Сұрақ.Автор: нақты автор және имплецивті автор. Автор бейнесі.

Нақты автор –көркем туындыны жасаушы. Мысалы, «Тұйық» романының авторы – Қалихан Ысқақ немесе «Қан мен тер» романының авторы – Әбдіжәміл Нұрпейісов.

Имлицивті автор немес автор бейнесі – оқып отырғанда оқырман санасында пайда болған ұғым.

Әдеби туындының авторы тұтас туындыға қатысты болады, бүтіндей мазмұннан оған бөлінген ешқандай мезет жоқ. Автор сол бөлінбеген мезетте, яғни мазмұн мен форманың тығыз тұтасуы сәтінде көрінеді. Әдебиеттану бүкіл мазмұннан бөлінген тұстан – яғни дүниетаным, өмірбаян, уақыты анықталған адамнан авторды іздейді. Осыған сәйкес “автор бейнесі” шынайы адам бейнесімен тұтаса көрінеді.

Көркем мәтін ‑ өзара ішкі байланыстары мол көпқабатты құбылыс. Әдеби шығармада сюжет оқиғалардың тізбегінен, яғни уақыт‑кеңістік қатынасындағы кейіпкерлерінің өмірінен, бір‑бірімен алмасып отыратын әрекет‑жағдайлардан тұратыны белгілі. Онда берілген үлкенді‑кішілі әрекеттердің бірлігі сюжет, идея, кейіпкерлер арқылы қабысады. Автордың толғамы әр түрлі ситуация ішінде шектеусіз көрініп отырады да, шығармадағы оқиғалар уақыттан тыс, кешенді де сипат алады.

Көркем шығармада баяндаушы немесе әңгімешінің орны ерекше. Олардың ерекшелігі оқиғаны жеткізулерінен айқындалады. Біреуі оқиғаны үшінші жақтан баяндаса, екіншісі оқиғаның қатысушысы ретінде көрінеді. Әдебиет зерттеушісі В.Е.Хализев: “Оқиғаны өз атынан тікелей баяндайтын адамды әңгімеші деу керек”,‑дейді. Үшінші жақтан баяндайтын адам өзін бәрін білетін автор ретінде немесе белгісіз, жасырын әңгімеші ретінде көрсетуі мүмкін. Бірінші жақтағы баяншы тікелей автор да, нақты әңгімеші де, шартты түрдегі баяншы да болуы мүмкін. Осы жағдайдың әрқайсысында әр түрлі мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Енді бір жағдайда мәтіннің авторы өзінің нақты позициясын әр түрлі: өзі арқылы, жасырын автор түрінде, аты аталмаған басқа кейіпкерлер атынан да беруі мүмкін.

Баяншы – оқырманға кейіпкердің әрекеттері туралы баяндап, оның өту уақытын белгілеп, кейіпкердің бейнесін, ортасын суреттеп, оның ішкі дүниесін ашады. Бұл кезде ол бәрінен тысқары тұрады. Баяншының міндеті бір мезгілде өзі бейнелеп отырған шектеулі кеңістікте көріне отырып, оның оқырмандарына да арналады. Яғни, автордың бейнелеп отырған кеңістігінің сыртына да шығып кетеді. Сонда баяншы белгілі бір адам бейнесі емес, ол қызмет, функция деген жөн. Баяншының автордан өзгешелігі ол суреттелетін уақыт пен кеңістіктен тыс тұрады. Сондықтан ол алдыңғы кезекке тез өте алады немесе кейін орала алады. Сол сияқты оқиғаның алдындағы мәселені немесе оның нәтижесін біліп отырады. Алайда, оның мүмкіндігі көркемдік бүтіндіктің шектеулігіне байланысты. Баяншыға қарағанда әңгімешінің ерекшелігі автор мен оқырманның ойластырған әлемінің шекарасында емес, бейнеленетін шындықтың бүтіндей ішінде болады. Барлық негізгі мәселелер “өзі әңгімелейтін оқиға” бұл жағдайда бейнелеудің негізіне, ойдан шығарылған шынайылықтың айғағына айналады. Әңгімешінің бейнесі – характер немесе “тілдік тұлға” (Бахтин) – субъектіні бейнелейтін негізгі айырма. Яғни, әңгімеші – бейнелеудің субъектісі. Ол жеткілікті түрде объективтеніп, белгілі бір әлеуметтік‑мәдени және тілдік ортамен байланысты болады да, ол шығармадағы басқа да кейіпкерлерді бейнелейді. Баяншы керісінше өзінің қызметі жағынан автор‑тудырушыға жақын. Осымен бір мезгілде кейіпкермен салыстырғанда ол неғұрлым бейтарап тілдік ақпараттарды жеткізуші. Кейіпкер неғұрлым авторға жақын болған сайын, олардың тілдік айырмасы аз болады. Баяншының дәнекерлік қызметі оқырманға өткен оқиғалар мен әрекеттер жайлы жеткілікі де сенімді мағлұмат беруге көмектеседі. Әңгімешінің дәнекерлік қызметі бейнеленіп отырған әлемнің ішіне кіруге, оған кейіпкердің көзімен қарауға мүмкіндік береді. Біріншісі белгілі бір сыртқы көзқарастармен байланысты. Ал, оқырмандарды оқиғамен тікелей таныстыратын шығармаларда (мәселен, күнделік, хат, монолог) баяншылар болмайды. Сонымен кең түрде алғанда баяндау – баяндаушы, әңгімеші, автор бейнесінің сөйлесулерінің жиынтығы бола отырып, бейнеленіп отырған әлем мен оқырмандардың арасындағы дәнекерлік қызмет деген сөз. Яғни, баяндау кең түрдегі мағынаға ие болады. Ол суреттеу, ой толғау, тікелей және жанама түрде көрінетін тілдік құрылым ретінде көркем шығармада барынша кең қолданылады.

