Су және мұз режимінің болжамының жарамды қателігін анықтау ерекшеліктері.

Мұз құбылыстарын болжаған уақытта болжам бұрындылығы құбылыстардың басталуы мен аяқталу айырмасы.күзде 4 күн,жазда 6 күн жарамды қате болжам бұрындылығының жартысын алады.Мұз құбылысының қысқа мерзімді болжам мына фор/н анықталады.Pм=N-M/N*100 Қысқа мерзімді Pм>80

𝞂_Δ=√𝛴(Δi-Δ)²/N-1

Бүгінгі тәулік бойынша келесі тәулікке 5 күнге,10күнге,30 күнге болжасақ су өтімін.Болжам жасағанда екі жағ/да S/𝞂< S/𝞂Δ

Үлкеніне қарап бағалаймыз.

14.Өзендердің су өтімдері мен деңгейлерінің қысқа мерзімді болжамдарының физикалық негіздер. Практикалық тұрғыдан, Буссинесканың қозғалыс теңдеуі мен узіліссіздік теңдеуі барлық су деңгейлері мен өтімдері болжамдары əдістерін физикалық негізі болып табылады Таскындық толқындардың қозғалысы ерекшеліктеріне сəйкес, өзен учаскелерінің су өтімі мен деңгейі болжамдары əдістерін болжаудың əдістерін үш топқа бөлуге болады: 1) тасқын толқынының созылыңқылығын айқын түрде ескермейтін əдістер; 2) толқын алмасуының (трансформациясының) жуықтама теңдеулеріне негізделген əдістер; 3) Сен-Венан теңдеуін сандық интефалдауға негізделген əдістер. Практикада бірінші топ əдістері кең таралды. Олар жеңіл əрі болжамдар шығару барысында көп есептеулерді қажет етпейді жəне жеткілікті дəлділікке ие. Бұларға, сəйкес деңгейлер, үрдістік əдістері болжамдарын жатқызуға болады. Бірақ, су деңгейлерін (өтімінің) күрт өзгерістері (əсіресе ГЭС-нан су жіберу кезінде) жəне тасқындық толқындардың қатты созылыңкылануы кезінде бұл əдістер тиімсіз болуы мүмкін. Ондай жағдайларда екінші топ əдістері қолданылады. Үшінші топ əдістері болжамдар практикасында енді ғана пайдалана бастады. Тасқын қозғалысын алғашында жуықтап (бірінші топ), су өтімі қисығымен Q=f(H) тең шамалы формуласымен сипатталған, үзіліссіздік теңдеуі мен қозғалыс теңдеуінің бірлікті шешіміне сүйеніп есептеуге болады. Қозғалыс жəне үзіліссіздік теңдеулерін .су өтімі қисығы мен су қимасы ауданының өзен бойымен өзгеруін ескеріп жуықтап есептеу арқылы келесі қатынастарды табамыз:

мұнда τ

+tHQ - төменгі тұстамадағы τ

+t уақыт моментіндегі су өтімі;

tBQ - жоғарғы тұстамадағы t

уақыт моментіндегі су өтімі;

τδ +tQ , - учаскедегі орташа аралық су кірісі; τ

- учаскедегі ағып жету уақыты; Q V -

тасқын толқынының қозғалыс жылдамдығы. Жоғарғы тұстамадағы гидрограф, аралық су кірісі q, жеке учаскелер ушін белгілі су өтімі қисықтары бойынша тұрғызылған () fQ= τ байланысы, сонымен бірге, () fQV Q = байланысы берілген жағдайда аталған теңдеулер шешімі негізіндегі болжамның міндеті жетекші дəрежеде жеңіл. Бірақ көп жағдайларда, өзен учаскелеріндегі су өтімдерінің қисықтары жеткіліксіз. Сондықтан, практикада əдетте, (5.8) формуласынан шығатын келесі жуықтама қатынастар қолданылады:

Сонымен, көлемдер қисығы W=f(Q) бар жағдайда учаскедегі ағып жету уақытын анықтау мəселелерін шешуге болады. Өзен учаскелері үшін көлемдер қисығын тұрғызу үшін бірнеше əдістер қолданылады: 1.Көлемдер қисығын морфометрлік деректерге сүйеніп тұрғызу. 2. Көлемдер қисығын тасқын қозғалысының жылдамдығы бойынша тұрғызу 3. көлемдер қисығын су теңдестігі теңдеуі бойынша тұрғызу 4. Көлемдер қисығын таңдама арқылы тұрғызу 5. Көлемдер қисығын тасқынның басылу тармағы бойынша тұрғызу.

