Былтудың (троп) түрлері мен көркемдік қызметі (мысалмен талдау).

Троп - грекше - tropos - бұрылыс, бұрма деген сөз.

Көркем тілдің басқа түрлерінен ауыстыру
мағынасында қолданылатын сөздердің негізгі ерекшелігі астарлылығында. Бір
нәрсені айтып, екінші мағына ұқтыруында.

Мысалы, ақындар: Алатау ақ бас шалым
көпті көрген не жұлдыз жымыңдады, күн
күлді деп жазады. Мен Абайды оқыдым,
көше ояу, ана үйдің құдасы келді дейтін сөйлемдердегі сөздерді алсақ - бәрі
де ауыстыру мағынасында қолданылған сөздер.

Жұлдыз жымыңдады, күн күлді - жанды нәрселердің істейтін іс-амалын жансыз нәрселерге істету, көше ояу -адамның орнына тұрағын айту. Абайды оқыдым - шығармасының орнына
авторын айту т.б. осылар тәрізді сөз қолданыстар троп немесе ауыспалы
мағынасында қолданылатын сөз делінеді.

Троп негізінде алтыға бөлінеді: 1) метафора; 2)кейіптеу; 3) метонимия; 4) синекдоха; 5) символ 6)аллегория.

Метафора. Жоғарғы келтірген үзіндідегі ақ бас шалдың кім екенін Алатау деген сөз түсіндіріп тұр. Тауды ақ бас деп атаушылық, қар жапқан таудың басы шашы ағарғанақ бас шалды еске түсіреді дедік. Мұнда түстері жағынан бір-біріне жақындығыбар. Осы сықылды сөздің ауыстыру мағынасында қолданылуы, екі нәрсенің ұқсастығына қарай, бірін бірімен ауыстырса, оны метафора деп атайды.

Метафоралық сөздер сын есім (ақ бас шалым), зат есім бала - жүрек, бала -
бауыр) және едім, едің, еді, екендеген көмекші етістіктер арқылы да жасалады, кейде ем, ең т.б.

Сен жаралы жолбарыс ең.

Мен киіктің лағы ем. (Абай)

Метафорада екі зат не екі құбылыс (балайтын және баламайтын) қатар алынады.
Сен - шөніксіңсен және шөнік), Исатай - ел серкесі (Исатай және серке) т.б. Бірақ мына жіктеу, тәуелдеу жалғауларының немесе көмекші етістердің жәрдемімен жасалған метафораларда көпшілігінде бірінші ________________ (

1Шөнік - бұзау терісінен
жасайтын, қол аспаптар (біз, пышақ, шаппа шот т.б.) салатын дорба.

2 Талыс - үлкен аспаптар
салатын, аяққап тәрізді ыдыс. Өгіз терісінен жасалған.

Құлағы жоқ, көзі жоқ, бейне бір ат.

(

Метафораның жай түрі және ұлғайған түрі болады. Жай түрінде бір нәрсе екінші нәрсеге ғана баланады.

Мысалы:

Сұлу аттың көркі - жал,

Адамзаттың көркі - мал.

Өмір сүрген кісіге

Дәулет - қызық, бала - бал.

Абай)

Бұл үзіндіде бір нәрсе тек екінші нәрсеге ғана баланып тұр. Есімдік не
басқа түрлер де осылай болып келеді:

Сенсің жан ләззаты,

Сенсің жан шәрбаты т.б.

Сонымен қатар метафораның ұлғайған немесе күрделі түрі де болады және ол
әдебиетте көбірек кездеседі. Мұның өзі екіге бөлінеді: бірінші, бір нәрсені
бірнеше нәрсеге балау арқылы жасалады:

Дем алысы - үскірік, аяз бен қар,

Кәрі құдаң қыс келіп әлек салды.

Атақты Аристотель теңеу мен метафора туралы айта келіп: Ұмтылды Ахилл - арыстан, Ұмтылды Ахилл
арыстандай - деген мысал келтіреді де, алдыңғысы - метафора, соңғысы -
теңеу дейді.

Теңеудің өзіне тән жұрнақтары бар: -тай,
-тей тағы басқалар. Бұл - форма жағынан айырмасы. Ал жақындығы - теңеуге
тән жұрнақтарды қысқартса, барлық теңеу метафораға айналады.

Егер барлық метафораға теңеудің жұрнақтарын қосса, сөз теңеудің мағынасын
береді.