Баяндау тікелей мағынасында ақпаратты жеткізу қызметін атқарады. Бұл кезде берілетін ақпарат бейнелі, көркем түрде жетеді де, оған суреттеу, бейнелеу, портрет, пейзаж, хабарлау кіреді. Суреттеу кезінде баяншы оқиғаны, оның өту орнын, кеңістігін сипаттап, қосымша ақпарат, мәліметтер береді. Бейнелеу негізінен көркемдеу тұрғысында, яғни, оқиғаның өтетін орнының жекелеген, ерекше көріністерін суреттеп, ажарлай түседі. Сөйтіп, оқырманға әсерлілігін күшейтеді.

Көркем шығармаларда басым орында баяндау алады, яғни автор өз сөзімен оқиғаны баяндап береді. Ол қатысушылардың тартыстарының нақты себебін ашып кейде екі суреттеудің арасына дәнекер болады, қиюластырады, кейде көрсетейін деген өмір құбылысына бағыт сілтейді.

59-сұрақ. Әдебиеттің ұлттық сипаты.Ұлттық сипат – шығарма авторы дүниетанымының көрсеткіші. Ақындық поэзиядағы шығармалардың лирикалық және эпикалық жанрларында авторларының халық даналығынан тағылым ала жинақтап, түйіндеп толғаған жырлары дүниетанымның болмысын танытады. Дәстүрлі ақындық поэзияның кейінгі кәсіби жазба әдебиет дамуына ұласқаны – осы ерекшелігі. Көркем әдебиет

шығармаларындағы автор дүниетанымының ата бабалық көзқарастардан сабақтаса жалғасқан болмысы оқырмандарды, тыңдаушыларды тәрбиелейтіні ақиқат. Қазақ сөз өнері мұраларындағы үздіксіз жалғасқан осындай көркемдік үрдіс табиғатын түсіну үшін академик З.Ахметовтің «Дүниетаным және көркем шығарма» атты мақаласындағы пікірді бағдарымызға аламыз: «Асылында, жазушының дүниетанымы мен творчествосы өте тығыз

байланысты болады. Оның саяси, философиялық, эстетикалық көзқарасы, дүниетанымы, әдеби творчествоға негіз, тірек болады. Ал әдеби шығармаларынан өмірлік позициясы, мақсат-мұраттары, эстетикалық идеалы айқын танылады» [1, 82 б.]. Демек, ақындық поэзияның ұлттық сипаты аясында халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлері, әдет-ғұрыптары толық қамтыла жырланады. Ақындық поэзия шығармаларының ұлттық сипатпен жырлануына көркемдік негіз болған мұралар – халық даналығының қайнар бұлақтай көрсеткіштері болып саналатын мақал-мәтелдер.

Қазақтың ата-бабалардан сақталып, ұрпақтарға ұлықталып жеткен ұлағаты – ұлттық қарым-қатынас мәдениетін, мінез-құлықтың ең ізгі қасиеттерін құрметтейтін дүниетаным көзқарастары. Ақындық поэзияның лирикалық-дидактикалық өлеңдерінде, айтыстарында, дастандарында қазақтың ғасырлар

бойы қалыптасқан ұлттық ойлау дүниетанымына тән өрнектер мақал-мәтелдер арқылы ұрпақтар жадына жаңғырта ұсынылды. Ақындық поэзиядағы туған жер, Отан, атамекен, атақоныс хақындағы көзқарастарды ұлттық- азаматтық көзқараспен жырлауға мынадай мақал-мәтелдердің негіз болғаны анық: «Туған жерге туың тік», «Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», «Ат айналып, қазығын табар, ер айналып, елін табар», «Ат үйірін сағынса, артқы аяғын қағынар, ер үйірін сағынса, айыл-тұрман тағынар», «Ел іші – алтын бесік», «Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын», «Құлан өз қағынан жерімес», «Отансыз адам – ормансыз бұлбұл», «Бақа көлінде патша, балық суында патша, жігіт елінде патша», «Мал қонысын іздейді, ер туысын іздейді», т.б. [2, 8-9 бб.].

