Сурет Арал теңізінің деңгейінің ғасыр бойына ауытқуы

БҰҰ Бас ассамблеясының «Су тіршілік үшін» атты Халықаралық онжылдықты (2005-2015 жж.) ресми түрде жариялауы, біздің жалпы планетамыздың тұрғындары үшін сумен қамтамасыз ету мәселесінің аса өзекті мәселе екендігін дәлелдейді.

Сумен қамтамасыз ету гигиенасы тұрғысынан қарағанда, әрине, ұзындығы 600 км асатын Балқаш көлінің маңызы өте зор. Балқаш көлі теңіз деңгейінен 340 м биіктікте орналасқан. Табиғаттың тартуы деуге болар, көлдің әрі ерекшелігі, әрі жұмбақ бір қасиеті – оның суының екі бөлігінде екі түрлі, бір жағы тұщы болса, екінші жағының суының тұзды болуы. Жіңішке ғана Ұзын Арал бұғазы арқылы көлдің суын екі түрлі бөлікке - батыс бөлігінде суы тұщы және шығыс бөлігінде суы тұзды болып бөлінеді. Көлдің батыс бөлігінің суы көп емес және арнасы кең болып, оның жағалаулары кішігірім шығанақтармен шектеледі. Ал шығыс бөлігі жіңішке, әрі ұзын болып, оның жағалаулары біртегіс болып келеді. Көлдің түбі тегіс, негізінен шөгінді қалдықтар көп, олар суы азайған жерлерде құмдарға ауысады.

Көлге барлық өзендер дерлік (Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі) оңтүстіктен құяды. Балқаш көлі бассейнінің негізгі су көзі болып саналатын - Іле өзені. Бұл өзеннің Балқашқа беретін суының мөлшері, көлге құйылатын барлық судың 73% құрайды. Алайда, ХХ ғасырдың 60- шы жылдарынан бастап, яғни сол кездегі Кеңес Одағы құрамындағы мемлекеттерде өнеркәсіп өндірістерінің қарқынды дамуына байланысты, Балқаштың суы біртіндеп тартыла бастады. Бар болғаны, 30-40 жылдың ішінде көлдің ауданы 2000 км² қысқарды, жағалауы екі метрден аса азайды. Кейбір шығанақтардың орнында сор топырақ пайда болды.

Мұздық көлдер, жоғарғы таулы аймақтарда кездеседі, олар ертедегі мұздану аудандарына сәйкес келеді. Бұл көлдерге: Іле Алатауындағы Үлкен Алматы көлі, Жоңғар Алатауының солтүстігінде орналасқан Жасылкөл көлі, т.б. жатады. Таудың биік төбелеріне жақын бөліктерінде кішігірім мұздықтардың және желден мүжілу әсерінен тостағанша тәрізді ойықтар түзіледі. Олар суға толғанда, өте көп ,өлшемі үлкен емес, көлдер пайда болады.

Қазақстанның солтүстігінде, борпылдақ тау жыныстарының шөгуі нәтижесінде суффозиондық көлдер пайда болады, оларды «дала тостағаншалары» деп те атайды.

Бұнымен қатар, алқаптық-арналық көлдер де кездеседі, олар өзеннің бұрынғы арнасынан бөлініп қалған өзеннің кішігірім бөліктері (4.6.-сурет) болып табылады.

Қазақстанның территориясында 85000 аса өзендер мен уақытша түзілген су көздері бар, олардың ішінде көпшілігінің ұзындығы - 100 км дейін, 305 – 500 км дейін, 23 өзеннің ұзындығы 500-1000 км асады.

Ертіс – Қазақстандағы ең сулы өзендердің бірі. Оның республика территориясындағы ұзындығы 1700 км (жалпы ұзындығы 4248 км). Көлемі жөнінен Қазақстанда екінші орында - Сырдария өзені, республика территориясындағы ұзындығы 1400 км (жалпы ұзындығы 2219 км).