Кейіптеу. Алексей Максимович Горький: «Дауылпаз біресе қанатымен толқынды жанап,біресе оқтай зымырап бұлтқа еніп, саңқ-саңқ етіп дауыстайды, құстың бұл
даусынан бұлттар шаттық үнін естиді... Бәрі түнек қараңғы, бұлттар төмен сусап
теңізге қонақтайды, ән салады, жоғарыдағы жарқылдаған жалынды нажағайға қарай толқындар шапшиды... Әуе дауылы толқындар тобын балуан құшағына қысып алып, айбарлы ашумен құшақтап жартасқа лақтырады, тау тұлғалы асқар толқындарды шаңдай шашып, тозаңдай тоздырады», - деп суреттейді.

Бұл үзіндідегі теңіз, дауылдар - жансыз нәрселер. Әйтсе де бәрі жанды
нәрседей қимылдайды. Міне, осылар сықылды, жаратылыстың жансыз нәрселерін тап жанды нәрселердей етіп, жандылардың істейтін амалдарын істеткізіп суреттеуді кейіптеу деп атайды.

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды.

Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,

Басқан жері сықырлап келіп қалды.

(Абай)

Кейіптеу арқылы автор жансызға жан беріп, тілсізге тіл бітіреді, не қайғылы, не қуанышты оқиғаны суреттегенде, оған және табиғат қосылады да, оны
бұрынғыдан да күшейте түседі. Шығармадағы оқиғаға табиғатты қатыстырып, не
қайғыртып, не қуантып суреттелген жерлер өте әдемі, оқушыны еріткендей әсерлі
және күшті боп келеді.

Метонимия (греше-алмастыру. )Шындық өмірдің әртүрлі құбылысы жалаң нәрсе емес, бір-бірімен байланысып, ұштасып жатады. Оның түрлі жағы болады. Осы құбылыстардың түрлі жақтарынан не тек қана бір жағын алып, не атын ғана айтып көрсету күнделік сөздерде де, әдебиетте де өте жиі кездеседі.

Әрине, бұл үшін не нәрсенің аты, не сол құбылыстың бір жағы кездейсоқ алына
салмайды. Сол құбылысты бүтіндей көрсете алатын өзгеше көңіл аудара алады деген сөздер қолданылады. Кейде қалпағы бар біреуге: Ей, қалпақ! - дей саламыз. Мұнда адамның орнына оның киген киімін, қалпағын айтамыз.

Ол үйдің адамдары көңілді екен деудің орнына, көңілді үй екен дейміз. Ойын қойып, өлең айтып, уақытты көңілді өткіздік деп, болған оқиғаның
орнына уақытты жақсы өткіздім, - деп мезгілін айта саламыз. Немесе еңбектің орнына сол еңбекті жасайтын құралын айтамыз. Ол нанды қаламымен табады.

Кейде кітабының орнына жазушысын айтамыз. Мен Абайды оқыдым, Пушкинді оқыдым дейміз. Дұрысын айтсақ, Пушкиннің, Абайдың шығармаларын оқыдым.
Синекдоха (грекше-меңзеу). Троптың өзгеше бөлінетін бір түрі синекдоха деп аталады. Бір бүтін нәрсенің орнына оның бөлшегін (басың нешеу?); бөлшектің орнына бүтінді (жұрттың қалай екенін ұқпадым) қолдану. Біреуге: Басың нешеу? дегенде, оның басын сұрап отырғанымыз жоқ, неше адамыбар екенін сұрап отырмыз. Сол үйдің адамдарының орнына тек қана бастарын аламыз. Жұрттың қалай екенін ұқпадым!дегенде барлық жұртты айтып отырған жоқ, біреуді айтып отыр. Бір адамның орнына жұртты деген сөзді айтса да, бұдан барлық жұртты
ұқпаймыз, сөз аңғарына қарап, бір адамға ғана қастап айтқанын білеміз.Жоғарғы бүтіннің орнына бөлшекті, бөлшектің орнына бүтінді қолданған
сықылды, көпшенің орнына жекешені, жекешенің орнына көпшені қолдану да синекдохағажатады.

Мысалы: Тары пісіп тұр. Жылқы көрдіңбе? дейді. Тары, жылқы - жекеше.
Дұрысын айтқанда, тарылар, жылқылар деу керек қой. Бірақ көпшесін айтпай-ақ, жекешесін айтсақ та, көпшесінің мағынасын беретін болғандықтан, жекеше тары,
жылқы деп қолдана береміз. Абайлар күшті ақын ғой дейміз. Шынында, Абай біреу, әйтсе де осылай айтылады да,айтуға болады да. Жекешенің орнына көпше, көпшенің орнына жекешені қолданушылық
өлеңдерде жиі кездеседі.

