Зендердің мұздың арылуына эмпирикалық негізінде болжам жасау

Қазіргі кезде қолданылып жүрген атмос/қ циркулясия индекстеріескерілген болжамдау әдістерін болжам үшін пайдаланылатын атмосфералық прцестердің даму заңдылықтарына байланысты негізігі 2-топқа бөлуге болады.Олардың 1 тобы көктемгі синоптикалық маусым шегіндегі атмосфералық процестердің біртектілігіне сүйенсек,2-ші тобы атмосф/қ процес/ң маусымнан маусымға қарай дамып қайта қалыптасуларын ескареді.Сібір және ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстік жартысындағы өзендердің басымы сәуірдің 5-ші жартысында және мамырда мұздан ашылады.Согдықтан мұздан ашылу мерзімдері орташа есеппен 10 наурыздан басталып 7-мамырда аяқталатын көктемгі синоптикалық маусымдағы жылынудың жиілігі мен қарқындылығына тәуелді.

25.Жаңбырлық тасқындар болжамы. Беткейлік ағындының ағындының жуық теориясы...ЖАҢБЫРЛЫҚ АҒЫНДЫ ЖƏНЕ ТАСҚЫНДАР БОЛЖАМДАРЫН ЖАСАУДЫҢ МАҢЫЗЫ ЖЫЛДАН ЖЫЛҒА АРТЫП КЕЛЕДІ. КӨПТЕГЕН АУДАНДАРДА ЖАЗҒЫ-КҮЗГІ ЖАҢБЫРЛЫҚ ТАСҚЫНДАРДЫҢ ШАМАСЫ ЖОҒАРЫ БОЛЫП КЕЛЕДІ, АЛ ДЕҢГЕЙІ БИІК ЖАҢБЫРЛЫҚ ТАСҚЫНДАР КӨП ЖАҒДАЙДА АУМАҚТЫ СУ БАСУҒА ƏКЕЛІП СОҚТЫРАДЫ, ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ƏРТҮРЛІ САЛАЛАРЫНА ҮЛКЕН ЗИЯН ШЕКТІРЕДІ. ЖАҢБЫРЛЫҚ АҒЫНДЫ ЖӨНІНДЕ АЛДЫН-АЛА БІЛУ (БОЛЖАУ) СЭС ЖҰМЫСЫНДА, КЕМЕ ҚАТЫНАСЫНДА ЖƏНЕ САЛ АҒЫЗУДА МАҢЫЗЫ ЖОҒАРЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ЖАҢБЫРЛЫҚ ТАСҚЫНДАРДЫҢ ДЕҢГЕЙЛЕРІНЕ БОЛЖАМ ЖАСАУ ЕЛДІ МЕКЕНДЕР МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ МЕКЕМЕЛЕРДІ СУДЫҢ ЖАЙЫЛУЫНАН ЖƏНЕ СУ БАСУ ҚАУПІНЕН САҚТАНДЫРУ ҮШІН ӨТЕ ҚАЖЕТ. МҰНДАЙ БОЛЖАМДАРДЫҢ МАҢЫЗЫ ƏСІРЕСЕ НӨСЕРЖАҢБЫР ҚАУПІ ЖОҒАРЫ АУДАНДАРЫ ҮШІН ЖОҒАРЫ БОЛЫП САНАЛАДЫ, ОЛАРДЫҢ ҚАТАРЫНА ҚИЫР ШЫҒЫС, ТМД –НЫҢ ЕТ-НЫҢ ОҢТҮСТІГІ, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫ ЖƏНЕ АЛЫС ШЕТЕЛДЕРДІҢ КӨПТЕГЕН АУДАНДАРЫ ЖАТАДЫ. Жаңбырлық ағынды болжамы проблемасы осы уақытқа дейін қанағаттанарылқ шешімі табылмай келе жатқан гидрологияның бір күрделі проблемасы болып табылады. Тасқындық толқындардың қалыптасуы жау-шашынның жер бетіне түсуі, судың жер бетінен сүзілуі, алап бетінде жиналуы жəне ысырап болуы, артық бөлігінің арналармен ағуы сияқты бірқалыпсыз жəне көптүрлі процестердің кешенді түрінде жүреді. Тасқын кезеңі үшін су балансы теңдеуін келесі түрде жазуға болады:

У = Х – Z - Р, (16.1)

мұнда Х – жауын-шашын; Z – булану; Р – судың жерге сүзілуіне жəне беттік ұсталынуға ысырап болуы; У – беттік ағынды қабаты. Жаңбырлық ағындының негізгі факторына оның қарқындылығы жəне жауу ұзақтығы жатады. Жаңбырлық ағындының екінші реттегі негізгі факторы өзен алабының суды сіңіру қасиеті – суды өз бойынан өткізу жəне беттік ұстау дəрежесі болып табылады. Соңғысы алаптың рельефіне жəне микрорельефіне, батпақтығына, тұйық көлдер мен жасанды тоғандардың саны мен өлшемдеріне тəуелді болып келеді. Топырақтың суды өткізгіштігі оның механикалық құрамына, құрылымына жəне алдыңғы кезеңдегі ылғалдану дəрежесіне тəуелді болады. Жаңбырлық тасқынның қалыптасуының үшініші негізгі факторына алаптың əртүрлі бөлігінен арналарға ағып келіп, төменгі тұстамадан өтетін су тасқынының тізбектігі (реттілігі) жатады. Мұнда тасқынның қалыптасуы өзен алабының пішіні мен өлшемдеріне, оның рельефіне, гидрографиялық тордың жиілігіне жəне арналар мен жайылманың морфометриялық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Төртінші маңызды факторына жауын-шашынның жаууының жəне жер бетінде жұтылуының территория жəне уақыт бойымен бірқалыпсыздығы жатады. Бұл фактор қарастырып отырған есепті шешуде ірі қиындықтарды тудырады. Аталған факторлардың бəрі бір-бірімен тығыз байланысты, бұл құбылыстардың