Қазіргі заманғы ақпараттық, тәлім-тәрбиелік құралдардың орнына жалғыз өзі жүрген ақындық өнер дәстүрі өркениет кеңістігіндегі халқымыздың дербес даралық болмысына тән ерекшелікті айқын көрсете алды. Бұл орайда, әрине, адам және оның қасиеттеріне арналған мақал-мәтелдерді де еске

аламыз. Себебі, сол қанатты, мағыналы тіркесті сөйлемдер замандар ағынында бір кездері ақындардың, би-шешендердің, ел басқарған көсем тұлғалардың аузымен айтылғаны мәлім. Мақал-мәтелдердің өлеңге тән ұйқастармен, дыбыстық-әуездік үйлесіммен сақталуы да ақындық поэзия аясында қалыптасқан халық ойының көрінісіндей байқалады. Мысалы: «Жақсы адам – ел ырысы, жақсы жер – жанның тынысы», «Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында», «Қошқар болар қозының маңдай жағы дөң келер, адам болар баланың етек-жеңі кең болар», «Аты-тоны бар кісіде Әзіретәлінің күші бар», «Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше», «Кісі

болар баланың кісесінен белгілі, ат болатын құлынның мүшесінен белгілі», «Ақылды адам айтқызбай біледі, ақсұңқар қаққызбай іледі», «Көре-көре көсем болады, сөйлей-сөйлей шешен болады», «Шешенің судай төгілген, тыңдаушың бордай егілген», «Жүректің жолы – ыстық, білектің жолы –

суық», «Адамдықтан үлкен ат жоқ, наннан үлкен ас жоқ», «Адам болатын жігіт: әуелі өз нәпсісін билейді, сонан соң ауылын билейді, сонан соң аймағын билейді», т.б. [2, 50-57 бб.]. Ұлттық сипат дәстүрлі ақындық поэзияның эстетикалық негізі ретінде ұрпақтардың барлық толқынына

танылып келеді. Байырғы түркі өркениеті заманындағы руна жазуымен бедерленген жәдігерліктерде де, халық жадында жатталған фольклор мұраларында да қазақтың өзіндік дүниетанымы арқылы материалдық

және рухани мәдениет салаларының мәселелері кеңінен қамтылып келеді.

Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде ақын-жыраулар поэзиясындағы сөз арқауындағы сыншыл сарындардың Қазақ хандығы дәуірінен бастап XIX-XX ғғ. кезеңдеріне ұласқаны үнемі сабақтастырыла айтылады. ХІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде [3, 245-468 бб.] қазақ әдебиеті тарихындағы дәстүрлі ақын-жыраулар (Бұқар, Махамбет, Нысанбай, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір), жаңа реалистік жазба поэзия (Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, Жәңгерей Бөкеев, Омар Қарашұлы, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Сәбит Дөнентайұлы) шығармаларындағы ұлттық мүдде арасындағы тақырыптық-идеялық, көркемдік-стильдік ерекшеліктерге баға берілген. Ақындық поэзияның ұлттық сипаты мен көркемдік ойлау ерекшелігі классикалық әдебиет алыптарының шығармашылығымен сабақтаса бағаланады. Қазақ әдебиеті тарихының XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бірінші жартысындағы даму кезеңдеріндегі көрнекті шығармашылық тұлғалар 2 әлем әдебиеттеріндегі классикалық мұраларға ерекше ықыласпен қарады. Олардан шығармашылық байланыс, ықпалдастық аясындағы өзара араласу құбылыстары байқалады.
60-сұрақ. Поэтикалық оксюморон.Қарам-қайшы түсініктердің тіркесуін, яки бір поэтикалық бірлікте үйлесуін сипаттайтын «оксюморон» әуелгі ұғымда «әсіре мағынасыздық» түріндегі антикалық стилистика термині ретінде таныс болса, енді оны қарама-қайшы ойлар мен сезімдер тартысын тұтастыра, үйлестіре берген поэтикалық тәсіл түрінде танығанымыз жөн. «Оксюморонді стилистикалық тәсіл ретінде әдебиет классиктері де пайдаланды, қазіргі қаламгерлер де пайдалануда. Оксюморон көркем сөздің эмоциялық әсерлілін арттырып, қарама-қайшылықтың бірлігін әйгілейді» [4]. Осы тұжырымға сүйенсек, оксюморонның туындауына, стилистикалық тәсіл ретінде көркемдік кеңістіктен орын алуына диаданың негіз болғанын бағамдау қиын емес. Диада сөзінің мәнін түсіндіре кетсек, грек тілінде екілік, екі жақтылық деген ұғымды береді. Диада – адам өмірінің шетке ысырылмайтын шындығы. Күллі ғұмыр екі жақтылыққа, сол негізде туындайтын күреске, қозғалыс пен дамуға негізделеді.