Дұрысын алғанда, жаулар. Өйткені
жау біреу емес, көп. Ішкі, тысқы жаулар бар. Бірақ жау деген көпшенің мағынасын беріп, жаулардың орнына қолданылып отыр.Осы келтірген үзінділерде әр нәрсені сан жағынан кесіп айтушылықтар бар. Бірақ сол сандардың қайсысын болсын ақындар санап алып, сосын жазып отырған
жоқ. Және айтып отырғандары санауға болмайтын нәрселер. Сөйтсе де, бір
құбылыстың бейнесін көзге елестетіп оқушыларына тұжырымды ұғыныс беру үшін
ретіне қарай бір санды кесіп айтады. Есте болатын нәрсе, синекдоха мен метонимияның арасына үзілді-кесілді шек,айырым қою қиын.

Мысалы:

Тиеді ер пайдасы сасқан жерде,

Етегін ер жаңылып басқан жерде, -

деген үзіндідегі етегін басқан
деген сөз бір жерде синекдоха болса, екінші жерде метонимия болуы мүмкін. Егер
бұл сөз ердің ісінің теріс келгендігі орнына қолданылса, метонимия болады да,
ал оның киімінің бір бөлшегінің орнына қолданылса, онда бүтіннің орнына
бөлшекті қолдану болып, синекдохаға жатады. Бұл тәрізді бір сөйлемде метонимия
болған сөз екінші сөйлемде синекдоха болуы жоғарғы метонимияға келтірген
үзінділерден де табылады. Синекдоха метонимияның бір бөлшегіне ұқсайды,
екеуінің арасына үзілді-кесілді айырым қоюға болмайды дейтін себебіміз осы.

Метонимия, синекдоха көркем әдебиет тілінде көп кездеседі. Өзінің
суреттейін деген құбылысын айқын, ашық түрде суреттеп беру үшін, өзінің айтайын
деген идеясын үндеуде бұларды шеберлікпен тауып қолданса, сөйлем тым ширақы,
өткір болып келеді. Бір заттың орнына екінші затты, не бөлшегін, не көпше,
жекешесін айтса да, ең керектісін айтқандықтан, сол заттың бүтін кескінін
суреттеуден артық түспесе, кем түспейді.

Символ (грекше-нысана, бейне, белгі). Горькийдің «Дауылпаз туралы жыры» дауылды қарсы алуға ұмтылған, дауылдан да екпіні қаттырақ құсты суреттейді. Бұл шығарма Петербургте болған 1905 жылғы революция демонстрациясынан кейін жазылды. Мұның маңызы зор болды: революцияны суреттеді. Жаңа революцияға шақырды. Мұнда дауылпаз бен дауылдың образы символ етіп алынған, олар - революция дауылы, оны басқарушылар еді.

Осы сықылды образ, тура өз мағынасында емес, бейнелеу мағынасында айтылса, символдық образ немесе символ деп аталады.

Біз теңеу, метафора, символдарды алып салыстырсақ, араларында жақындықтары
барлығын көреміз. Бұлардың арасындағы айырмалары мынау: теңеуде теңелетін нәрсе
мен теңейтін нәрсенің екеуі де көз алдымызда тұрады. Сөз метафоралық ұғымында
қолданылса, құбылысты көрсететін бір сөз араларындағы жақындығы арқылы екінші
сөзге ауыстырылады. Ал символда теңеудің бір ғана мүшесі болады. Сол кеңейтіліп
жеке образға айналдырылады. Ол нәрсенің басқа тереңірек мағынасы туралы біз
болжалдап, шамамен ғана білеміз. Метафоралардағы өзгешеліктер сықылды,
символдардың да өзара өзгешеліктері болады. Бұл өзгешеліктер автордың шындық
болмысты қалай тануына, таптық көзқарасына бағынады. Горькийдің «Дауылпазы» сол
кезде өсіп келе жатқан жас тап - пролетариат табының еркін жігерін суреттеген символ
еді. Бұл сықылды символ Некрасовта да болды. Бірақ Горький мен Некрасовтың
символдарының айырмасы үлкен. Мысал үшін, Горькийдің «Дауылпазы» мен
Некрасовтың «Дауыл» деген өлеңін салыстырып көрелік.

Бақытсыз және еріксіз,

Қапалы түн тым ұзақ,

Кемерінен қайғы асып,

Соқса, - деп, - дауыл

тұр-ау
шақ!

Дала, орман, теңізде

Ызылда, уһле, дауыл, соқ!

Тұншықтырған зіл қайғы,

Тарасын, қалмай болсын жоқ!

