Башkорт теле дeрестeрендe уйын технологияhын kулланыу

Бала тормошонда мohим урын бил9г9н уйындарzы у3ытыу процесына йeлеп итеy 3имм9тле hozoмт9л9рг9 алып килe. В.А. Сухомлинский былай тип яzfайны: «Уйынhыz тулы 3имм9тле ycеш ю3 89м була ла алмаяса3. Уйын – ул 19й9т zур я3ты т9zр9, уны4 аша баланы4 рухи донъяhына а4-белемде4, тoшoнс9л9рzе4 й9нл9ндереyсе аfымы 3ойола. Уйын – ул белерг9 тырышыусанлы3 89м 3ыzыkhыныусанлы3 уса1ын 3абыzыусы ос3он»[5].

У3ыусыларzа oйр9нел9 тор1ан предмет мен9н 3ыzы3hыныу, уны белеyг9 89м у3ыу1а тел9к т9рби9л9y – и4 м5hим бурыстарzы4 береhе. Был бурыстарzы yт97z9 у3ыу процесында мауы3тырыу элементтарын 3улланыу zур eheми9тк9 эй9.

Мауы3тырыу – ул у3ытыу эшенд9 у3ыусылар2а предмет3а 3арата 3ыzы3hыныу, белем алыу1а ынтылыш т9рби9л97 ма3сатында тoрлo методик алымдар, дидактик ысулдар 3улланыу. Ул 7zене4 билд9ле бер ма3сат3а йyн9лдерелг9н булыуы мен9н айырылып тора. Yzл9штере7г9 ауыр бул1ан материалды кyнелhеz итеп oйр9теyг9 3ара1анда, уны мауы3тырfыс 89м кy4елле итеп а4латыу ма3сат3а ярашлыра3. Баш3орт телен бала oсoн сит тел булара3 5йр9теy процесында бигерeк тe уйындар2ы файzаланыу у3ыусыны белем алыу1а, у3ыр1а д9ртл9ндер9, унда ф9н мен9н 3ыzы3hыныу уята. У3ыу процесын интенсивлаштырыуzы4, телг9 oйр9теyzе4 и4 у4ышлы алымдары араhында уйындар тoп урынды алып тора. Уйын - ул телде 5йр9теyzе4 тoп 3оралы, у3ыу процесында балаларzы кy4елле 89м эшлекле р9yешт9 телде 5йр9теyг9 zур эт9ргес, эмоциональ стимул бире7се сара. Ул шулай у3 телде oйр9теyz9 эстетик коммуникатив белем алыу мотивацияларын берл9штереyсе тoп кoс булып 3алалыр. С5нки уйын алымдарына таянfас, д9рес ял3ыт3ыс, эс бошор1ос м9жбyри процестан, м9жбyри у3ыуzан д9рест9н лeзз9т, й9м табып у3ыу1а 9йл9н9.

Башkорт теле д9рестeрендe kулланылfан уйындарzы, 3ы2ы3лы 89м мауы3тыр1ыс кyнегеyzeрzе характерына 3арап, Э.Ф. Ишбирzин бер нис9 тoрг9 б7л9:

1. Фонетик уйындар.

2. Лексик уйындар.

3. Грамматик уйындар.

4. М91лyм9т биреyсе мауы3тырfыс материалдар.

5. Шаярыу1а 3орол1ан hорау2ар.[6]

Шулай у3 бе2 улар иc9бен9 тиz у3ыу кyнекм9л9рен y6тереy, ишетк9нде дoрoc 9йт9 белеy h9м коммуникатив уйындарzы индерерг9 була.

Был классификацияны тyб9нд9ге таблица яр2амында кyрh9терг9 мoмкин:

Уkыусылар коллективында уйын heм белем биреy бер-береhенe шул тиклем тыfыz yрелгeн, kайhы бер осраkтарzа уларzыn сиктeрен дe билдeлey kыйын, сoнки уйындыn kасан шаярыуzан туkтап, ысын хеzмeткe eйлeнеyен eйтеп булмай. Уkыусыларfа хас хeрeкeтсeнлек, яnылыkkа ынтылыш кyп осраkтарzа уйында ыnfай нeтижehен бирe, балала yz-yzенe ышаныс уята. Уйын ысын-ысынлап уkыусыfа хеzмeтте алмаштыра. Башkорт теле дeрестeрендe лe уйындыn тoрлo тoрлo тoрzeре kулланыла.

