Кіеўскае княства (яшчэ называлі - Кіеўская Русь).

Т. 4.5. Мастацкая культура Старажытнай Русі.

Калі мы кажам старажытная Русь – то не павінны ўяўляць сабе тую дзяржаву, Расійскую Федэрацыю, якая існуе зараз. Справа ў тым, што Расіі, як мы зараз яе сабе ўяўляем не было (Расійскай дзяржавы, дарэчы, не будзе яшчэ стагоддзяў сем). Што ж тады было? Адкуль назва Русь і аб чым пойдзе размова? Русь – старажытная агульная назва для ўсходніх славянскіх плямёнаў (украінцы, беларусы, рускія), што насялялі вялікія тэрыторыі. То бок, мы будзем разглядаць не дзяржавы (у сучасным разуменні) хутчэй, а княствы, якія не належалі ніякай дзяржаве, а існавалі самі па сабе, хоць і ва ўзаемасувязі.

Найбольш буйныя княствы славянскіх земляў тых часоў:

Кіеўскае княства (яшчэ называлі - Кіеўская Русь).

Славянскае мастацтва эпохі Сярэднявечча (Х-XVII стст.) звязана з царквой і хрысціянскай верай, хрысціянскім светапоглядам. Кіеў - першы горад на славянскіх землях (Русі), які прыняў хрышчэнне (князь Уладзімір Святаслававіч, 988 г.). Хрышчэнне паспрыяла развіццю каменнага дойлідства (а раней перавагу аддавалі дрэву як будаўнічаму матэрыялу).

* Залатая брама ў Кіеве - адзін з нямногіх прыкладаў старажытнаславянскага абарончага дойлідства, якія дайшлі да нас. Гэты архітэктурны шэдэўр калісьці ўяўляў сабой магутную баявую вежу. І над уваходам – надбрамная царква Дабравешчання. Як думаеце, навошта яна тут, над брамай?

* Дзясяцінная царква (або храм Ушэсця Багародзіцы) Быў пабудаваны адразу пасля прыняцця хрысціянства (989-996) - першы вядомы нам каменны храм Кіеўскай Русі. Дзясяцінная[1] царква была разбурана падчас нашэсця мангола-татараў, мяркуюць, гэта была вялікая 25-купальная царква, з двух бакоў абнесеная паніжанымі галерэямі, што надавала пірамідальнае аблічча ўсяму храму (а заходняя частка мела складаную, да гэтага часу да канца не выяўленую планіроўку). Так, даволі складаная кампазіцыя…

Але пазней складваецца пэўны тып храмавага дойлідства:

1. Крыжова-купальная форма храму (як у Візатыі)

2. Новыя аздабленні і форма некаторых элементаў:

Барабан - цыліндрычная або шматгранная верхняя частка храма, над якой надбудоўваць купал, завяршаецца крыжам. Барабан светлавы – барабан з вокнамі. Закамары - у рускай архітэктуры паўкруглае або кіляпадобнае завяршэнне часткі вонкавай сцяны будынка; як правіла, паўтарае абрысы размешчанага за ёй своду. Куб - асноўны аб'ём храма. Пілястра (лапатка) - канструктыўны або дэкаратыўны плоскі вертыкальны выступ на паверхні сцяны, які мае базу і капітэль. Шацёр - высокае 4-, 8- або 8-граннае пірамідальнае пакрыццё вежы, храма альбо званіцы. Франтон - завяршэнне фасада будынка, порціка, каланады, агароджанае пахіламі даху і карнізам. Яблык - шар на завяршэнні купала пад крыжам. Ярус - змяншальнае па вышыні дзяленне аб'ёму будынка. А вось такі план храм мае знутры:

