекті шикізатты термохимиялық өңдеудің технологиялық процестерінің қалдықтары, қалалық және ауыл шаруашылықтың жанатын қалдықтары. Жылулық – белгілі бір жағдайларда жылудың белгілі бір мөлшерін бөлетін жылу тасымалдағыштар. Артық қысымды ЕЭР–артық қысымнан технологиялық аппараттардан шығатын және басқа жылу тасымалдағышқа қоршаған ортаға жіберуден бұрын жинақталған потенциалды энергияның бір бөлігін беруге қабілетті газдар мен сұйықтар.

ЕЭР қолдану есебінен энергияны үнемдеуге жанып шыққан газдар мен ауаның жылуын жою, контактілік жылу алмастырғыштарды орнату, салқындату қондырғыларын суды жылытқыш ретінде пайдалану, бу генераторларының жылуын және конденсаттың екінші реет қайнау буын пайдалану, кептіретін агенттің рециркуляциясы кіреді.

Энергияны үнемдеу міндеттерін шешу үшін жылутехникада, жылуэнергетикада және жылутехнологияларда энергияны үнемдеу технологиясы мен жабдықтарын жобалау және пайдалану принциптерін игерген біліктілігі жоғары мамандар қажет.

Қазіргі кезде, компьютерлік технологиялар мен бағдарламалық қамтама заманында, әрбір ұйым мен кәсіпорында энергияны үнемдеу бағдарламасы және инженерлік жабдықты кешенді диспетчерлеу жүйесі керек.

Инженерлік жабдықты кешенді диспетчерлеу жүйесіне кіреді:

• технологиялық параметрлерге және бірегей ақпараттық кеңістікке қатынауды қамтамасыз ететін компьютерлік және бағдарламалық қамтамасы бар диспетчерлік пункт;

• температураны автоматты реттегіш, жылу тасымалдағыштың шығынын, жылу энергиясын есептейтін, құбыр суын пайдалануды есептейтін датчиктері бар энергиялық тиімділікті жылу тораптары;

• барлық тұтынушылардың электр энергиясын пайдалануын есепке алу; жарықтандыруды бақылау және басқару;

• газданудың, су басу және бөлмелердегі өрттің индикациясы.

Инженерлік жабдықты кешенді диспетчерлеу жүйесінде түрлі метрологиялық сипаттамалары мен функциялары бар энергоаудит зертханасы болуы тиіс.

Энергоаудит зертханасының функционалды құрамына бақылау-өлшеу құралдары (БӨҚ) мен түрлі метрологиялық сипаттамалары бар автоматтандыру құралдары кіруі тиіс:

• су жылдамдығы мен температурасын, желдету жүйелеріндегі ауа ылғалдығы мен температурасының өлшегіш- реттегіштері;

• жарықтандыруды, үшфазалық, бірфазалық және жоғарывольтті жүйелерін өлшегіш;

• О₂, СО₂, СО, NОх, Н₂, СН₄ құрамын, жанатын түтінді газдардағы қысым мен температураны өлшегіш;

• қозғалмалы элементтердің айналым жылдамдығын өлшегіш;

• кондициялау, жылыту және ыстық сумен жабдықтау, ағынды және сорғылы желдету жүйелеріне арналған контроллерлер;

• технологиялық жабдықтар мен тоңазыту машиналарына, жылу ылғалды өңдеу қондырғылары мен пештерге арналған контроллерлер;

• есептеуіштер, таймерлер, шығынды өлшегіштер;

• сорғыларды басқаруға арналған құралдар, деңгей сигнализаторлары;

• термотүрлендіргіштер, қоректендіру блоктары мен кіріс/шығыс модулдері;

• деректерді жинау және термографиялық зерттеулер өткізу құралдары, адаптерлер мен интерфейс түрлендіргіштерін қоса алғанда RS-232/RS-485 немесе SCADA-жүйе.

ДЕБИЕТ

1. Агеев В.А. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии. Курс лекции.-МЭИ., 2004.

2. Андрианов В.Н., Быстрицкий Д.Н., Вашкевич К.П. и др. Ветроэлектрические станциии.–Л.: Госэнергоиздат, 1960.

3. Актинометрический ежегодник. ГГО им. Войекова Л.: Гидрометеоиздат., 1961-1968.

1. Атлас энергетических ресурсов/Под ред. А.В. Винтера, Г.М. Кржижановского, Г.И., 2000.
2. Аль-Оран Б.Ф., Ахмедов Ф.А., Захидов Р.А., Муминов Р.А., Автономные фотоэлектрические установки в условиях жаркого климата. - М.: Гелиотехника, 1994.
3. Бекаев Л.С., Марченко О.В., Пинегин С.П. и др. Мировая энергетика и переход к устойчивому развитию. Новосибирск: Наука,2000.

7. Бекман У., Клейн С., Даффи Дж. Расчет солнечного теплоснобжения. – М.:Энергоиздат, 1982.

1. Бурман А.П. и др. Основы современной энергетики. – М. МЭИ. 2002.

9. Безруких П.П., Арбузов Ю.Д., Борисов Г.А. и др. Ресурсы и эффективность использования ВИЭ в россии: -Сенкт-Петербург.,2002.

10. Биомасса как источник энергии. Пер с англ. /Под ред С. Соуфера, О. Заберски. – М: Мир, 1985.

11. Васильев Ю.С., Мухаммадиев М.М., Елистратов В.В. Возобновляемые источники энергии и гидроаккумулирование. Учебное пособие. - СПб.: СПб ГТУ, 1995.