Бұл өлең 1868 жылы жазылды. Мұндағы дауыл да революцияның символы. Бірақ
бұл өлең мен Горькийдің символының үлкен айырмасы бар. Некрасов өзінің жалпы
поэзиясы сықылды, ең алдымен «халық қайғысының мұңшысы» болып келді. Бірақ оның революциялық үндеулерінде, пролетариат жазушысы Горькийдің символикасындай күш,шаттық жеңетініне еркін сенушілік, құлашты кеңірек жаюшылық жағы сезілмейді. ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың бас кезінде орыстың дворян-буржуазия әдебиетінен орын алған символизм ағымы болды. Бұл ағымның символизм атын алуы - бұл школаға жатқан жазушылар дүние «шегінен» тыс нәрселерді суреттеді. Бұларалды-арты тұйық, не жазарын өздері де білмейтін, бастарындағыкүйініш-сүйініштерді суреттеп берудегі ең негізгі құрал - символ деп санады.Сондықтан символизм атанды. Бұл ағым реалдық өмірден безіп, ойға, фантазияға,жеке өз бастарының күйініш-сүйінішіне берілу, дүниенің «екінші жағына» кетуге ұмтылған идеалистік, формалистікағым болды.Бұл символистікбағытқа түсушілік революцияның алдыңғы кездеріндегіқазақтың кейбір ақын-жазушыларында да болған.Мейлі орыс әдебиеті, мейлі қазақ әдебиеті болсын, негізінде символизм ағымы- әлсіреп сахнадан шығып бара жатқан тап әдебиетінің ағымы болды. Олардыңидеалистік символикалары бізге жат және зиянды. Бірақ символды әдебиеттің әдісіретінде революцияшыл таптың өкілі - пролетариат жазушылары да қолданатынын,шындық өмір құбылысын символмен көрсете алатынын біз жоғарыда айттық. Біздіңсимволды қолдануымыз шындықпен нық байланысты.

Аллегория - троптың бір түрі. Аллегорияда пікір астарлы келеді. Бірақ
астарлы сөйлеудің әр түрі бар. Кейде астарлау жұмбаққа айналып кетеді. Ондай
жағдайда астарлы мағынаны әркім әртүрлі ұғынуы, әр басқа түсінуі мүмкін. Ал
аллегория сол астарлап, пернелеп сөйлегенде, дерексіз ұғымдарды деректі,
тұжырымды образға айналдырады. Мысалы: қулық, сұмдық, айла, әділдік, жауыздық,қастық, достық - бәрі де, жеке алғанда, дерексіз жалпы ұғымдар. (Әрине, өмірде олардың тұжырымды ұғымға айналатын кездері де болады.) Адамдардың араларында болатын қарым-қатыс, күрес-тартыстар белгілі бір жағдайда оларды деректі заттай-ақ сезіндіреді. Әдебиетте осы айтылған тәрізді дерексіз ұғымдарды деректі ұғымға айналдырып, әрқайсысы бір нәрсені не айуандарды меңзейтін сөз образын аллегория дейді. Әдебиетте түлкі - қулық, айлакерлікті; қасқыр - қара жүректік, ұрылықты; арыстан - өктемдік, зорлықшылдықты; аққу - достықты, махаббатты; ақ көгершін -
бейбітшілікті; үзілген шынжыр - бостандықты меңзейді.Аллегория көбіне мысал өлеңдерде кездеседі. Адамдардың жасайтын әр алуан істерін, айла-амалдарын, мінез-құлықтарын айуандардың араларында болған нәрсе етіп суреттейтін, эпостық жанрдың бір түрі саналатын сюжетті, қысқа өлеңдердімысал өлең (басня) десек, соның образын жасау үшін қолданатын сөздерініңкөпшілігі аллегория болады. Басня деген ұғым бас-аяғы біткен, бір бүтін шығарматуралы айтылса, аллегория соның тілі, сөз образы туралы айтылады.Троптың басқа түрлерімен салыстырғанда, аллегория символға жақын. Әдебиет теоретиктерінің бірқатары бұл екеуінің айырмасы аз, сондықтан бір-бірінен бөлектеп қараудың қажеті шамалы деген пікірді де ұсынып жүр. Бұл екеуінің бір-біріне ұқсастық, жақындықтары көп екендігі рас. Кейде оқушыларға айыру қиын да. Әйтсе де олардың әрқайсысына тән бірнеше ерекшеліктерді көрсетуге болады.Негізгі ерекшелік - символдың мағынасының дерексіз, жұмбақтылық жағыныңбасымдылығы. Әркім әртүрлі түсіну мүмкіндігінің барлығы.

Қонады бір күн жас бұлт,

Жартастың төсін құшақтап.