Мифологиялық танымнан бастау алған диадалық ұғым поэтикалық ойлау жүйесінде адамның жан дүниесіндегі қарама-қарсы ойлар мен әрекеттердің күресін бейнелеудің «қайнар көзіне» айналды. Қазіргі көркем әдебиеттегі психологиялық талдау тәсілдерінің бірі – бір кейіпкердің бойына сыйдырылған «қос тұлғаның» күресін бейнелеу арқылы тұтас характерді таныту. «Қос жарылған» кейіпкер – көркем кеңістікте «ғұмыр кешуші» поэтикалық диаданың мысалы. Төлен Әбдіктің «Оң қол» әңгімесі мен «Парасат майданы» хикаяты, М.Мағауиннің «Жармақ» романы осындай «диада-кейіпкерді» сомдауымен ерекшеленеді.

Диадалық ұғымнан туындаған айшықтаулар, тілдік ұғымдар поэтикалық тұрғыда түрлі жолдармен көрініс берді. Кереғар құбылыстардың бір адамның бойында тайталасуын бейнелеуде қаламгерлер жүгінген тәсіл сырт сипатының әр қилылығымен ерекшеленеді. Т.Әбдік пен М.Мағауиннің диада-кейіпкерлерінен Оралхан Бөкейдің кейіпкерінің болмысы өзгешелеу жолмен танылған. «Сайтан көпір» хикаятындағы Аспан шалдың психологиялық ахуалын бейнелеуде О.Бөкей жүгінген тәсіл де диадалық ұғымға негізделген. Алайда, қаламгер бір кейіпкердің ішінен «екі тұлға» шығармайды. Басқаша көркемдік ұстаным тұрғысынан келеді.

“Өзің де темірден мүйіз жасап алуың керек” – деді иығындағы сайтан, ал, оң иығындағы періштеде үн жоқ. “Темірден мүйіз жасап алайық” – деп, сол иығындағы сайтан қақсап болмаған соң, шыдамы таусылды ма, оң иығындағы періште “Мүйіз сұраймын деп жүріп, құлағыңнан айырылмасаң” [3, 179], - деп күрсінді”.

Мұсылмандық танымда адамның екі иығында екі періште отырады. Оң иығындағы періште жақсылық істерін, сол иығындағы періште жамандық істерін жазып отырады деп түсіндіріледі. Бұл түсінік көркем әдебиетте көркем суреттеуге айналып, адам жанындағы қат-қабат қайшылықтарды таныту мақсатында кәдеге асты.

О.Бөкей повесіндегі сайтан мен періште сипатындағы Аспан шалдың тайталасқан ойлары оның жанындағы тартысты аңғартуымен мифологиялық танымдағы «диаданы» еске салады.