1. Эш уйыны. Бындай тoр уйындар яnы теманы аnлатыу heм ныfытыу этабында ижади heлeтлектeрzе ycтереy, кyнекмeлeр булдырыу маkсатында kулланыла. Уkыусылар уkыу материалын тoрлo позицияларzан kарап аnлайzар heм yzлeштерeлeр. Башkорт теле дeрестeрендe бындай eyzем kулланылfан уйындарfа тyбeндeгелeрzе индереп була:

пресс-конференция

морфологик кeneшмe

ШТК ултырышы

йондоzло сefeт

мofжизeлeр яланы h.б.

2. Имитацион уйын башkорт теле дeрестeрендe киn kулланыла. Дeрестe ниндeй ze булhа ойошманыn (министерствоныn, редакцияныn, телевидениеныn, профсоюз комитеты, цех, бригада h.б.) эше имитациялана. Кешелeрzеn хеzмeте (кeneшмe, план тozoy, кeneшмe, эш enгeмehе h.б.) yткeрелe. Мeceлeн:

телетапшырыу: Останкино hoйлeй (кyрheтe) h.б.

педагогик кeneшмe

фeнни кeneшмe ултырышы

дeрес-сeйeхeт

дeрес-экскурсия h.б.

3. Операцион уйын. Улар ниндeйzер кyнекмe булдырыу маkсатында yткeрелe, мeceлeн, инша яzыуfа ezерлек алдынан, yтелгeн теманы ныfытыу oсoн бындай дeрестeрzеn eheмиeте zур.

ШТК (КВН)

Йондоzло сefeт

Бeйге (морфологик, синтаксик) h.б.

4. Ролле уйын. Мотлаk рeyештe йoкмeткеле heм бyленеп алын-fан роль менeн yткeрелe.

Дeрес-суд шундай уйындарzыn береhенe инe. Шулай уk тoрлo осрашыуzар yткeреп була. Мeceлeн: «Морфология иле» батшаhы менeн осрашыу h.б.

Heр уйындыn технологияhы бер нисe этаптан тора:

1. Ezерлек этабы. Эш уйыныныn ezерлек этабы сценарий яzыу-zан башлана. Сценарий йoкмeткеhенe мотлаk рeyештe уkыу маkса-ты, oйрeнелгeн проблеманы hyрeтлey, эш уйыныныn планы йoкмeт-кеhе, kатнашыусыларzыn характеристикаhы инe.

Аzаkтан уйынfа kатнашыусыларzы индереy тора. Материалдар менeн пакет, инструкциялар, kаfиzeлeр бирелe. Ocтeлмe информа-ция йыйыла.

2. Уйынды yткeреy этабы – Уйынды yткeреy процесы. Уйын башланfас берeyzеn дe уны yzгeртергe хаkы юk. Тик алып барыусы fына маkсатkа ярашлы рeyештe тoрлo тozeтеy индерe ала.

3. Анализ яhау, уйындыn hozoмтeлeрен баhалау этабы. Eгeр булhалар, эксперттар сыfыш яhай уkыусылар yzzeре фекер алыша-лар, хаталарын тozeтeлeр.

Дeрестe yткeрелгeн уйын этаптарын таблица рeyешендe тyбeндeгесe кyрheтергe мoмкин:

Yткeреy этабы	Эш ocтoндe кy-мeклeп эшлey	- сыfанаkтар менeн эшлey - тренинг - мейе штурмы - уйын техникаhы менeн эшлey
Тoркoмдeр араhында дискуссия	- тoркoмдeр сыfышы - hozoмтeлeрzе яkлау - дискуссия kаfиzeлeре - эксперттар эше

2.3. Башkорт теле дeрестeрендe уйын алымдарын (элементтарын) kулланыу

Мауыkтырыу саралары кyп тoрлo: теманыn kыzыkлы булыуы, дeрес барышында проблемалы ситуация тыуzырыу, бай йoкмeткеле инеш hyz h.б.

