Псіхалагічныя асновы методыкі выкладання айчыннай і сусветнай мастацкай культуры.

Настаўніку, які вядзе заняткі па айчыннай і сусветнай мастацкай культуры ў 9-11 (8-10) класах, трэба добра ўяўляць, якія істотныя перабудовы адбываюцца ў псіхіцы навучэнцаў у старэйшым школьным узросце. Асноўны кірунак гэтых перабудоў – пераход да самастойнасці ў кіраванні сваімі паводзінамі, што выступае і як запатрабаванне развіцця асобы, і аб'ектыўная неабходнасць, паколькі за парогам школы для маладога чалавека пачынаецца самастойнае працоўнае жыццё. У старэйшым школьным узросце вонкавыя арыенціры губляюць сваё мінулае значэнне. Руйнуюцца аўтарытэты, крытычна пераглядаюцца, пераацэньваюцца шматлікія нормы паводзін. Асноўны струмень духоўнай актыўнасці ў юнацкія гады накіраваны на выпрацоўку ўнутраных арыенціраў паводзін, на пошукі ўніверсальных маральных прынцыпаў, на фармаванне ўласнай сістэмы каштоўнасцяў. Запатрабаванне ў фармаванні каштоўнаснага стаўлення да жыцця ў гэтым узросце востра адчуваецца самім школьнікам. У дзейнасці старшакласніка, як вучэбнай, так і пазашкольнай, у яго зносінах са дарослымі і сябрамі з'яўляецца новы інтымна-асобасны пласт - пошукі жыццёвых каштоўнасцяў, у адпаведнасці з якімі пераладжваюцца паводзіны, прадпрымаюцца спробы ўплыву на ўласную асобу, выбіраецца той або іншы жыццёвы шлях. Фармаванне разнастайных каштоўнасных адносін адбываецца падчас перажыванняў, звязаных з паўсядзённай духоўна-практычнай дзейнасцю і зносінамі. Актыўнасць эмоцый школьнікаў у гэтым узросце адлюстроўвае напружанасць, інтэнсіўнасць працэсу супастаўлення або жыццёвай рэальнасці са сваімі духоўнымі запатрабаваннямі, якія самі адчыняюцца школьніку падчас гэтага супастаўлення, якое суправаджае пашырэнне сферы дзейнасці і зносін старшакласніка, пашырэнне яго жыццёвага гарызонту.

Што шанаваць у жыцці і ў сабе самім? Да чаго імкнуцца? Чаго я сапраўды жадаю? Які мой (менавіта мой, а не чый-небудзь) шлях у жыцці? Дзе маё месца ў грамадстве? Вось пытанні, которьк непазбежна ўзнікаюць перад школьнікам, якія пачынаюць усведамляць сваю індывідуальнасць на асобасным узроўні.

Каштоўнасна-арыентаваная актыўнасць, выходзячы на першы план у гэтым узросце, праймае, накіроўвае і звязвае разам працэсы развіцця самасвядомасці і фармавання светапогляду.

Калі самасвядомасць падлетка выяўлялася ў асноўным у пазнанні, гэта значыць было накіраваная на адкрыццё і ўсведамленне ў сабе тых або іншых якасцяў, здольнасцяў, то ў юнацкім узросце яна становіцца ацэньваючай, гэта значыць усведамленне, як правіла, звязваецца з этычнай і эстэтычнай адзнакай сваіх якасцяў. У адпаведнасці з гэтым для старшакласнікаў набываюць адмысловую значнасць жыццёвыя канфліктныя сітуацыі, у якіх выяўляюцца маральныя ўласцівасці людзей, і менавіта таму шматлікія з іх цікавяцца кнігамі і фільмамі, у якіх закранаюцца сур'ёзныя маральныя праблемы.

