Ж ауыл шаруашылығын ұжымдастыру.же зардаптары 1 страница

Тас дәуірі-адамның алғашқы еңбең құралдары тастан жасалған,аса қзаққа созылған алғашқы тарихи кезең тас дәуірі д.а.Тас ғасыры өз ретінде ерте тас палеолит ,орта тас мезолит,жана тас неолит.Палеолит грек тілінен аударғанда ежелгі тас деген сөз.Палеолит төменгі шель-ашель кезеңі-ерте палеолит 800-140мың жыл ,орта палеолит-мустьер кезеңі 140-40мың,және жоғары палеолит б з д 40-12мың жыл бұрын болып бөлінеді.Адамның пайда болуы.ерте палеолит синантроп,-қытаида,питекантроп-ява аралында орта палеолит-неанднрталь-германияда,кеингі палеолит –кроманьон-франция табылған.жамбыл обл жерінде алғашқы адамдар көптеген тұрақтары табылған.Шабақты ,бөріқазан,тәңірқазан же т.б жерлерден шақпақ тастан жасалған 5 мыңнан аса әр түрлі құралдар жинап алынды.Шу өзенінің өң жағасында Қазанғап шатқалында осы дәуірге жататын тағы бір ескерткіш табылған.онда 300ге тарта тастан жасалған заттар,тас жаңқаларынан дайындалған кескіштер қазып алынды.Жердің бірнеше астындағы қарасу тұрағынан адамзат дамуының бірнеше кезеңінің ізін табуға болады.Археологтар бұл жерден тстан жасалған 15мыңға жуық заттарды жинады.ерте палеолит кезеңіне жататын археологтар қарабаиыр кескіш құралды чоппер шапқы табылды.орта палеолит.мустьер дәуірі.сол кезең адамның неондерталдық д.а топалы шатқалынан табылды же ақкол көлінен 20 щақырым жерде орналасқан қызылрысбек тұрақтары.орталық Қаз табылған ескерткіштерінің ең конесі жезқазған обл.обалысаи тұрағы кеингі палеолит.осы дәуірде дене бітімі қазіргі адамға ұқсас адамдар саналы адам кроманьон қалыптасты.Шаруашылығы терімшілікпен аңшылық.еңбек құралы болас,бұл 3-3тен жіппен баиланып ,оқ есебінде қолданылатын домалақ тастар.көбіне аң аулауда кеңінен қолданылған.Ескерткіштердің ішінен ден қоярлығы ашысаи тұрағы,Оңт ҚАЗ батпақ тұрағынан ірі қырғыш тастар мен сүңгінің ұштары табылды.Шығыс Қаз,ел жұртқа Қанаи ,Свинчатка ,үңгір же Ново никольское тұрақтары белгілі.Мезолит 12-5 мың дәуірі.КЛимат едәуір ауысады.Жебелі садақ пен бумеранг дүниеге келеді.Уланған же өртегіш садақ қолданады.Тас өңдеу әдісі жетіледі.балық аулау мен аңшылықпен терімшілікпен аиналысты.дәнді дақыл өсіруге үиренеді,жануарларды колға уирете бастаиды.Неолит-бзд 5-3 мың ,экономикалық же қоғамдық өрлеу баиқалады. Адам саз балшықтан жасалып ,отта күидірілген мықты қыш ыдысты –керамика жасауды уиренеді.Жаппаи отырықшылыққа көшу басталады,қыш ыдыстары көптеп жасалады,кен өнеркәсібі мен тоқымашылық қолға алынады,арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағынан кварцит опал халцедонбаи кендері бар.Тағы да Шатқакөл құлсары шаңдыауыл қыземшек қаинар сарымсақ шаянды тұрақтары белгілі.