Лирикадағы кейіпкердің көңіл күйі мен ой-сезімін, бір тұлғаға сыйған екі түрлі болмысты таныту мақсатында диаданы «қайта қарауға» суреткерлер саналы түрде ұмтылды. Диаданы көркемдік тұрғыда «өңдеп», түрлі қалыпта жаңғыртып, психологиялық тереңдік пен лирикалық нәзіктікке бөлеп, жаңа сипатта жаңғыртқан туындылар санатында Ж.Нәжімеденовтің «Қыз құйған шай», «Бетпақ даладағы шоқ гүл», Ф.Оңғарсынованың «Мен саған ғашық емес ем», Е.Раушановтың «Жолданбаған хат», «Өзім шөлдегем жоқ, жүрегім шөлдеді» өлеңдерін атауға болады. Диада ұғымынан бастау алған оксюморон тәсілі кереғар ойлар мен сезімдер тоғысуы, яғни компромисі екенін еске алсақ, аталмыш туындылардың табиғатына осы тәсіл тән екенін айтуға болады.
61-сұрақ. Нарратор ұғымы. Нарратология ғылымы.Нарратор -көркем туындыда тарихты мазмұндау, оқиғаны баяндау қызметтері бөлінген тұлға. Әлемдік әдебиеттануда қазіргі нарратология атты арнайы ғылыми саласы қалыптасқан. Бұл бағытта жазылған еңбектердің қатарында В.Шмидтің «Нарратология» еңбегі, сондай-ақ «Нарратология» атты ғылыми пікір тұжырымдар жинақталған 2 томдық жинақты атауға болады.Нарратор түрлеріне әңгімеші мен баяншы жатады. Адебиет теориясында автор мен нарратор ұғымын дәйекті турде қарсы қояды яғни автор туындыдан тысқары болса керісінше сол көркем туындының бөлшегі, онсыз баяндаудың болуы мүмкін емес. Адебиеттегі мұндай тқұлғаларда әнгімеші, баяншы терминдерімен атайды. Нарратор түрлері көркем туындыда атқарар қызметтерімен ерекшеленеді, неге біз авторды нарратордан бөліп қараймыз? 1) Бір ғана автор әр түрлі туындыда түрлі мәнерді таңдайды. Мысалы, Эрнест Хемингуэйдің «Қош бол майдан», «Шал мен теңіз» туындыларында баяндаушы әр қалыппен көрінсе, Л. Тольстойдың «Анна Каренина» мен «Әзәзіл» туындыларында баяншының тұлғасы әр түрлі. Гогольдің «Диканька хуторы түбіндегі кештер» мен «Шинелін» қараңыз мұндада автор біреу болғанымен оқиғаны баяндаушылар да бір біріне мәнері жағынан сәйкес емес. М. Әуезовтің «Көксерегі» мен «Қаралы сұлуын» алайық. Болмаса Ж.Аймауытұлының «Ақбілегі» мен «Әншісін» алайық. Бұдан өзге егер автор, мысалы, сатиралық бет пердені жасауда, баяншыдан әдейі алыс қашықтықты ұстап, онымен мүлде сәйкес келмейді.
2) Әдеби туындының қайнар көзі ретінде автор нарраторды яғни тарихты оқиғаны әнгімелейтін нақты немесе жалған тұлғаны жасайды. Ақырында көркем туындыда баяндалатын ойдан шығарылған оқиғаны нарратор шындыққа айналдырып, нақтылық сипат бере отырып, басынан өткендей, өмірде болғандай етіп жеткізеді.Нарратор автормен кереғар қалыпта ғана тұрмайды, бұл екі тұлға арасында түбегейлі айырмашылық жиі байқалады.
Нарратор тұлғасының лирикалық эпикалық драммалық туындыларда көрінуінің де шектеулі шекарасы бар. Егер лирикада тек өз сезімін бейнелейтін лирикалық мен әрекет етсе драмада нарратор оқиғаға тартысқа орын беріп «қағажу» көреді. Ал эпикалық туындыларда нарратор автормен оның суреттейтін әлемі арасында өзгеше делдал қызметін атқарады. « Шұғаның белгісі» мен «Қазақ солдаты» туындыларындағы автор мен баяншы арасындағы қарым қатынас өзгеше сипатта болса, « Тар жол, тайғақ кешу» романында автор мен баяншы арасында тығыз сабақтастық бар. Көптеген қаламгерлер баяншыға өз міндетін толықтай жүктейді. Қаламгердің жеке өмірі мен шығармашылығы арасындағы байланыс өте күрделі. Кей жағдайда баяншы образы шын жүзін көлеңкелегісі келген, жасыруға тырысқан жаңа маска екендігін Андре Моруа айтқан болатын. Өз өмірін басқаша қырынан жаңғырту үшін жазушы «жаңа маска» киеді дейді ол.

62-сұрақ. Монолог пен диалог түрлері. Монолог – (гр. monos - дара, гр. logos - сөйлеу) кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы. Монолог – сөз өнерінде кейіпкердің ішкі жай-күйін, толғаныс-тебіренісін бейнелеу мақсатында қолданылатын тәсіл. Монологтың ерекшелігі бір адамның ойы, сөзі көрініс табады. Сахналық Монологта кейіпкер өзімен-өзі сырласқандай болып, тыңдаушы не көрерменнен жауап күтпейді. Абайдың “Болыс болдым, мінеки” өлеңі лирикалық монолог болса, Алтай (“Сұлушаш”), Қоңқай (“Ақан сері – Ақтоқты”) репликалары эпикалық, драмалық монологтарға мысал бола алады. Монологта кейіпкердің ой-тұжырымдары айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологты ғылыми тұрғыда интраперсоналды сөйлеу деп те атайды. Монолог сөйлеудің жанрлық сипатына байланысты, қызметтік-коммуникативтік жағдайға қатысты (хабарлау, пайымдау, үгіттеу, т.б.) кейіпкердің төл сөзі, ғылыми баяндама, насихаттық сөздер болып бөлінеді. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Соңғы жағдайда диалогтық, монологтық сөз кестелері араласып, әрекеттесіп қолданылады.
Монолог – сөйлеуші өз ойын бір, бірнеше, көп адамдарға арнап айтатын ауызша сөйлеу әрекеті. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтың өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгешеліктері болады. Бұл аталған белгілердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме т. б.), функциональдық-коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру т. б.) әр түрлі монологтар көрініс береді. Жанрішілік айырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкерлер тілі, ғылымы баяндама, үгіт-насихат мақсатындағы сез т. б.) монологтың стилистикалық ерекшіліктерін танытады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, монологтың белсенді болуы (риторикалық сұрақтардың жиі ұшырасуы, аудиторияға тікелей қарата сөйлеу дәстүрі т. б.) оны "диалогтандыра түседі", яғни адресаттарды (тыңдаушылар мен оқырмандарды) сөйлеуші немесе жазушы өзінің ойына етене араластыра алады. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар. Демек, монолог туралы сөз болғанда, тек көркем әдебиеттегі мысалдарды келтіру бір жақты болады. Ғылыми баяндамада да, көпшілік алдында сөйлегенде де, екеу, үшеу ара сөйлескенде де, монологтың шебер құрылуы арқылы тыңдармандарымен диалог құрып кететін шешендер де болады.
Диалог – екі адам арасындағы сөйлеу әрекеті (егер сөйлеушілер екеуден көп болса онда полилог деп аталады). Монологтан айырмашылығы диалогта сөйлеумен қатар тыңдау механизмдері қатар жүреді.
Диалог арқылы адамдар бір-бірімен тығыз қарым-қатынас құрып, рухани, мәдени байланыс орнатып, күнделікті тіршілігінен хабардар болады, қоғамдағы өз орнын тауып, бағыт-бағдарын анықтайды. Роман жанрын зерттеуші М. Бахтин айтқандай: «Шындықты іздеудің диалогтық әдісі дайын шындыққа ие болғысы келетін нақты монологизмге, сонымен қатар, қандайда бір шындықты білеміз деп ойлаған адамдардың сенімділігіне де қарсы қойылады. Шындық жеке адам басында туындамайды және болмайды, ол шындықты іздеуші адамдар арасында олардың диалогтық сөйлесуі кезінде туындайды» Орыс тіл білімі ғалымдарының типологиясы негізінде жас ғалым Г. С. Иманғалиева «Типология диалога» (На материале казахского и рус.яз.) атты кандидаттық зерттеу жұмысында төмендегідей көптеген диалог түрлерін атап көрсеткен: диалог – сұхбат, диалог – тергеу, хабарлама диалог, диалог – түсінісу, диалог – тартыс, диалог – дау, диалог – қайшылық, диалог – ой-талқы, диалог – өтініш, диалог – ұсыныс, диалог – ой-түрткі, диалог – үндестік, диалог – жинақтау, диалог – сәлемдесу, диалог – қоштасу [5, 50 б].