15.Вегетациялық айлық ағынды болжамы Вегетациялық кезеңдегі айлық ағындын болжау іш факторға байланысты болады. Олар: 1) бірінші қардағы су қорымен байланысты; 2) жылудың келуіне байланысты; 3) жауын шашын мөлшері мен таралуына байланысты. Жалпы ағын вертикальді өзгереді. Егерде жауын шашын мөлшері келетін су мөлшерінен аз болса ескермейміз. Яғни жауын шашын СV- сы ағынның СV- сынан кіші болса ескермейміз. Мысалы,QIV=f(kx-XII) бұл Томь Новакус өзені үшін айлық болжау. Айлық ағындыны болжау қар қорына,ауа температурасына,қардағы су қорына байланысты болып келеді. Мысалы, шарын өзеніндегі айлық ағынды болжау QIV=f(Smax) қар қорына байланысты екенін көруге болады. Сонымен қатар әр тоқсандық кезеңге болжам жасауға болады. Ол көбінесе ГЭС салынған жерлерде жасалады. Мысалы Нарын өзені Тоқтағұл суқоймасы. Онда ағынды былай QIV-VI=F(XX-III) табылады.Жалпы метеорологиялық өрістің жазылуы былай: f11 f12 f1n немесе f21 f22 f23 болады. Xn(X), B(t) болады. Осыдан келіп F(t,x)=∑BJ(t)Xi(X) мына теңдік шығады. Xi өзіндік вектор; BJ бастапқы компономент болып келеді. Содан соң факторлар үлесін есептейміз: Z1=B1=a11x1+a21x2+apixp немесе Z1=λ/∑λiболады. Мақсатымыз жіктеу коэффициентін немесе бастапқы компономенттерін табу. Осының бәрінен кейін болжау үшін регрессия теңдеуін құру арқылы табылған коэффициентті пайдаланамыз. Мысалы Сібір өзендері және Еуропаның солтүстігіндегі қазан айындағы өзендердегі мұздық құбылыстарды синоптикалық статистикалық әдіспен болжасақ ∆Д=f(B1,B2,Bn) бұл ауа қысымының жіктеу коэффициенті атлпнтика ауа қысымының жіктелу нәтижесінде табылады. Мұнда болжам бұрындылығы бір жарым ай,расталуы пайызы 84%. Сонымен бірге бөгендерді айта кетсек оларда мұздың пайда болуы кезінде егер бөген жаңадан салынған болса мәліметтер жоқ болса , онда оны табу үшін метеорологиялық факторлфр бойынша анықтаймыз.

16.Көлемдер қисығын тұрғызу тәсілдері Көлемдер қисығын тұрғызу үшін мынандай тәсілдер қолданылады: 1) морфометрлік деректер мен өтімдер қисығы негізінде; 2) тасқын жалы қозғалысының жылдамдығы негізінді; 3) су теңдестігі теңдеуі негізінде, 4) көлемдер қисықтарын таңдау арқылы, 5) тасқынның басылу тармағы бойынша. Көлем қисығын тұрғызу әдістері: .Геометриялық морфометриялық әдіс. Көлденең кескіннің мәліметтері, қимасы керек. Қиманың су өтуіне байланысты өзгеруі керек. Аэрофототүсірулер қолданылады. ( жетуге қажетті уақытпен байланысты). өлем қисығын су теңдестік арқыл тұрғызу. .Көлем қисығын талдау арқылы тұрғызу. .Көлем қисығын тасқынның қайту бұтағы арқылы тұрғызу.

17.Таулық өзендер алабында температуралық сипаттамаларды анықтау Қар жамылғысының жылу балансының нег/гі сипаттамаларының бірі ауа температурасы боп таббылады.Таулы аймақта ауау температурасы біркеокі таралмайды ол алаптың биіктеуіне қарай жағары бағытта күрт төмендейді.Алаптағы ауа темпер/н анықтау үшін алаптың әр түрлі биіктіктерінде бақыланған ауа температурасының мәліметтері қажет.Ондай материалдар қолда бар болған жағ/да ауа температурасының биіктік бойымен өзгеру графигі тұрғызылады.Бірақ таулы аймақта мәліметтер жеткідіксіз болып келеді.Сондықтан әр түрлі биіктіктегі ауа темпера/ң тік градиентті бой/ша жуықпен есептеуге тура келеді.Аувның тік градиенті температураның әр 100м биік/ке төмендеу шамасы.