2-қола дәуірі-метал балқытумен адамзат өз дамуында келесі кезеңге өтті.Бұл кезеңнен материалы мыс пен қалаиының қоспасы болғандықтан археологтар оны қола ғасыры деп атады.Қоладан әр түрлі еңбек құралдары жасалды-олар –орақ кетпен әшекеиилер тб құралдар.Қола ғасырына тән ерекшелік металургия мен дамыған жер же мал шар-ң кешенді дамуы.Қаз жерінде өндіруші шар-ң қалыптасуы мен жаңа өзіндік мәдениет қауымдастығы п.б олар неолит дәстүрін жалғастырды.осы жерге мәд-ң бәрі көп жағдаида ұқсас болды,сонд оларды жаңа археологиялык мәдениетке –андронов мәд-не біріктірді бұл мәд, минуссин оипатындағы ачинск қаласының қасында андроново селосынан табылған жердің атымен аталған.ол 2 кезеңге- ерте орта қола ғасыры болып бөлінді.ерте қола ғ Солт Қаз Федоров ,ал орталық Қаз-да –Нура кезеңі д.а бзд 18-16ғғ,Орта қола ғасыры Солт Қаз –да Алакөл ,ал ОРТҚаз да Атасу кезеңі д.абзд15-112ғғ.Бзд 7ғ бастап Андроно мәдениеті көшпелі мәдени қауымдатықтармен ауысып ,Батыс Қаз да кима ,орта қаз-да Беғазы дәдәбаи мәдениеті 11-8ғғ болды.Қарағанды маңындағы Дәндібаи ауылы же Балғаштың Солт маңындағы Беғазы қоинауы аттарына болды.Андрон мәдениеті өздерінің арналары мен колдердің жағалауында кешенді жер же мал шар.мал шаруашылығы тән.Негізінен отырықшы ,бақташы болды.негізінен ешкі түие сиыр өсірді.Андронов таипаларының шару-ң ерекше саласы ретінде тау –кен мен металургия дамыды.Қола ғасыры кезінде Қаз дүниеде алғашқы қол өндірушілердің бірі болды.Андроно мәд-ң тағы бір ерекшелігі бұл керамиканы паидалану.ыдыстардың формалары да әр түрлі болды-құмыра -,банкі тәріздес.Олар өте бай оюлармен сәнделген.оюлардың геометриялық түрі қолд.ол паралель сызықтардан күрделі крест тәрізді фигуралар-меандралар.Батыс Қаз да ерте қола ғасырына жататын қыргелді зираты мен тастыбұлақ қонысы зерттелді.Орта Қаз да ақшатау бұғылы обалары,нура кезеңінде жататын боғақара қонысы мен қарабие айшырақ қарасаи ата су ескерткіштері зерттелген.Шығыс қаз да Қапаи ,сарыкол,қоитас обалары зерттелген .Солт Қаз да федоров кезеңіне жататын бурабаи ,обалы ,биреккөл обалары,алакөл кезеңінде алексеевское,ефимовка,петропавлов қоныстары мен обалары зерттелген.Оңт Қаз мен жетісуда андронов ескерткіштері аз.Андронв таипаларының жерлеу дәстүрі қызық.өлгендерді көлденең қоиылған тас плиталардан жасалған тасқораптарда жерленген,оның үстінен қорған уйген.Өліктің қасына өте баи безендірілген ыдыстарды ,қола мен алтыннан жасалған әшекеилерді қоиған .Кеиде өлікті өртеитін,онда оның күлін жерлеген.

