Жер сілкінісі

Жер сілкінісі кенеттен пайда болады жене каскагым сәтте етеді.

Жер сшюнхс] — бул жер кыртысында немесе мантияньщ устщп бел!пнде кенеттен болган козгалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болган және елеулі ауытку турхнде улкен кашыктыкка таралатын жер асты дүмпіл мен жер астының козгалысы.

Жер қыртысының тектоникальщ қозғалысын тудыратын жер шары өте жойкын болып келеді.

Жер қыртысының барысында адамдар каза болады, үйлер, жолдар, кепірлер, канаддар, тогандар мен баска да инженерлік ғимараттар, су кубырлары, канализация, электр беру жүйесі кирайды, байланыс бузылады, кар көшкіні , сел, сы­рғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар кулайды, адамдарды урей билейдь Су асты және су жагалауындагы жер сілкінісі кезінде тендз туб!нщ козгалыс нэтижесхнде теңіздің гравитациялык толкындары - цунами пайда болып,құрлықта улкен бүлінушілік жасайды.

Жер сшкшющщ жойкын күші оның әсерінен болатын апаттар кепшшхкке мәлім.. Өйткені Казакстанның 450 мыц шаршы километр аумагында жер сілкшу кауіпі бар. Бұл аймакта 6 миллионнан астам халык турады, 27 кала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 процентке жуық өндірістік потенциалы осы аймақта шоғырланған.

Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Ощүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейс-моқауіпті аймақта орналасқан. Оңца өнеркәсіптің негізгі қоры-ньщ 30 %-ті шоғырланьш, түрғын үй қорының 35%-не жуығы орналасқан, республика халқының 40%- тұрады.

Жер сілкінісі қауіпті аймақтарда ірі қалалар мен елді мекеңдер, гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өндірісті өнеркәсіп кәсіп-орындары, жасанды және су қоймалары, жарылыс қауіпі бар және улы материалдар қоймасы орнала-сқан. Түрғын үй алқабының бүзылуымен қатар тізбеленген объектілердің кейбіреуінің бүзылуы оңалмайтын экология-лық өзгеріске алып келуі мүмкін. Инженерлік желілер мен коммуникациялардың сейсмикалық бүзылуы аса қауіпті.

Жер сілкінісі кезіндегі қондырғы мен ғимараттың зақ-ымдалуынан шегілген залал ғимараттың өзінің зақымдалуынан шеккен шығыннан біршама есе асып түседі.

Жер сілкінісімен бірге өрт пайда болып, геологиялық ортаның экологиясы бүзылады. Қопарылма, сырғыма, сел тасқыны және т.б., шаруашылыққа қосымша залал әкеледі.

Жер сілікінісінің жанама шығына да орасан зор: өндірістік циюідың уақытша тоқтауы, еңбек ресурстарының тартылуы және тағы басқалар. Сонымен қатар көлік жолдарының за-қымдалуына, түрғын үй түрмыстық жағдайдың нашарлану-ына, халықтың апат аймағынан кетуіне, ықтимал қайталама дүмпуді күтуіне үдайы жүнжу жағдайындағы адамдардың еңбек және шаруашылық белсенділігінің төмендеуіне, олардың денсаулығының нашарлауына байланысты әлеуметтік күрделі ахуал пайда болады.

Жер сілікінісі салдарының аса ауыр түрлері ғимараттар мен үйлерді сейсмикалық күшейту бойьшша жүмыстар жер сілкінісі қауіпі ескерусіз жүргізілетін құрылыс пен ғимараттарда пайда болады. Бұған мысал ретіңде соңғы жылдары Қазақстанда болған жер сілкіністері садцарын келтіруге болады.

Халықты, аумақты және шаруашалақ объектілерін ықти-мал жер сілкінісінен қорғау мақсатындағы шаралар мына-ларды қамтиды: сейсмологиялық бақылау мен жер сілкінісінің болжамының республикалық жүйесін дамыту, сейсмикалық аудандастыру сапасын жақсарту, сейсмотөзімді ғимараттарды жобалау және салу, салыктың сейсмикалық білімін жақсарту, басқару, хабарлау және байланыс жүйе-лерін түрақты дайындықта болуын үйымдастыру, дамыту және қолдау, жер сілкінісі кезінде Азаматтық қорғаныс күштерін қүру, және оларды іс-әрекеттерге даярлау және түрақты дайындықта үстау.

Азаматтық қорғаныс күштері мен қүраддарына және өзге де шараларға жер сілкінсі салдарын жою жоспарына сәйкес өзге де шараларға басшылық жасау.

Сел

Сел — тау өзенінің арналарында кенеттен пайда болады-тын деңгейдің күрт көтерілуі мен жөне тау жыныстары бүзы-луынан болған жоғарғы деңгейдегі заттардың көптігімен си-патталатын уақытша ағын.

Сел үзақ нөсер, мүз бен қардың жылдам еруі, моренді, мүзды өзендердің бүзылуы, жер сілкінісі, адамның шаруа-шылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Арнайы тасқын-дарға қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген тол-қывдар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады.

Сел тасқындары өзен арналарындағы үлкен еңістердің болуынан, борпыддақ топырақ пен бөлшектелген матери-алдың көптігінен, үзақ нөсерден, қар мен мүздақтың тез еруінен, биік таудағы өзендерден бүзып шағуынан пайда болады. Селдің алапат талқандағыш күші өзінің жолында кездескен барлық гидротехникалық ғимараттарды қиратып, жазық пен өзен сағаларын бүлдіреді.

Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қаупі күшті аудандар болып табылады.

Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі үстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарлауды (ескерту) үйымдасты-ру үлкен әсер етеді.

Сейсмоқауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жүмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс.

Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарла-ған жағдайда, сондай-ак. оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте ғимараттан тез шығып, бүл туралы төңіректегілерді ескертіп қауіпсіз орынға бару керек. Өрт бол-мау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ кранын жа-уып, жарықты өшіріп, электрприборларын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қауіпті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Ха-лық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.

Егер сел тасқынының жолында сіздің елді мекенде тоған ныгайтьшса, үйінділер түрғызылады, сел ұстағыштар құрылады, айналма каналдар қазылады, сіз бүл жүмысқа қаты-суға тиіссіз.

Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық қүралдар мен көмек көрсету керек. Мүндай қүралдар қүтқа-рушылар беретін таяқ, арқан, сырық, шынжыр болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындай отыра тасқынның бағыты бойынша шығару керек.

Сел қаупі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қаупті жер-лерден қарттар мен балалардың шығуына көмектеседі. Бірінші кезекте аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке қабілетгі бүкіл халық тогандарды нығай-туға, кедергілер түрғызуға, аіызғыш каналдар қазуға міңдетгі.

Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық қүралдар мен көмек көрсету керек. Мүндай қүралдар қүтқа-рушылар беретін таяқ немесе арқан болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындай отыра та-сқынның бағыты бойынша шығару керек.

Егер апат сел тасқынына елді мекен үшыраса, онда іздеу-қүтқару жүмыстарына қалыптасқан жағдайды ескеріп, әзірленен жоспары бойынша жүмыс жүргізетін әртүрлі қүтқару бөлімшелерінің айтарлықтай күштері мен қүрал-дары тартылады.