Аталған диалог үлгілерін ғалым жинақтап үлкен үш топқа бөліп қарастырады:

а) ақпараттық диалог. Бұған: диалог – сұхбат, диалог –тергеу, хабарлама диалог және диалог – түсінісуді жатқызады.
ә) прагматикалық диалог. Бұл топқа: диалог – тартыс, диалог – дау, диалог – ой-талқы, диалог – өтініш, диалог – ұсыныс, диалог – ой-түрткіні топтастырады.
б) модальдық диалогқа: диалог – үндестік, диалог – жинақтау, диалог – сәлемдесу, диалог – қоштасу сынды түрлерін топтастырады.

Бұл айтылған жайлар орыс тіл ғылымы мен әдебиетіндегі диалогтың зерттелу жайынан хабардар етсе, өзге тіл білімі мен әдебиеттану ғылымында да диалогтың зерттелу жайы назардан тыс қалмаған. Айталық: неміс филологиясында диалогтың екі түрі берілген:

1) поэтикалық диалог (образдылық қызметі басым);
2) прозалық диалог, ол өз ішінен;
а) теориялық-танымдық (ғылыми, «сократтық»);
ә) философиялық (ауызекі сөйлеу және характерологиялық).

Қазақ әдебиеттану ғылымында диалогтың нақты жіктемесі берілмегендіктен, біз С. Мұқановтың «Ботагөз» романындағы диалог үлгілерінің ең негізгілерін іріктеп алып, өзімізше байыптап, хабарламалық, психологиялық, характертанытқыштық, сюжетдамытушылық функцияларды атқаратын проблемалық диалог, тұрмыстық диалог, полемикалық диалог, мүдделері ортақ екі адамның ұғынысып, түсінісуіне негізделген диалог – түсінісу, қос кейіпкер көзқарасының үндесуінен туатын диалог – гармония және мүдделері қайшы келетін екі қарсылас кейіпкер арасындағы тартыстан туындайтын диалог – дау, диалог – тартыс, диалог – жекпе-жек деп диалог үлгілерін өз тұрғымыздан шартты түрде осындай түрлерге жіктеп отырмыз. Әрине, бір ескеретін жай – бұл диалогтардың ара-жігі нақты ажыратылмаған шартты түрде жіктелуі

63. Жанрлар синтезі.Жанр мәселесі жайында З.Қабдоловтың «Сөз өнері» деп аталатын еңбегінің 7-тарауында сөз болады. Бұл тарау – сөз өнеріндегі тек пен түр деп аталады. Әдеби жанр (фран. Тек, түр) термин ретінде шартты екі мағынада қолданылады: 1. Әдеб-ң тектері (эпос, лирика, драма) 2. Әдеби шығарманың түрлері (әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия,т.б)Жанр – даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір әртүрлі жанрлардың түп негізін сақтай отыра оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізеді. Жанрлық дамудың өзі – тірі процесс. Жанрлар туады, өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады.Жанр – нақты тарихи түр. Қазақ эпосы бір кезде батырлар жыры түрінде көрінсе, кейін аралық сипаттағы лиро-эпосқа көшті; одан келе жанрлық табиғатын мүлде жаңартқан жаңа сападағы поэмаларға ауысты.Көркем творчество жанрларға бөлінбей тұрған көне дәуірде әдеби туындыға тән бірден-бір сипат атам заманғы потикалық СИНКРЕТИЗМ болғаны мәлім. Синкретизмде жанрлық сипаттар жапа-тармағай қосылып жатты. Мәселен, баяғы бір топ адам қосыла әндететін хор-ң мазмұнында кейде жекелеген оқиғалар (эпосқа тән сипат) жатса, кейде әнші-ң өз бастарындағы күйініш-сүйініштер (лирикаға тән сипат) араласып, кейде ән бастаушылар мен қостаушылар арасындағы диалогтар (драмаға тән сипат) кездесіп қалатын. Келе-келе синкретизм жойылды, өнердің дара-дара жаңа түрлері шықты.