Жөнелді ертең, қалды үміт,

Көк жүзінде ойнақтап, -

деген үзіндіні алсақ, мұны тек жалғыздықтың символы деп қана емес, табиғат
құбылысының бір алуан суреті - пейзаждық өлең деп те ұғынуға болады.
Аллегорияда екіұшты түсінуге жол жоқ.

Мысалы:

Тұрды патша (арыстан) қайғырып, уайым жеп, -

«Ала қойды болады қайткенім еп?»

Аю, түлкі қасында - уәзірлері,

Кеңеседі оларға «Қайтемін?» - деп.

Қолбаң етіп, қорс етіп, сөйледі аю:

-
Батыр патшам, не керек көп ойлану.

Қойды жан деп есіркеп кім аяйды?

Ақылы ала қойдың - қырып салу... т.б.

Аңдардың арасында бұл тәрізді кеңестің болмайтыны жұрттың бәріне мәлім.
Сондықтан арыстан да, аю да, қасқыр, түлкілер де адамдардың араларында болатын
қулар мен қара жүректерді, ала қойлар момындарды меңзейді. Айтайын дегені
зұлымдық, қулық, олардың момындарға жасайтын зорлық, зомбылықтарын астарлап
айтса да, тұжырымды образ арқылы түсінікті анағұрлым жеңілдетеді. Аллегориялық
ұғымды әртүрлі талқылауға жол қалдырмайды.

Аллегориямен жазылған шығармалар қазақтың ауыз әдебиетінде де, жазба
әдебиетінде де бар. Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдер аллегория тілімен
жазылған. Жазба әдебиетте Абайдың «Қарға мен түлкі» аудармасы, Сұлтанмахмұттың
«Екі тышқаны», Сәбиттің (Дөнентаев) «Екі текесі» - мысал өлеңдер, аллегориямен
жазылған шығармалар. Жалпы алғанда, мысал жазушылардың қайсысы болсын аллегория
тілін қолданады. Революцияның алғашқы дәуірінде аллегория тілін қолдана отырып,
мысал жазушылар совет әдебиетінде де бар. (Асқар Тоқмағамбетов т.б.).

Ирония (грекше - eironeia - ажуа, келеке) Мұхтардың «Айман-Шолпанының» бір
жерінде Теңгеге Айман былай деп жауап береді.

-Менде де бар бір жаман,

Не қылайын қазақтың.

Жүйрігі мен жорғасын, -

дейді. Бұл сөзді Айман шын көңілмен айтып отырған жоқ, Көтібарды ажуаға,
келекеге айналдырып отыр. Бірақ сөйлем құрылысының сыртқы түріне қарағанда,
Көтібарды жүйрік, жорғаға балап, мақтап отырған сықылды.

Міне, осы келтірілген үзінді тәрізді сөйлем құрылысының түріне қарағанда,
адамға, нәрсеге сырттай жақсы баға берсе де, ішкі мағынасы оған қарсы шығып,
жақсы бағаны жоққа шығарса және сол нәрсені келекеге айналдырса, ирония дейді.«Біржан мен Сараның» айтысында Сараның Жиенқұлды мақтап сөйлейтін сөздері оқушыларымызға таныс. Сараға Жиенқұлдың сыр-сипат, мінез-құлқы мәлім. Ол -қай жағынан болса да,еш нәрсеге арзымайтын, мейлінше бейшара адам. Бірақ Сара айтыс үстінде оны мақтаған боп сөйлейді. Байыбына барыңқырасақ, олай емес, Сараның мақтауы оны кекету, келекеге айналдыру екендігін аңғарамыз.

Қылмасын дос Жиекем сөзге сынық

Шалқардан ағып жатқан сөзі тұнық.

Қамалдан тартынбайтын ғазиз ерім,

Көлге кеп түсіп кетсін көзін жұмып.

Асылым құдай берген өз бағыма,

Тең келмес жеті Біржан тырнағына.

Найманда ұлы дария саяткерім,

Балық боп ілінгемін қармағына...

Көрінсін саясатпен менің серім,

Сол еді құдай қосқан барар жерім.

Кедейге қонақасы тай әкелсін,

Талапты Атымтайдай жомарт ерім, -

дейді.

Қайтсін қолы тимепті,

Өлеңші, әнші, есіл ер.

Ала жаздай ән салсаң,

Селкілде де билей бер!

(Абай)

Міне, осылар тәрізді адамды не бір құбылысты мақтай отырып, ажуа, күлкіге
айналдыру иронияға жатады.