12. Васильев А.М., Лансман А.П. Полупроводниковые фотопреобразова-тели. М.: Сов. Радио, 1971.

13. Веденев А.Г., Маслов А.Н. Сторительство биогазовых установок.

Бишкек, 2006.

1. Виссарионов В.И., Волшаник В.В. Использование волновой энергии.

Москва, 2002.

15. Ветроэнергетика: Новейшие разработки/Под ред. Д.де Рензо. –

М.:Энергоатомиздат, 1982.

1. Гелетуха Г.Г., Кобзарь С.Г. Современные технологии анаэробного сбраживания биомассы/Экотехнологии и ресурсосбережение. – 2002.
2. Гриценко А.И. Нетрадиционные возоюновляемые источники энергии.

– М.: ВНИИГАЗ. 1996.

18. Гидрогеометирические ресурсы юга и северо-востока Казахстана. Н.М.Бондаренко, М.С. Ким, С.М.Мухаметжанов и др.–Алма-Ата: Наука, 1988.

1. Даффи Д.А., Бекман У.А. Тепловые процессы с использованием солнечной энергии. М.: Мир, 1977.
2. Дубровский В., Виестур У. Метановое сбраживание сельскохозяйств-енных отходов. Рига.:Зинатне, 1988.
3. Жабудаев Т.Ж. Гидроэнергетические установки. Бишкек, 2009.
4. Колтун М.М., Полисан А.А., Шуров К.А. Солнечные элементы и батареи. Итоги науки и техники. Сер. Генераторы прямого преобразо-вания тепловой и термической энергии в электрическую.М., 1989.
5. Койшиев Т.К. Математическое моделирование и автоматизация

проектирования оптических систем солнечных электростанций/

Алматы., 2004.

1. Койшиев Т.К. Қайта жаңғырылатын энергия көздері/ Алматы., 2001.
2. Койшиев Т.К. Жаңғыртылатын энергия көздері/ Алматы., 2013.
3. Концепция развития и использования возможностей малой и нетрадиционной энергетики в энергетическом балансе России. М.: Мин-ство топлива и энергетики РФ, 1994.
4. Климотологический справочник СССР: Метереологические данные за отдельные годы. Солнечная радиация и солнечный баланс. Л.: Гидрометеоиздат., 1964.
5. Лидоренко Н.С., Рябиков С.В., Стребков Д.С. Преобразование солнечной энергии. - М.: Наука, 1985.
6. Лидоренко Н.С., Евдокимов В.М., Стребков Д.С. Развитие фотоэлектрической энергетики. М.: Информэлектро, 1988.
7. Локшин Б.А. Использование геотермальных вод для теплоснабжения. М.: Стройиздат, 1974.
8. Ломова, т.1, часть 2. Топливные ресурсы. М.: Л.: ОНТИ – Госэнергоиздат, 1995.
9. Новые и возобновляемые источники энергии. Импакт № 4. М., 1988.
10. Обрезков В.И. «Возобновляемые нетрадиционные источники электроэнергии» - М.: Энергия, МИЭ, 1987.
11. Раушенбах Г. Справочник по проектированию солнечных батарей. - М., Энергоатомиздат, 1983.
12. Садыков.К. Использование энергии ветра. – Алма-Ата: Кайнар, 1961.
13. Системы солнечного тепло- и хладоснабжения / Под ред. Э.В.Сарнацкого, С.А.Чистовича. М.: Стройиздат,1990.
14. Сибикин Ю.Д., Сибикин М.Ю. Технология энергосбережения. Учебник. М.: Форум-Инфра-М. 2006.
15. Справочник по климату СССР. Вып. 3. Ветер. – Л: Гидрометеоиздат, 1966.
16. Тарнижевский Б.В., Алексеев В.Б., Кабилов З.А., Абуев И.М. Солнечные коллекторы и водонагревательные установки // Теплоэнергетика. 1995. № 6.
17. Тарнижевский Б.В., Абуев И.М. Технияческий уровень и освоение производства плоских солнечных коллекторов в России // Теплоэнергетика. 1997. № 4.
18. Твайделл Дж., Уэйр А. Возобновляемые источники энергии. – М: Энергоатомиздат, 1990.
19. Тлеуов А.Ч., Тлеуов Т.Ч. Исползование нетрадиционных видов энергии в Казахстане. – Алматы: Білім, 1998.
20. Термальные подземные воды, справочник. М., 1998.
21. Использования возобновляемых источников энергии С.-Пб.

Наука. 2002

1. Харченко Н.В. Индивидуальные солнечные установки. – М: Энергоатомиздат, 1991.
2. Шалимова К.В. Физика полупроводников - М., Энергоатомиздат, 1985.
3. Шефтер Я.И. Использование энергии ветра.–М:Энергоатомиздат. 1983.
4. Шпак А.А., Мельконовицкий И.М., Сережников А.И. Методы изучения и оценки геотермальных ресурсов. М.: Недра, 1992.
5. P.J.Verlinden, R.M. Swanson, R.A. Grane. Progress in Photovoltaics. 1994. N 2. p 143.
6. J. Zhao, A. Wang, M.A. Green. Progress in Photovoltaics. 1994. N 2. p 227.
7. Slifer L.Jr. Comparative values of advanced space solar cells. Conf. Rec // 16^th IEEE Photovolt. Spec. Conf. San Diego. Calif. 1982. h 1219-1222.
8. R.A. Sinton, R.M. Swanson. IEEE Trans. Electron. Dev. ED-34. 1999. p 2116-2122.
9. Фугенфиров М.И. Использование солнечной энергии в России // Теплоэнергетика. 1997. № 4.