Танып-белеy эшмeкeрлеге менeн kыzыkhындырыуzыn иn кeрeк-ле шарты – уkытыу барышында мауыkтырfыс уйындар kулланыу. Ул уkыусыла яnы материалды yzлeштереyгe ынтылыш тыуzыра, аkыл эшмeкeрлеген активлаштыра.

Дeрес тулыhынса уйын рeyешендe yтергe мoмкин. Eммe дeрес-теn теге йeки был oлoшoндe уkыусыларzыn танып-белеy eyzемлеген кyтeреy маkсатында ла айырым уйындар kулланыла. Улар 3-5 минуттан алып 10 минутkа тиклем барырfа мoмкин. Бындай уйындар бигерeк тe дeрестеn ныfытыу heм йомfаkлау oлoшoндe кyберeк yткeрелe. Eммe дeрестеn heр oлoшoндe лe уйынды берzeй yк уnышлы kулланып була.

Дeрестeрze kулланылfан дидактик уйындарzыn тoрzeре:

1. Уkыусыларzыn телмeрен ycтереy oсoн кyнегеyzeр.

Heр уkытыусыныn дидактик уйындар запасы етерлек. Дeрестe kулланылfан айырым уйындар уkытыусынан heм уkыусыларzан кyп ezерлек талап итмeй. Уларzыn kаfиzeлeре булмауы ла мoмкин. Мeceлeн, ябай fына hoйлeм тozoтoy oсoн дe уйын элементын kулланырfа була. «Радистар» уйыны. Таkтала схемалар бирелe шулар буйынса hoйлeмдeр тozoтoлe.

1). _______ _ _ _ _ _ _ _________ .

2). _______ _._._._._._. _________ .

Бындай уйындар уkыусыларzыn телмeрен ycтереy oсoн бик файzалы.

2. Зирeклекте ycтереy oсoн кyнегеyzeр:

Башkорт теле дeрестeрендe шундай уйындар kулланырfа мoмкин:

а). Анаграммалар сисеy.

Исемемде уkып була

Ике яkтан да,

Тик kулыnа hуfа кyрмe,

Мине kаkkанда

(kаzаk)

Ауыzы ocтe, кyzе тoптe,

Кyрhen дe kайzа fына.

«Аzашhалар» хeрефтeре,

Кейерhеn аяfыnа

(kойо-ойоk).

Kайhы яkтан уkыhаn да

Yzгeрмec ул,

Яkшы kорhаn,

Ел-ямfыр zа yткeрмec ул

(шалаш)

2) «Oн пропорциялары»н сисергe.

б : п = з : ? = ? : к

п : ф = б : ?

г : к = f : ?

д : з : б = т : с : ?

3. Хeтерzе ycтереy oсoн кyнегеyzeр.

а) Хеzмeт тураhындаfы мekeлдeрzе дауам итергe:

Эше барzыn, ….

Hoнeрле yлмec, ….

Ни сeсhen, …

Егeрленеn kулы …

Ашаfанда kолаfыn hелкенhен, ….

Аfас емеше менeн, …

Эшлeмehen эш кoнo, ….

б) «Yткер кyzzeр »уйыны

Таkтала kайhы hyzzeр дoрoc яzылмаfан:

Уйана, кoняk, альяпkыс, мeсьeлe h.б.

в) «Иптeшеnде тикшер» уйыны. Эйeрсeн киceк эргehенe heр уkыусы исем яzа. Hуnынан бер-береhенеn эшен тикшерeлeр heм баhалайzар:

I вариант II вариант

тeртипле (бала) хeйлeкeр (тoлкo)

егeрле (eсeй) kурkаk (kуян)

яfымлы (oлeсeй) йылfыр (тейен)

тырыш (кеше) быzаулы (hыйыр)

ezeпле (kыz) энeле (терпе)

4. Логик фекерлeyzе ycтереy oсoн уйындар.

А) Тест – kыzыkлы hорауzар

1) Ниндeй ат хайуан тyгел? (исем)

2) Ниндeй йoz hан тyгел? (бит)

3) Oфoнon уртаhында нимe бар? (ф хeрефе).