3-сақ дәуірі-өмір сүрген жылы бзд 1 мыңжылдық 3-2ғғ.КУөне деректер ,атап аитқанда Авестаға жүгінсек,бактериялықтар,соғдылықтар,хорехм-діктер солтке қараи Қаз-ң ұланғаиыр далаларында жүирік атты турлар не азиялық скифтер ғұмыр кешкен.турлар парсы деректерде сақтар д.а. бұл сөз еңсеиген боилы еркектер дегенді білдіреді.грек авторларының шығармаларында олар скифтер деген атпен бои корсетті.тарихта осы ат көшпенділердің баламасы ретінде еніп бекіді.сақтардың жекелеген таипалары массагеттер,иседондар,аримаспылар же тб,Әскери демократиялық билік.Ең жоғарғысы патша.Жазба деректер көздері сақтарды 1-Тиграхауда-сақтар-үшкір тақия киетіндер не шошақ бөріктілер,Сырдария орта ағысында,Тянь шаньда,жетісуда тұрды.2-Хаомаварга-сақтар – халма сусынын даиындаушылар,Муграб аңғарында өмір сүрді.3-Парадараия –сақтар-өзеннің арғы жағындағылар,Қара теңіздің арғы жағында арал теңізі маңында тұрды.4-Аримаспы-сақтар-күшігендердің алтынын күзетушілер,алтынга баи алтаиды мекендеді.Сақтар тарихта жауынгер тұрғысынан кеңінен мәлім.Жауынгерлігі мен ьабандылығы үшін оларды қассақ нағыз деген мағынада атаған.Қассақ қазақ сөзіне ұқсас болып келеді.мәселен ,геродот же басқа авторлар парсылар мен сақтардың соғысы жаилы жаза келіп ,сақтардың ахеминидтердің патшасы Кирді жеңгенін баяндаиды.Тарихи мәліметтер сақтардың парсылармен соғысы оның ішінде кир патшаның сақтар патшаиымы томириспен шаиқасы жаилы хабарлайды.Сақтардың Ахеминид әулетінің басқа да патшалары соғысқан.бзд 519-518ж Дари -1 сақтарға шабуыл жасаған ұиымдастырған.Ержүрек сақ азаматы Шырақтың сілтеуімен сусыз шөлге тап болды.Дари армиясы құр сүлдерін сақтауға ғана шамасы келген.Сәтсіздікке ұшыраиды.Дегенмен түбіде Дари сақтарды бағынышты етуге қолы жетеді.Сақтар тарихында жарқын беттерінде тағы бір әигілі Ескендір Зұлқарнаиын Александр македонскиге қарсы күреседі.Сақ таипалары мал шаруашылыгымен аиналысты олар 3түрі-көшпелі жартылаи көшпелі,отырықшы.Малдың негізгі түрі қои болдышар-та же күнделікті тұрмыста жылқы жиі паидаланды.жарты далада аимақтарда тұратын сақтар түие өсіру ісі кең дамыды.Ірі қара аз өсірілді.Қола ғ-ң көшпелі таипаларының көбінің өнері –геометр фигура болды,тек петроглифтерде жануарлар-ң ,адам мен құдаилардың беинелері берілді.негізінен қолданбалы болды,олар әртүрлі бұиымдармен әшекеиледі.Коне көшпелілер дүниесі бұл жануарлар осыны жасаушылар адам беинесінен аңдарды беинеледі.сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф-сібір аң стилі да Бұлаи аталу себебі көне көшпелілерр өнерінің 2 массиві скифтер қоныстанған Солт қара теңіз бен шығысқа Сібірде табылған.Ескетркіш тердің ішінде Шірік рабат ,бабыш молда баланды же ескерткіштер-ғалымдар аитуынша су жағасын мекендеген сақтар апасиактардан қалған.Шірік рабат апасиактардың астанасы болған.Апасиактардың тұрғын жаилары басқа ад қала жұрттарын қазу барысында толығырақ зерттелді.Сондаи қалалардың бірі Ббаыш молда да Сақтар таипалық одақ.Алматы обл есік қаласынан табылған қорым.Бұнда адам жерленген.Алтын адам әрі жауынгер әрі абыз әрі малшы.Іле өзенінің жағасындағы бесшатыр кесенесі.Көптеген қорғандар құралған.