64. Көркем шығармадағы баяншы (әуезелеуші).Көркем шығармада баяндаушы немесе әңгімешінің орны ерекше. Олардың ерекшелігі оқиғаны жеткізулерінен айқындалады. Біреуі оқиғаны үшінші жақтан баяндаса, екіншісі оқиғаның қатысушысы ретінде көрінеді. Зерттеуші В.Е.Хализев: «Оқиғаны өз атынан тікелей баяндайтын адамды әңгімеші деу керек», – дейді [2]. Үшінші жақтан баяндайтын адам өзін бәрін білетін автор ретінде немесе белгісіз, жасырын әңгімеші ретінде көрсетуі мүмкін. Бірінші жақтағы баяншы тікелей автор да, нақты әңгімеші де, шартты түрдегі баяншы да болуы мүмкін. Осы жағдайдың әрқайсысында олар әр түрлі мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Енді бір жағдайда мәтіннің авторы өзінің нақты позициясын әр түрлі: өзі арқылы, жасырын автор түрінде, аты аталмаған басқа кейіпкерлер атынан да беруі мүмкін.

Баяншы – оқырманға кейіпкердің әрекеттері туралы баяндап, оның өту уақытын белгілеп, кейіпкердің бейнесін, ортасын суреттеп, оның ішкі дүниесін ашады. Бұл кезде ол бәрінен тысқары тұрады. Баяншының міндеті бір мезгілде өзі бейнелеп отырған шектеулі кеңістікте көріне отырып, оның оқырмандарына да арналады. Яғни, автордың бейнелеп отырған кеңістігінің сыртына да шығып кетеді. Бұған кейіпкердің өткен оқиғаларды еске алуы немесе болашақты елестетуін жатқызуға болады. Сонда баяншы белгілі бір адам бейнесі емес, ол қызмет, функция деген жөн. Баяншының автордан өзгешелігі ол суреттелетін уақыт пен кеңістіктен тыс тұрады. Сондықтан ол алдыңғы кезекке тез өте алады немесе кейін орала алады. Сол сияқты оқиғаның алдындағы мәселені немесе оның нәтижесін біліп отырады. Алайда, оның мүмкіндігі көркемдік бүтіндіктің шектеулігіне байланысты. Баяншыға қарағанда әңгімешінің ерекшелігі автор мен оқырманның ойластырған әлемінің шекарасында емес, бейнеленетін шындықтың бүтіндей ішінде болады. Барлық негізгі мәселелер “өзі әңгімелейтін оқиға” бұл жағдайда бейнелеудің негізіне, ойдан шығарылған шынайылықтың айғағына айналады.

Әңгімешінің бейнесі – характер немесе «тілдік тұлға» (Бахтин) [3]– субъектіні бейнелейтін негізгі айырма. Яғни, әңгімеші – бейнелеудің субъектісі. Ол жеткілікті түрде объективтеніп, белгілі бір әлеуметтік-мәдени және тілдік ортамен байланысты болады да, көркем шығармадағы басқа да кейіпкерлерді бейнелейді. Баяншы керісінше өзінің қызметі жағынан автор-тудырушыға жақын. Осымен бір мезгілде кейіпкермен салыстырғанда ол неғұрлым бейтарап тілдік ақпараттарды жеткізуші. Кейіпкер неғұрлым авторға жақын болған сайын, олардың тілдік айырмасы аз болады. Баяншының дәнекерлік қызметі оқырманға өткен оқиғалар мен әрекеттер жайлы жеткілікі де сенімді мағлұмат беруге көмектеседі. Әңгімешінің дәнекерлік қызметі бейнеленіп отырған әлемнің ішіне кіруге, оған кейіпкердің көзімен қарауға мүмкіндік береді. Біріншісі белгілі бір сыртқы көзқарастармен байланысты. Ал, оқырмандарды оқиғамен тікелей таныстыратын шығармаларда (мәселен, күнделік, хат, монолог) баяншылар болмайды. Сонымен кең түрде алғанда баяндау – баяндаушы, әңгімеші, автор бейнесінің сөйлесулерінің жиынтығы бола отырып, бейнеленіп отырған әлем мен оқырмандардың арасындағы дәнекерлік қызмет деген сөз. Яғни, баяндау кең түрдегі мағынаға ие болады. Ол суреттеу, ой толғау, тікелей және жанама түрде көрінетін тілдік құрылым ретінде көркем шығармада барынша кең қолданылады.