4) Башkортостандаfы ниндeй йылfа исеме ымлыk heм ялfау булып йoрoй? (Ыk).

5) Ниндeй hандар бойора ала? (йoz, kырk).

Дeрес ни тиклем эмоционалерeк, kыzыkhындырыусаныраk булhа, балалар ул дeрестeн шул тиклем кyберeк «алалар», кyберeк материал уларzыn хeтерендe kала. Дeрес-уйындыn ocтoнлoгo шунда – синыфта вайымhыzzар kалмай, бoтehе лe ихлас kул кyтeрe, heм ул кynелле yтe. Eлбиттe бoтe нeмeне уйынfа eйлeндерергe ярамай, уkыу бит ул ауыр танып белеy хеzмeте. Eммe уйын барышында яnы теманы oйрeтергe мoмкин heм кeрeк тe.

Грамматик уйындар, айырыуса, баланы уйларfа, эzлeнергe oйрeтe, телдeр белеyzеn тормошта кeрeклеген тoшoндoрe.

Уйын – йeнле телмeрzе, туfан телде oйрeтеyzе камиллаш-тырыуыn иn yтемле heм eheмиeтле сараhы. Бигерeк тe йeнле телмeргe бай уйындар kала мeктeптeрендe, туfан телендe иркен hoйлeшe алмаfан башkорт балаларын eсe теленe oйрeтеyze яkшы hozoмтe бирe.

У3ыусы й9нле телм9рле уйындар мен9н ни тиклем ирт9р9к танышhа, уны4 hyz байлы1ы тиzер9к арта, б9йл9нешле телм9р кyнекм9л9ре y69, 9с9 теленд9 h5йл9шеy, аралашыу даир9hе ки49й9. Уйын ва3ытында м939л-9йтемд9р, тиzeйткест9р, hынамыштар, табышма3тар 2а eyzем 3улланыла. Был иh9 й9нле h5йл97 телен телен ycтер9, баланы4 фекерл9y h9л9тен eyzемл9штер9.

Й9нле hoйлey телен9 бай уйындар т9рби9 сараhы булара3 та отошло, сoнки был уйындар барышында кyм9клек, дуcлы3, и1ти-барлылы3, бер-бере49 ярzамлашыу, ш9ф39тлелек кеyек матур сифаттар zа шулай у3 у3ыусы кy4еленд9 ту1ан телде, хал3ыбыzzы4 yтк9нен, 1oрoф-19zeтт9рен, йолаларын ихтирам итеy т9рби9л9й.

У3ыу эшм9к9рлеген мауы3тыр1ыс итеп yтк9реy29 дидактик уйындар ойоштороу 2а ма3сат3а ярашлы. Уйын – 19ж9йеп ки4 т5ш5нс9. Шиллер уны «h9р с9н19тте4 нигеzе» тип hана1ан. Уйын б5т9 кешелек м9z9ни9тене4 нигеzенд9 ята, сoнки уйын – ижад эшене4 беренсе аzымы. Ул м9жбy-рилект9н 3отолоу юлы, кеше уйна1ан ва3ытта ирекле уйлай, ижад ит9 башлай, бары тик й9ш9йеште4 т9би1и эске закондарына 1ына буй8она.

У3ыусылар коллективында уйын 89м белем биреy бер-береhен9 шул тиклем ты1ыz yрелг9н, 3ай8ы бер осра3тарzа уларzы4 сиктeрен билд9л9y z9 3ыйын, сoнки уйынды4 3асан шаяртыуzан ту3тап, ысын хеzм9тк9 9йл9неyен 9йтеп булмай. У3ыусылар1а хас х9р9к9тс9нлек, я4ылы33а ынтылыш кyп осра3тарzа уйында у4ышлы 8ozoмт9л9р бир9. Балала yz-yzен9 ышаныс уята.

Шулай итеп, уйындар балалар тормошонда мohим урын тота, уларzы 3ала м9кт9пт9ре шарттарында баш3орт телен 5йр9неyz9 файzаланыу и4 у4ышлы алымдарzан 8анала. Уйындар бигер9к т9 у3ыусыларzы телде oйр9не7г9 й9леп итеyz9 кoслo мауы3тырыу сараhы булара3 zур eheми9тк9 эй9.