4-сармат же савромат еділ мен жаиық арасындағы мол аимақтан қорымдардың ең көп шоғырланған жері – Үлкен же Кіші өзеннің боилары,Қамыс самар көлдерінің өңірі ,елек,шаған,отуа,ембі,жағалаулары.Күллі ескерткіштер 2 хронологиялық кезеңге жатады.оның 1сі бзд7-5ғкезеңі савромат мәдениеті өмір сүрген уақыты болып есептелінді.2сі кезең бзд 4-2 кезеңсармат кезеңіне саи келеді.Савроматтардың шығуын зерттеушілер қима не андронов мәдение мен баиланыстырды,өиткені онда өлікті өртеу салты,үйінді астындағы қабыр басына тас дөңгелектердің қоиылуы ,қыш ыдыстар сыртындағы өрнектер сияқты өткен дәуірдің көптеген дәстүрлі белгілері сақталған.Савроматтар арасында қолданбалы өнер биік дәрежеде дамып жетілген,батыс қаз да қазылған савромат ескерткіштерінің арасында ең қызықты жарқын материалдар елек өзенінің жоғары бөлігіндегі оба-мазарлардды алынды.Сармат таипаларын аитатын болсақ олар 3-1ғғ Батыс қаз жерлерін мекендеген .таипалық одақ құрамына роксоландр,аорстар ,сирактар ,аландар же тб кірген.БАСТЫ ШАРУ-КӨШПЕЛІ МАЛ ШАР БОЛҒАН,ескерткіштері лебедевка қорымы батс қаз обл.саяси таихында роксоландар понтии патшасы митридатпен соғыста скифтерді жақтаиды.кеин сарматтар митридаттың туы астында риммен соғысқан.Аорстар римдіктерге көмектесіп ,сирактар боспор патшалығының одақтасы болды.Сармат таипалары Доннан ембіге деин гі территорияларды алып жатты.Мәдениеттің 2 локальді варианты қалыптсты олар-батыс болгар –дон мәд,мен шығыс орал мәдениті.Прохоров мәд марқұм болған кісілерді тек оба үиінділеріне жерлеитін болған.Өлген кісіні түскейге қаратып ,шалқасынан жатқызып қою прохоров мәд не тән сипат болған.2 кезең суслов мәд-і бзд 2ғ аяғы бз1ғ басына деин қабір құрылысының түрі өзгермеді.Адам беинелі мүсіндер табылған.Устуртті бәйіт атты культ кешені көптеп белгілі ол обалар мен скульптура сынықтарын тұратын 3 топ ескерткіш .ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӨНЕ ЖАЛҚЫ МЕН ҚОИ ӨСІРГЕН.

5-ғұндар-бзб4-3 ғасырларда солт қытаидың шекарасына деигні жерлерді мекендеген 2 одақ Сюнну дунху бірлестікткрі еді.Қытаи тілінде сюнну деген атау солтустіктегілер деген мағына береді.сюннулар немесе ғұндар да.олар бзб 3ғ күшеиді.ғұн деген атау сюнну хунну деген атаудан шықты деп болжам жасалды. Ғұндар б.з.б I мың жылдықтың басында Орталық Азияда моғол тектес аборигендер мен Солтүстiк Қытайдан шыққан Европалық түрiк тектес нәсiлге жататындардан қалыптасқан көшпелi халық. Б.з. 2-4 ғасырларда Орталық Азиядан қоныс аударған, Орал маңын мекендеушi түркi тiлдес хун тайпаларымен жергiлiктi утра және сарматтардан қалыптасқан халық. Ғұндар жұрты үш бөлiкке бөлiнген. Бiрiншiсiнiң iшiнде сюннулар болды. Екiншiсi б.з.б I мың жылдықта сыртқы Монғолияда түркi монғол тiлiнде аралас сөйлеген сәнбилер. Үшiншiсi түркi тiлiнде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Сармат-савромат тайпасы Каспий теңiзiнiң терiстiгiнде, шығыста Едiл өзенiне дейiнгi, солтүстiкте Жайық өзенiнiң басына дейiнгi жерлерде тұрғаны белгiлi. Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселе алі анықталып болған жоқ.зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің арғы тегі деп атаиды.ғұндарға басқа бірнеше таипалар қосылып олар саяси одақ атауына ие болған.қытаилықтар ғұндарға соғыс ашты,сонымен қатар ғұндарды бірнеше рет басып алмақшы болды.сол себептен бірнеше таипалық одақ бірігіп қытаилықтардың шабуылдарына батыл тоитарыс беріп отырды.ғұн таипаларының бірігіп топтасуы бзб 209ж болды.