Сүрет. Қазақстан аумағындағы жер бетіндегі суаттар

Шөлейт аймақта көлдердің саны 216, олардың ішінде, тұзды көлдерге қарағанда, суы тұщы көлдердің саны 1,3 есе көп. Шөлді аймақта - 142 көл бар, олардың барлығын да суы ащы көлдер деуге болады.

Қазақстандағы көлдердің екінші ерекшелігі – олардың пайда болу мерзімдерінің әр түрлілігі. Көлдер түрліше кезеңдерде түзілген. Жазықтық- аласа тау бөлігіндегі көлдердің көпшілігі қазір дамуының соңғы кезеңдерінде. Орманды-далалық және далалық аймақтардағы көлдер біртіндеп бос шөгінділірге толуда, шөп басуда. Шөлейтті және шөлді аймақтардағы көлдер тез сортаңдалады және өздігінен тұнба шөгетін көлдерге айналады.

Бұндай көлдердің көпшілігі әр түрлі жойылу кезеңдерінде. Қазақстанның биік таулы аудандарындағы көлдер жас көлдерге жатады. Бұл көлдердің ең көбі теңіз деңгейінен 1400-2800 м биіктікте орналасқан. Көлдердегі судың деңгейі көлге судың түсуіне және жұмсалуына байланысты болады. Су балансының жыл бойында біршама өзгерістерге ұшырап отыратындығына байланысты көлдердегі судың деңгейі де үнемі ауытқып отырады. Көктемге қарай қардың еруі кезінде Қазақстандағы көптеген көлдердегі судың деңгейі біршама көтеріледі. Ал жазда судың деңгейі біртіндеп төмендеп, жауын-шашын кезінде аз уақытқа қайтадан көтеріледі. Кей уақыттарда су деңгейінің күрт ауытқуы салдарынан, суы аз көлдер құрғап та қалады. Қазақстандағы көлдердің суының жалпы көлемі 190 км³.

Қазақстандағы көлдер су жиналатын қазан шұңқырлардың шығу тегіне байланысты төмендегідей типтерге бөлінеді.

Тектоникалық көлдер, жер қыртысының ішке қарай ойылып, төмен түсуі нәтижесінде түзілген, олар Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы таулы аймақтарда және Сарыарқа өңірінде көбірек кездеседі. Оларға Зайсан, Қарасор, Теңіз-Қорғалжың, Көкшетау көлдерінің топтары, бұрынғы Есік көлі, т.б.жатады.

Реликт (ескіден қалған) көлдер, негізінен жазық жерлерге тән, атап айтатын болсақ - Каспий маңындағы ойпатына. Қазақстандағы негізгі ескіден қалған көлдерге Каспий теңізі мен Арал теңізі жатады. Бұл тектоникалық көлдер жер қыртысының иілген жердерінде пайда болған. Олардың шығу тегі ертедегі Тетіс теңізінің геологиялық тарихымен тығыз байланысты. Мезозой эрасының орта кезінде Оңтүстік Европа мен Орта Азия арқылы Тетіс теңізі бассейндерінің жүйесі созылып жатты. Батыста ол Қара теңіз бен Жерорта теңізін қамтыған, Атлант мұхитымен, ал шығыста - Тынық мұхитпен қосылған. Неогенде күрделі тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде Тетіс теңізі алдымен Тынық мұхиттан бөлініп, одан соң Атлант мұхитынан да ажырады. Осылайша Тетіс теңізінің қалдықтарынан Каспий және Арал теңізі пайда болған.

Каспий теңізі – әлемдегі аса ірі жабық теңіздердің бірі, ол Қазақстанның батыс бөлігін қоршаған (4.2 - сурет).