Алтар - галоўная частка храма, прызначаная для святароў і асоб. Найгалоўныя прадметы ў алтары: Святы прастол, ахвярнік і горняе месца. Іканастас - перагародка, якая аддзяляе цэнтральную частку храма ад алтара, і мае некалькі шэрагаў ікон. Сярэднія дзверы іканастаса - Царская Брама. Святыя абразы іканастаса закрываюць алтар ад вернікаў - чалавек не заўсёды можа мець зносіны з Богам прама і непасрэдна. Богу заўгодна было паставіць паміж сабою і людзьмі сваіх абраных і праслаўленых пасрэднікаў. Рызніца - сховішча святых сасудаў, богаслужбовай вопраткі і богаслужбовых кніг, ладану, свечак, віна і прасфоры для набажэнстваў. Сярэдняя частка храма, званая часам нефам (караблём), прызначаецца для малітвы вернікаў. Салея - ўзнёслая перад іканастасам частка храма, як бы працяг алтара, якое выходзіць за іканастас. З грэчаск. перакл. як «сядзенні» або ўзвышэнне. Амвон - паўкруглы выступ у сярэдзіне салеі, насупраць Царскай брамы, звернуты ўнутр храма, на захад, з амвона здзяйсняецца таемства прычашчэння Святымі Дарамі. Клірас - канчатковыя бакавыя месцы салеі, якія прызначаліся для чытальнікаў і спевакоў. Да кліраса прымацоўваюцца харугвы (іконы на дрэўках, які называецца царкоўнымі сцягамі). Клірасы сімвалізуюць спеў анёлаў, які ўсхваляе Славу Божую. Прытвор уяўляе нібыта такую прыхожую, яна для тых, хто толькі рыхтуецца да Хрышчэння, альбо для людзей, якія атрымалі адпаведную епітым'ю (пакаранне) ад духоўніка, а таксама людзі, якія самі па тых ці іншых прычынах лічаць сябе нявартымі ў дадзены час праходзіць у сярэднюю частку храма. Паперць - пляцоўка перад уваходнымі дзвярамі храма, на якую вядуць некалькі прыступак.

3. Знешні колер храма нярэдка адлюстроўвае яго прысвячэнне - Госпаду, Багародзіцы, якому-небудзь святому або свята. Так, напрыклад: белы - храм, асвячоны ў гонар Праабражэння або Узнясення Гасподняга, блакітны - у гонар Найсвяцейшай Багародзіцы, чырвоны - прысвечаны пакутніку (пакутнікам), зялёны – звышугоднаму, жоўты – свяціцелю.

4. Матэрыял - плінфа (візантыйская плоская квадратная цэгла).

5. Колькасць купалаў – сімвалічная: 1 - Бог, 2 – Сутнасць Хрыста – Божую і чалавечую; таксама Маці Божая і Хрыстос, 3 - Троіца, 4 - Евангелісты[2], 5 – евангелісты і Хрыстос, 7 – таінствы, сем дабрадзейнасцяў, 9 - трохразовая Троіца, ці лік анёлскіх чыноў, 13 - Хрыстос і 12 вучняў, 33 - зямныя гады жыцця Хрыста. Форма купала таксама мае сімвалічны сэнс: а) Шлемападобная форма нагадвала аб войску, аб духоўнай бойцы, якую вядзе Царква з сіламі зла і цемры. б) Форма цыбуліны - сімвал полымя свечкі, які звяртае нас да слоў Хрыста: "Вы - святло свету". в) Мудрагелістая форма і яркая размалёўка купалаў на храме Васіля Блажэннага кажа аб прыгажосці Нябеснага Валадарства. Колер купала таксама важны ў сімволіцы храма: А) Золата - знак нябеснай славы. Залатыя купалы былі ў галоўных храмаў і ў храмаў, прысвечаных Хрысту і двунадзесятае святах. Б)Купалы сінія з зоркамі вянчаюць храмы, прысвечаныя Багародзіцы, таму што зорка нагадвае аб нараджэнні Хрыста ад Дзевы Марыі.В) Траецкія храмы мелі зялёныя купалы, таму што зялёны - колер Святога Духа. Храмы, прысвечаныя святым, часта ўвянчаныя зялёнымі або срэбнымі купаламі. Г) У манастырах сустракаюцца чорныя купалы - гэта колер манаства.