оларды бір одаққа біріктіруіне себепші болған мөде боғда батыр.ол230ж аралығында дүниеге келді.мөде ғұндарды күшті державаға аиналдыру үшін әскери реформалар жүргізді.мөде басшылығымен олар дунхуларды талқандады,сонымен қатар ғұндар уисіндерді өзіне қаратты.мөде батыста ючжи таипаларына жорық жасап оны бағындырды.,өз жерлеріне тибеттің біраз жерлерін хуанхэ ні өздеріне қаратты.соитип олар 2 ге бөлінді ғұн державасы оңтүс же солт державалар.оңт ғұндарды қытаидың хан империясына бағынды.ал солт чжи чжи шаньюи басқарды.ғұндар рим империясын да жаулап алады.ғұндар 24руға бөлінді.олардың ру басылары ақсақалдар басқарған.,ғұн таипаларының патриархаттық рулық құрылысы негізінде жаңа қоғамдық қатынастар теңсіздік таптарға бөліну қалыптасты.олардың шаруашылығы- негізінен олар мал шаруашылығымен аиналысқан.уи жануарларынан жылқы ірі қара қои ешкі өсірді,кеибіреулері түие есек ұстаған,көбінесе көшпелі мал шаруашылығымен аиналысқан.уи малдардың етімен тамақтанып терісінен киім жасаап киген.сонымен қатар отырықшы егіншілікпен аиналысқан.егінге керек құрал саимандар жасаған олар орақ қол дирмен тб сонымен қатар қол өнері де жақсы дамыған,қару жарақ ыдыс аяқ қазандар керамикадан істелген ыдыстар бұиымдар жасаған,ғұндар бұл бұиымдарды металдан ағаштан немесе мүиізден жасаған,аңшылықпен аиналысты.садақ оилап тапқан,құс аулаған,

8-түрік қағанаты.6ғ түркітілді теле яғни тирек таипаларының хисапсыз көп топтары Солт Монголиядан бастап Шығыс Еуропаға деингі ұланғаиыр далаға кең жайылып қоныстанады,оңт-те олардың қоныс өрісі Амударияның ағысына деиін жетеді.Түріктер Азия жерін мекендеген таипалар одақтарының тарихымен тығыз баиланыста болды.Түрік атының тұңғыш рет аталуы қытаи шежілелерінен кездеседі.же ол 542 жыл аталады.Қытаилар түріктерді сюнну ғұндар деп а.546ж тирек теле таипалары Монголияның оңтүстік же орталық аудандарын мекендеген аварларға жуань жуань қарсы жорық жасайды.яғни осы кезде 546ж Алтай теле таипасы қыруар әскердің талқандалуы салдарынан түріктерге 50мың үйдің келіп косылады себебі олар күшеиеді.552 көктемде түріктердің бастаушысы Бумын өздерінің билеушісі аварларға жуань жуаньдар қарсы шығып ,оларды ойсырата жеңеді.Осы мемл-ң орнына Түрік қағанатын құрады.Бұл этникалық элеуметтік бірлестіктің атасы-Бумын қаған 553ж қаза табады.Оның мұрагері Мұқан қаған 553-572 билік құрған жылдарында Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке қарай ұмтылады 561-563жж түріктер Иранмен эфталиттерге қарсы одақ құрады.587ж Бұқара түбіндетүріктер эфталиттердің негізгі күшін талқандап шығады.Иран мен Түрік қағанатының саяси ықпал жасау аймақтарының шекарасы Амудария болады.Түріктер мен ынтызар еді.Иран кедергі жасайды.568ж соғды мен түріктер арасында Иранға қарсы әскери кедергі жасамауды міндетіне алады.Бұл жаит визвития түрік одағына әсер етті.571Ж Естемі терістік Кавказды алып ,Керч түбінддегі Боспорға шығады.Оның ұлы Түріксанф керчті басып алады,576 ж Қырым жерінде енеді,басып алады.Өзара қырқыс пен әлеуметтік қаишылықтар қағанатты әлсіретеді.Күшейіп алған Иран 588 ж Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады.Византия 590ж Батыс Түрік қағанатының бөлініп шығуымен аяқталады.Шығыс түркістанның көгалды аймақтарынан бастап Амударияға ,еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына деиін созылып жатқан байтақ жер осынау Қағанат қаруына көшеді,Батыс қағааттың орталығы Жетісу жеріндегі суяб қаласы болды.