Баяндау тікелей мағынасында ақпаратты жеткізу қызметін атқарады. Бұл кезде берілетін ақпарат бейнелі, көркем түрде жетеді де, оған суреттеу, бейнелеу, портрет, пейзаж, хабарлау кіреді. Суреттеу кезінде баяншы оқиғаны, оның өту орнын, кеңістігін сипаттап, қосымша ақпарат, мәліметтер береді. Бейнелеу негізінен көркемдеу тұрғысында, яғни, оқиғаның өтетін орнының жекелеген, ерекше көріністерін суреттеп, ажарлай түседі. Сөйтіп, оқырманға әсерлілігін күшейтеді.

Көркем шығармаларда басым орында баяндау алады, яғни автор өз сөзімен оқиғаны баяндап береді. Ол қатысушылардың тартыстарының нақты себебін ашып кейде екі суреттеудің арасына дәнекер болады, қиюластырады, кейде көрсетейін деген өмір құбылысына бағыт сілтейді. «Көркем шығарманың құрылысын талдағанда, мақсат тек байланысын, дәлелдеуін, шарықтау шегін немесе кейіпкерлердің жасалу жолдарын, пейзаж, баяндауларын танып, білу ғана емес, шығарманың бүтін дүние ретіндегі тұтастығын, оны баяндаудағы автордың шеберлігін де білу керек» [1].

Көркем шығарманы оқығанда барлығы бірыңғай емес, әр алуан әдіс, әр түрлі жолдармен құрылады. Көрсетейін деген өмір құбылыстарын қалай суреттемек, композициясын қалай қиыстырмақ, қайткенде ол тартымды, қызықты болады, міне осыларға байланысты мәселелер алдыңғы кезекте тұрады. Жазушы шығармасында бір оқиғаны, оған қатысушы адамдарды және олардың айналасын көрсете отырып, көбінесе осылардың барлығын өзі қалай көрді, білді, оны ашып айтпайды. Шығарманың композициясында баяншының рөлі үлкен. Оның маңызы мынадан көрінеді:

а) адамға, оқиғаға белгілі бір көзқарасы;

ә) айтылған оқиғаның тәртібі және оның характері;

б) оқиға жайындағы пікірмен байланысты түсіндірменің характері;

в) оқиғаны аңыздаудың характері

65. Прозадағы уақыт пен кеңістікКөркем әдебиет - уақыт пен кеңістіктің шағын моделі. Көркем туындыны жазу үшін мекеншақ (хронотоп) өлшемі керек. Мәдени кеңістік пен уақыттың бірлігін 20-ғасырдағы орыстың көрнекті мәдениеттанушысы М.М.Бахтин «хронотоп» (грек тілінен уақыт және жер деп аударылады) ұғымы арқылы білдіреді. Көркем кеңңістік туралы Ю.М.Лотман пікірі мынадай: «К-ркем кеңістік мәселесі көркем шығармадағы кейбір жағдайда шектеулі кеңістіктегі шексіз дүниелерді суреттеу, көркем шығарманың сыртқы болмысына үңілу. Көркем шығармада автор өз кейіпкерлерінің болмысын, психологиясын ашу үшін әртүрлі кеңістіктерді пайдаланады. Мәселен, адам ойының жақсы не жамандығын білдіріп, өмірдің моделін кеңістік мәселесімен келіп шығарма тудырады.».Көркем уақыт – сюжеттің, бейнеленген құбылыстардың өмір сүру формасы, шынайы, перцептуалды және жеке уақыттардың өзінше араласқанын сипаттайтын әлемді танудың ерекше формасы. Көркем және шынайы уақытты бейнелеудегі айырмашылық объективті шынайылық пен шарттылық бейнесі үйлескен көркем шынайылық әлемінің ерекше табиғатының көрсеткіші болып табылады.Көркем уақыт – сюжет пен фабулаға қатарласа жүретін ұғым. Автор сюжеттік уақытты түрліше ұйымдастырады. Кей кезде оқиға барысында өткенге қайта оралудың қажеттігі немесе көркем уақыт ішінде оқиғаның өтуінің бәсеңдеуі кездесіп отырады. Бейнелеу объектілеріне кіретін уақыт пен кеңістік – көркем т уындының басты сипатын анықтайтын құрылым. Басқа өнер түрлеріне қарағанда әдебиет уақыт пен кеңістікке еркін қатынаста. Бір мезгілде бір кеңістіктен екінші кеңістікке ауысып кету мүмкіндігі бар. Яғни оқиғаны суреттеу, баяндау тәсіліне қарай бірнеше жердегі оқиғалар қатар көрсетілуі де мүмкін.