Сарказим. Қазақша мысқыл, зілді кекесін. Сарказм - иронияның ұлғайған түрі делінеді.
Екеуінің негізі - күлкі. Адамның не өмір құбылысының белгілі бір жағын күлкі
ету, шенеу, мысқыл ету. Бірақ екеуінің өзара жақындығымен қатар, айырмасы да
бар.

Жазушы ирония арқылы не адамды, не бір нәрсені шенемек, ажуалап, күлкі
етпек болса, сөз, сөйлемнің ішкі мазмұны кекесін, шенеу, ажуалау болғанмен,
олардың айтылу түрі мақтаған тәрізді, бүркемеленеді. Ал сарказмда ондай
бүркемелік жоқ. Кімді немесе нені күлкі етіп, шенемек, мысқылдамақ болса,
ашықтан-ашық шенейді. Сарказм, иронияға қарағанда, анағұрлым улы. Кейбір
авторлар: «Сарказм - иронияның ең жоғарғы сатыға көтерілген түрі», - деп
қарайды. Әрине, бұл пікірді теріс деуге болмайды. Бұлар ирония және сарказм деп
аталса да, араларына үзілді-кесілді шек қою қиын. Бір контексте ирониялық
мағына беретін сөздер, екінші контексте сарказмдық мағына береді. Баймағамбет Шерниязға
ханымды мақташы дегенде, Шернияз:

Шекеңнің сөйлер сөзге желгенін-ай,

Алланың шүкір қылдым бергеніне-ай.

Сипаты бейне жұмақ үрдің қызы,

Ханымның келбетінің келгенін-ай! -

дейді.

Осы тұрғысында ақын ханымды мақтап отырған тәрізді. Бірақ ханым мейлінше
сиықсыз адам. Үр қызы - қиял дүниесі туғызған ең сұлулық бейнесі. Ендеше,
көріксіз, сиықсыз адамды сұлу деушілік, керісінше айту, кекету, оны келеке,
күлкі ету болып шығады. Қара кісіні аппағым, пұшық кісіні қоңқағым дегенмен
бірдей.

Сол ханымды Шернияз жамандағанда:

Бай-еке, заманыңда тасуың-ай,

Шеріңнің сөйлер сөзге асуын-ай.

Ханымның бойы аласа, мұрны қайқы,

Тап мінген мегежіннің қашырындай, -

дейді.

Бұл екі үзіндінің алдыңғысындағы ирониялық ұғым берсе, соңғысы сарказмдық
ұғым береді. Әйтсе де бұл да сарказмның нағыз күшті түрі емес.

Сарказмның не өткір түрлері Абай өлеңдерінде көп кездеседі. Абай өз
дәуірінің ұлы сыншысы болды. Ол ескі феодалдық өмірді де, жаңа туа бастаған
қазақ буржуазиясын да аяусыз шенеді. Пәлеқорлық, парақорлық, надандық, өтірік,
өсек, мақтаншақтық, екіжүзділік, партиягершілік, жалғандық, тағы басқа жақтарды
да адам жеркенгендей етіп суреттеді. Бұл үшін

ол сарказмды қолданды.

Мысалы, «Дүтбайға» деген өлеңінде сол кездегі екіжүзділердің образын Абай
былай деп суреттейді:

Жылуы жоқ бойының, Дөң
айналмай ант атты,

Жылмиғаны не еткені? Бүксіп, бықсып ар жағы.

Құбылуы ойының

Кетпей құйтың еткені!
Сенен аяр түгі жоқ,

Бүгін сыйлас көрініп.

Мұңды жылмаң пішінін Бүгін жалын, ертең шоқ,

Кезек киіп, ел жиып, Сөзі мен өзі бөлініп.

Болыс болса, түсінің

Түксігін салар тырсиып. Әлі үміт, әлі серт,

Жын сықылды бұзылып.

Бір көрмекке тәп-тәтті, Қулық емес, бұл - бір

Қазаны мен қалбаңы. дерт,

Тұрлауы жоқ құбылып.

Бұл өлеңді түгел сарказммен жазылған деп айтуға болады. Баққұмар, мансапшыл, екіжүздінің образын көрсету үшін және оны жексұрын етіп суреттеу
үшін Абай ең мысқыл, ең кекесін сөздерді таңдап алады. Бір жағынан, адам оған
күлгендей етіп, екінші жағынан, оны шеней суреттейді. Бұл жердегі күлкі, ирония
сықылды, жай, зілсіз, әзіл тәрізді күлкі емес, ызалы күлкі.

Ирония мен сарказм өлеңде де, қара сөзде де, пьесада да бола береді. Ирония
көбіне юморлық шығармаларда да кездеседі. Бірақ бұл ылғи солай бола бермейді.
Сатиралық шығармада ирония, юморлық шығармада сарказм да кездесуі мүмкін.
Сөйтіп, екеуі бір шығармада араласып та келетін жерлері болады.