Запатрабаванні развіцця асобы, запатрабаванні жыццёвага самавызначэння з неабходнасцю выводзяць каштоўнасна-арыентацыйную актыўнасць старэйшага школьніка за межы ўласна маральнай сферы. З развіццём сацыяльнай актыўнасці школьніка (грамадская дзейнасць у школе і за яе межамі) і пашырэннем круга яго сацыяльных інтэрасаў складаюцца грамадзянскія, палітычныя, светапоглядныя перакананні. Фармаванне сацыяльна-палітычных перакананняў непарыўна звязана з фармаваннем маральных каштоўнасцяў школьніка і з неабходнасцю абапіраецца на яшчэ не цалкам усвядомленыя адносіны да шырокай сацыяльнай рэчаіснасці, якія былі раней закладзеныя ў школе і сям'і. Юнацкі ўзрост уяўляе сабой найболей спрыяльны час для фарміравання светапогляду, паколькі ў гэты час складаюцца і пазнавальныя, і каштоўнасна-арыентаваныя перадумовы, неабходныя для паспяховай закладкі падмурка светапогляднай сістэмы чалавека.

Для старшакласніка (асабліва ў 9-11 класах) характэрна не проста павелічэнне аб'ёму ведаў, але і істотнае пашырэнне разумовага далягляду, з'яўленне ўстойлівых тэарэтычных інтэрасаў, рост здольнасці да аналізу і абагульненню пэўных фактаў, імкненне ўбачыць у шматстатнасці прыроды, жыццёвых з'явах і працэсах адзіныя заканамернасці.

Гэтым запатрабаванням, узрослым магчымасцям старшакласніка ў выпрацоўцы абагульненага навуковага погляду на свет адказваюць такія светапоглядныя школьныя дысцыпліны, як фізікі, хімія, матэматыка, біялогія, гісторыя, грамадазнаўства. Такім чынам, у пазнавальным плане, з пункта гледжання фарміравання сістэмы ведаў, запыты асобы школьніка з’яўляюцца ўраўнаважанымі адпаведным досыць багатым і разнастайным навуковым матэрыялам.

Інакш ідзе справа ў каштоўнасна-арыентавальным плане, з пункта гледжання задач фарміравання сістэмы каштоўнасцяў. Досыць відавочна, што змест і метады выкладання гуманітарных дысцыплін, арыентаваныя першым чынам на рашэнне задач вывучэння сацыяльных адносін і заканамернасцяў, не могуць у поўнай меры задаволіць запатрабаванні юнакоў і дзяўчын у маральным і сацыяльным самавызначэнні, у фарміраванні грамадзянскіх, светапоглядных перакананняў. Толькі асабісты досвед перажыванняў таго або іншага стаўлення да навакольных людзей, да прыроды, да роднай зямлі, досвед эмацыйнага атаяснення сябе з той або іншай сацыяльнай агульнасцю можа ў рэчаіснасці сфармаваць тыя маральныя, патрыятычныя, грамадзянскія і палітычныя пачуцці, адносіны, тыя асабістыя духоўныя каштоўнасці, якія вызначаць у наступным выбар жыццёвай пазіцыі выпускніком школы. І калі ўласная жыццёвая практыка старшакласніка ў сілу сваёй натуральнай абмежаванасці яшчэ не можа ў дастатковай ступені адказваць яго духоўным запытам і задачам фарміравання каштоўнаснага ядра светапогляду, то існуе толькі адзін шлях для таго, каб дапамагчы вызначыць адпаведны прадмет запатрабавання юнацкасці ў духоўным засваенні, у асобасным асэнсаванні свету складаных чалавечых узаемаадносін. Гэта шлях звароту да мастацтва, які змяшчае ў сабе як той жыццёвы матэрыял, які востра патрэбны старшакласніку, накіраванаму ў будучае "вялікае жыццё", так і той ідэйны, эмацыйны зарад, які стымулюе самастойную працу пачуццяў і розуму маладога чалавеку і прымушае яго ў згодзе або ў спрэчцы з мастаком выпрацоўваць сваё стаўленне да міру.

Курс айчыннай і сусветнай мастацкай культуры ўяўляе сабой пэўную рэалізацыю гэтага шляху ва ўмовах агульнаадукацыйнай школы. Спецыфічныя задачы развіцця асобы старшакласніка запатрабавалі ад аўтараў праграмы па прадмету звароту да лепшых узораў айчыннага і сусветнага мастацтва са складаным і глыбокім мастацкім утрыманнем, якія адлюстроўваюць як філасофска-светапоглядную праблематыку жыцця грамадства, так і маральна-псіхалагічную праблематыку жыцця асобы ў іх узаемапранікненні і ўзаемадзеянні.