өзара байланыстығын толық ескеру өте қиынға соғады. Проблеманы шешудің тағы бір қиындығына жауын-шашын мəліметтерінің жəне өзен алабының суды сіңіру қасиетін сипаттайтын ақпараттың жетіспеушілігі немесе мүлдем жоқ болуы (мөлшері, қарқындылығы, жауу ұзақтығы) жатады. Болжамдардың теориялық негіздері Жаңбыр суының беткейлік ағындысын есептеу беткейлік ағындының дифферанциалдық теңдеуі негізінде орындалуы мүмкін. Бұл теңдеуді интегралдау беткейлі ағынды гидрографын есептеуге мүмкіндік береді. Мұнда судың жерге сіңуі, булануы, судың беткеймен қозғалысы жəне сұйықтықтың үзіліссіздік заңдылықтарын ескеру керек.

26.ТМД –ның Еуропа бөлігіндегі көктемгі су тасуы болжамы үшін эмпирикалық тәуелділіктер ТМД-НЫҢ ЕУРОПАЛЫҚ БӨЛІГІНІҢ ЖАЗЫҚТЫҚ АУМАҒЫН БОЛЖАМДЫҚ ТƏУЕЛДІЛІКТЕРДІҢ СИПАТТАРЫ БОЙЫНША АУДАНДАСТЫРУ АУМАҚТЫ БОЛЖАМ ЖАСАУ СИПАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ АУДАНДАРҒА БӨЛУ ОРТАША ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫҢ ТАРАЛУЫН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН, ЯҒНИ ЖАЛПЫ ЫЛҒАЛДЫЛЫҚТЫ, ТОПЫРАҚ ПЕН ӨСІМДІК ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРАЛУЫН, КӨКТЕМГІ АҒЫНДЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ КЕҢІСТІК УАҚЫТТЫҚ ӨЗЕРМЕЛІЛІГІН (ҚАР ҚОРЫ, ЖАУЫН-ШАШЫН, ТОПЫРАҚТЫҢ ЫЛҒАЛДАНУ ЖƏНЕ ҚАТУ ДƏРЕЖЕСІ), СУ ТАСУ АҒЫНДЫСЫН БОЛЖАУДЫҢ БҰРЫНҒЫ ƏДІСТЕРІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ ОРЫНДАЛҒАН. ТЕРРИТОРИЯНЫҢ ЖАЛПЫ ЫЛҒАЛДАНУЫ ЖƏНЕ АҒЫНДЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ ӨЗГЕРМЕЛІЛІГІ ЗОНАЛДЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚҚА БАҒЫНАДЫ. ТЕРРИТОРИЯНЫ АУДАНДАРҒА БӨЛУ СУ ЖИНАУ АЛАБЫНЫҢ АУДАНЫ 5-20 МЫҢ КМ2 БОЛЫП КЕЛГЕН ӨЗЕНДЕРГЕ ЖАСАЛҒАН. ҚАРАСТЫРЫП ОТЫРҒАН ТЕРРИТОРИЯ ЕКІ ІРІ АУДАНҒА БӨЛІНЕДІ: СОЛТҮСТІК, ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫСЫ 12-5 Л/КМ2 ИЗОСЫЗЫҚТАРЫМЕН ШЕКТЕЛГЕН БАРЛЫҚ ОРМАНДЫ АЛҚАП ЖƏНЕ ОҢТҮСТІК, 5-ТЕН 0,5 Л/КМ2 ИЗОСЫЗЫҚТАРЫМЕН ШЕКТЕЛГЕН ЗОНА. ƏР АЙМАҚ АҒЫНДЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ЖАҒДАЙЛАРЫ БІРТЕКТІ БОЛЫП КЕЛГЕН АУДАНДАРҒА БӨЛІНГЕН. ƏР АУДАН ҮШІН КӨКТЕМГІ АҒЫНДЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ АНЫҚТАЛҒАН (13.1-КЕСТЕ). ТƏУЕЛДІЛІКТЕРДЕГІ ФАКТОРЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ РЕТІ ОЛАРДЫҢ АҒЫНДЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫНЫҢ МАҢЫЗЫДЫЛЫҒЫНА ҚАРАЙ ОРНАЛАСҚАН. МЫСАЛЫ, У=F [(S+XB), U, L] ТƏУЕЛДІЛІГІНДЕ U ФАКТОРЫНЫҢ ОРНЫ ТОПЫРАҚТЫҢ ЫЛҒАЛДАНУ ДƏРЕЖЕСІНІҢ РӨЛІ ҚАТУ ТЕРЕҢДІГІНЕ ҚАРАҒАНДА ЖОҒАРЫ ЕКЕНДІГІН КӨРСЕТЕДІ. ,L U БЕЛГІСІМЕН ЕКІ ФАКТОРДЫҢ АТҚАРАТЫН РӨЛІ БІРДЕЙ АУДАНДАР БЕЛГІЛЕНГЕН.