Ирония совет әдебиетінде де жоқ емес. Бізге керексіз, бізге зиянды деген
өмір құбылыстарына қарсы жұмсалатын ирония тілімен жазылған юморлық шығармалар
совет әдебиетінде де бар.

Мысал үшін Еркімбековтің «Екі доктор, бір ауру» деген әңгімесіне бір үзінді
келтірейік:

«- Кім ауырады?

-Мен ауырам.

-Қайтып ауырады?

-Сырқырайды; ойбай... ай! Шаншиды, кеміреді, бұрайды, ойбай... ай жаным...

-А...аш... «а»... де!

-А... б...

-А... де, б-ның керегі жоқ.

-А...

-Құрт өкпеңді түгел жепті, қолқаңды бітіруге таяпты, бүйрегіңді жей
бастапты, 15 минут кешіксең, ішіңе түспек екен. Істейтін ем: ертемен қуырдақ
же, түсте ет же, кешке сары май же, шөлдесең пиво іш... Бұта басын сындырып
қызмет істеме. Ерінген күні 16 сағат ұйықта, - деді.

Аз өмірді осымен өткізіп, екінші докторға бардым.

-Қаның азайған, басқа дертің жоқ. 15 күн демалыс, үйге барып жат! - деді.

Доктордың қосуы бойынша 15 күн демалысқа барған соң, баяғыдай қылаң ұрып
шыға келдім...»

Бұл әңгімесінде автор барлық докторды емес, ауруларды атүсті қарайтын бір
докторды ғана көрсетеді. Бірінші өз міндетіне қалай болса, солай қараған
докторға, екінші жақсы докторды қарсы қоюшылық бұған дәлел. Автор өз міндетін
дұрыс атқармай, қалай болса солай ауру дей салатындықты келеке етеді. Бізде ол
болмауы керек дейді.

Шындық болмыспен адамның
арасындағы қатынасты көрсететін көркемдеп суреттеу құралының бірі - әсірелеу
(гипербола). Әсірелеу деп құбылысты өте асырып көрсетуді айтады. Құбылысты жай
қалпынан өте асырып көрсету арқасында суреттелген құбылыс, адамның ой-сезіміне
тез әсер еткіш келеді.

Әсірелеу жай сөзде де, поэзияда да
өте көп.

Қазақтың ескі мақалдарында: «Көп түкірсе, көл болар», «Қара арғымақ арыса,
қарға адым жер мұң болар», «көзінің жасы көл болды» дейтін сөздер бар. Адам
қанша көп түкірсе де, түкірік не көз жасы көл бола алмайды. Ат қанша арыса да,
қарғаның адымы онша алыс жер емес. Оған жетуге болар еді. Бірақ соның өзі мұң
болды дейді. Бұл әсірелеулер көп бірлессе, қандай істі болсын орындап шығатынын
көрсетеді. Сондықтан ең аз нәрсені алып, «Көп түкірсе, көл болады» дейді. Мұны
айтқанда, біз көл туралы ойламаймыз, «көздің жасы көл болды» дегенде көп
жылағанын, «Қара арғымақ арыса, қарға адым жер мұң болар» дегенде, арыған атқа
аз ғана жердің өзі алыстық ететінін білеміз.

Жоғарғы ерні көк тіреп,

Төменгі ерні жер тіреп,

Асқар төбе бел еді,

Бірде шауып желеді,

Көлденең жатқан көк тасқа

Тіктеп тиген тұяғы

Ұршығынан енеді...

Аттың жолы қазылды

Ұмтылғанда қысылып,

Бес жүз құлаш жазылды.

Қарсы келген қабақтан

Қарғып асып жөнелді.

Зеңгір-зеңгір таулардан

Секіріп асып жөнелді...

(«Қобыланды»
жырынан)

Біз жоғарыда әсірелеу шындық болмысқа қатынасты көрсетеді дедік. Бұл - өте
үлкейтіп айту, шығарманың идеясымен байланысты деген сөз.

Жәңгірдің сарай ақыны болған Байтоқ ақынның Жәңгір ханның істеген ісін
айтып жоқтаған өлеңінде мынадай бір жері бар:

Тастан сарай салдырған,

Ол салдырған сарайдың

Айналасы айшылық,

Көлденеңі күншілік, -

дейді. Оның тастан сарай салдырды деп отырғаны - Орда қаласы. Оның айналасы
бір сағат жүретін ғана жер. Бірақ айшылық, күншілік деп әсірелеумен суреттейді.
Бұлай асырып айту, қалай болса солай, мақсатсыз қолданыла салған нәрсе емес.
Ақынның таптық мүддесімен байланысты. Оның мақсаты - хан тұрмысын мақтау, соны
дәріптеу; сол үшін қолданып отыр.