18.Өзендер мұз жамылғысының қалыңдығына болжам жасауМұз қабатының өзгеруі жылу алмасуға байланысты. Мұздың төменгі жылуының кемуі әсерінен жылу келу жылу қайтарудан, ол болса мқз өабаты өзгереді: . L-жасырын жылу.Р-мұз тығыздығы. В-жылу қайтару. В_м =f(LE, P, J_э ). Р_л= - К_л(V_л-Ө₂)+α_л. V_h=К_мӨ₂+d_л/λ. Q_т=αv. α – мұз астындағы ағындының жылу қайтару коэффициенті. α= (320.6-9.61lg(q13vh/V²)vcρ*10^-6. α =Вт/м². V- ағынның жылдамдығы. g-ауырлық жұмысының жылдамдығы. β-судың көлемінің 0⁰-тан v⁰-қа дейінгі өзгерудегі су көлемінің азаюы. λ-ағындының тереңдігі. h_n=a(∑Ө_-)^h. h=2 . H_n=(∑Ө_-)^0,65 -бұлтты. H_n=(∑Ө_-)^0,69 – бұлтсыз. H_n=(∑Ө_-)^0,61 – Сібір өзені. Петрович формуласы: h_л=(h_h0+λ_л/λ_сh_c)²+2χ_h/L_hρ_л*10^-4(∑V_h – λ_n/λ_c*h)V_n- мұз бетінде қар болмағандағы температура h_э=h_л+λ_л/λ_с*h_c.Петрович формуласы қардан құралған мұз болмағанда, анжыр болмағанда қолданылады.Анжырда ескеретін формула: Δh=h_шугаn∑Ө _- / h_h0+λ_л/λ_c *h_c - ∑q_н / Lρ_h. К_ш=1 егер анжыр болмаса. К_ш=f(ρ_ш,τ) Q_m=f(T, h) Көлдер мен бөгендердегі мұз қабатының қалыңдығы.

H_h= - λ_n / k_n - λ_n / λ₀ * h_c + -

19.Су өтімдеріне тасқынның жайылуын ескеру арқылы Маскингам әдісі бойынша болжам жасау Жоғарыда айтылғандай К коэффициенті жоғары және төмені тұстамалардағы су өтімінің су көлеміне салыстырмалы әсерлерін сипаттайд. Ол таңдамалық әдіспен анықталып су өтімінін орташа салмақыты мәнін анықтауға пайдаланылады, Мәні тұрғысынан ағып жету уақытына жақын τ параметрінің одан айырмашылығ орташа салмақты өтім шамасымен анықталатындығында , яғни τ=ʌW/ʌQ_{орт.теңг} τ мәнін көлемдер қисығының W=f(Q_{орт.теңг}) еңісімен немесе келесі теңдеумен өрнектеуге болады.

Су өтімдерін болжамдаудың негізгі қиындығы К параметрі анықтаумен байланысты. Оны жуықтап келес қатынас бойынша анықтауға болады.

Мұнда В-учаскенің орташа ені, Л-учаске ұзындығы, і- тұрақталған режимжағдайындағы су бетінің еңістігі

20.Маусымдық қар сызығының биіктігін анықтаудың тәсілдеріТаулы аймақта қардың еруі төменгі зоналарда басталды да біртіндеп беткей бойымен жоғары көтеріледі. Қардың жатуының бірқалыпты болып келмеуіне байланысты қардың еруі кезінде таудың бір беткейінің өзінде қар жамылғысының шекарасы қардың бір сызықты бойымен бірыңғай жатпайтындығын көрсетеді. Қардың жату зонасы кей жағдайда биіктік бойымен жүздеген метрге ауысып отарды. Дегенмен болжам жасау мақсатында қайсібір орташа биіктікті алуға болады. Ол биіктік маусымдық қар сызығы деп аталады. Маусымдық қар сызығының орын ауыстыруының заңдылықтарын зерттеу үлкен практикалық қызығушылық туғызады. Қандай да бір уақыт кезеңінде қар сызығының жату биіктігі бойынша алаптың гипсографиялық қисығының қармен көмкерілген ауданын мөлшерін және сондай ақ қардың бір мезетте еру ауданын анықтауға болады. Қолддағы бар мәліметтерге байланысты маусымдық қар сызығының биіктігін есептеудің келесі тәсілдері қолданылады. 1) қар қоры және ауа температурасы жөніндегі мәл/р бой/а 2)қардың еруінің басталу датасына сай келетін ауа темпер/сы бой/а 3) ағынды және ауа темпер/сы жөн/гі мәл/р бойынша.