Бір құбылысты өте асырып айту -
пролетариат жазушыларында да болады. Бұлардың гиперболасы да таптық
мүдделерімен байланысты.

«Күн тіл қаттының» бір жерінде Тайыр:

Қарыңды қағып су қылдым,

Суыңды сілкіп бу қылдым,

Түніңнен таң атқыздым,

Жеріме жұлдыз жаққыздым,

Электрден шам жанды, -

дейді. Біз табиғатты бағындырып келе жатқанымыз рас. Бірақ тап бұл айтқан
дәрежеге біз әлі жеткеніміз жоқ. Сөйтсе де совет жұртшылығының алдына қойып
отырған мақсаты - табиғатты өзіне бағындыру, жеңу. Сондықтан ақын да өткір
тілі, жүйрік қаламымен таптың сол тілегіне үндейді, көпшілікке күш, жігер
береді. Техниканың қазіргі тапқан табысына сүйене отырып, түбінде табиғатты
жеңетінімізге, өмір тіршілігіне пайдалана алатынымызға сеністік туғызады. Ғасыр
бойы санасына сіңген адамдағы табиғатқа бас июді сындыруға көмек береді.

Образды сөздің бір түрі - литота. Әсірелеу мен литота бір
нәрсенің екі жағы тәрізді. Екеуінің айырмасы: әсірелеу бір құбылысты өте
үлкейте суреттесе, литота бір құбылысты өте кішірейтіп суреттейді.

Мысалы:

Етектейін еріннен

Екі елісі қалыпты.

Қиған қамыс құлақтан

Бір тұтамы қалыпты.

Жалбыраған жалынан

Жалғыз қарыс қалыпты.

Күлтеленген құйрықтан

Бір тұтамы қалыпты.

(«Тарғын»
жырынан)

Литота да, әсірелеу сықылды, автордың не айтайын дегеніне тығыз байланысты.
Оқиға, жағдайға, суреттейін деген өмір құбылысына лайықты түрде таңдалынып
алынады.

Махамбет бір өлеңінде:

Таудай болған талаптың

Назары қайтқан күн болған...

Телегей-теңіз шалқыған

Қоғалы көлдер суалып,

Тізеге жетер-жетпес күн болған.

Жапанға біткен бәйтерек

Жапырағынан айырылып,

Қу түбір болған күн болған.

Алқалаған жер болса,

Азамат басы құралса,

Мәшурат кеңес сұралса,

Мәшурат берер ер едік.

Исатайдан айырылып,

Алқалай келген кеңесте

Дем құрыған күн болған, -

дейді.

Бұл - халық көтерілісі жеңіліске ұшырап, Исатай өлгеннен кейін шығарылған
өлең. Ханға қарсы көтерілушілердің басындағы ауыр халді айқынырақ етіп суреттеу
үшін ақын өмірдің алуан құбылысын өте кішірейтіп көрсетеді. «Көлдер тізеге жетер-жетпес»,
«Бәйтерек - қу түбір» т.б. Осылардың бәрі де өлеңдегі негізгі ойдың қазығы.
«Исатайдан айырылып, дем құрыған күн болған» деген жолдағы пікірді оқушылардың
ой-сезіміне әсерлі, күштірек етіп жеткізу үшін қолданылып отыр.

Әсірелеу мен литотаны кейбір әдебиетшілер троптың бір түрі деп қарайды. Ал
кейбір әдебиетшілер көркем тілдің ерекше бір түрі деп біледі. Шындығында, осы
соңғы пікір шындыққа жақын. Өйткені троптың қай түрін алсақ та, сөз өз
мағынасында емес, ауыстыру, алмастырып айту мағынасында қолданылады. Әсірелеуде өмір құбылысы, қимыл, іс-әрекет, көрсетпек нәрсе қаншама үлкейтіліп айтылғанмен де, сөз өз мағынасында қолданылады. Зат, іс-амал, құбылыстар не өте үлкейтіледі, не өте кішірейтіледі. Бірақ өзінің бұрынғы мағынасынан ауыстырылмайды. Әсірелеу де, литота да өмір құбылысын суреттеудегі көркем тілдердің негізгі бір түрі есебінде бұрынғы және соңғы әдебиетімізден де орын алады. Бірақ ауыз әдебиетінде, әсіресе эпостық поэмаларда, көп кездеседі.