6-уйсіндер-бзд-2ғ 160ж шамассында уисіндердің бір бөлігі Жетісуға көшіп келіп сақ таипаларын бағындырды.соитіп қолбасшысы гуньмо күн-баг күн бегі, да иеліктің негізін салды.Уисіндердің негізгі территориясы Іле алқабында болды,олардың батыс шекарасы Шу мен Талас арқ өтеді.уисіндердің астанасы Чигуген Қызылалқап қаласы.Ыстық колдің жағасында орналасқан.ол жағалаи қыстақтары бар кала еді.Қытаи императоры удидің 138ж батысқа жіберілген елшісі кінәз Чжанцянь уисіндер иелігінде 630 мың адам бар же аиқасқа 188 мың жауынгер шығара алады деп жазды.жазба деректер уисін билеушілерінің сараланған 30мың атты нөкері же оларға бағынатын 10мың садақшы туралы мәлімет қалдырды.Деректерде бз 3 ғ на деин із қалдырған уисіндердің саяси тарихы олардың қытаимен баиланысты болғанын ,елшілік қарым қатынас жасағанын уисіндердің этникалық тегі әлі де соңына деин анықтамаған.Зерттеушілердің біразы уисіндер шығыс иран таипаларынан шыққан дее ,2сі уисіндер –түріктердің арғы аталары олар түрікше соилеген деп есептелінді.Бірақ қалаи болса да олар қазақтың ең ірі таипаларының бірі уисін да.Усундер туралы не бiлемiз? Батыс усундердiң шекарасы Шу және Талас өзендерi арқылы өтiп, Қаратаудың шығыс бөлiктерiне дейiн созылып жатқан. Усундердiң қол басқарушысын гуньмо деп атаған. Усун гуньмосының ордасы Чигу-Чэн («Қызыл-Аңғар қаласы») болған. Ол ертеден белгiлi «Ұлы Жiбек» жолындағы маңызды сауда орталығы.

Бiздiң заманымыздан бұрынғы II ғасырда «Кангют» деген атпен Қытайға белгiлi болған кангюй түрiк тұқымдас тайпалар да болған. Сырдария және Талас өзенiнiң бойында мекендеген кангюйлердiң астанасы Битянь деген қала. Жаңа заман шегiнде Кангюй князьдiгiндегi 600 мың адамның 120 мыңы соғысқа шығатын жауынгерлер екен. Кангюйлер усундер тарапынан қысым көрiп, ғұндардан жәрдем сұрап, көмек алып отырған. Кангюй тайпасы өзiнiң сауда , әскери және саяси қызметiнде ешқашан шығысқа ұмтылған емес, өз байланыстарын басқа бағытта дамытты.уисіндер қоғамы біртекті болмаған.олар баиларға ру же таипаақсүиектеріне әскери же діни адамдар же шаруашылықпен аиналысатын қарапаиым тб болып топтарға бөлінген,үисіндердқоғамында баилықтың негізгі өлшемі ол шаруашылықтағы жылқы саны,уисін баиларының жылқысы көп ,арбир баи адамда 4-5жылқыдан болған.уисіндердің шаруашылығы-олар мал же егіншілікті бірге алып жүрып өздерінің шаруашылықтарын дамытқан.яғни көшпелі же жартылаи отырықшылықпен аиналысты.мал шаруашылығында олар малдың барлық түрлері болды олар –қои жылқы сыиыр қош өркешті түие ешкі есек болды.сонымен бірге уисіндер егін шаруашылығымен де аиналысқан.ғұндар сияқты оларда орақ тастан жасалған дәнүккіш қолданған.сонымен қатар уисіндерде уи кәсібі же қолөнер жақсы дамып келеді.ыдыстардың түрлерін істеген-олар тамақ ішетінге болек ыдыс ал тамақ әзірлеитінге бөлек ыдыстар ,тамақ сақтаитын ыдыстар жасаған оларды атап аитқанда тостағанша табақша ожау леген,тб.ссоынмен қатар бұиымдар жасаған.темірден аңдардың мүиізінен білезік сақина сырға зергерлік бұиымдар тб жасаған.тоқыма шылықпен аиналысқан. Жип иіру киіз басу жүннен киім тоқу,уисіндер басқа таипалық одаққа қарағанда ерекше болды.маталардың түрлерін жасаған,жануарлар терісін өңдеп аяқ ким тері ден шалбар тб жасады.

9-Батыстүрік қағанаты.Түрік әлемінің батыс бөлігін қамтыған Батыс Түрік қағанаты 603-704 ж.Шығыс Түркістаннан Амударияға,еділ бойы мен солт Кавказ далаларын дейінгі аумақта түріктердің ежелгі мекенінде орналасып астанасы Суяб қаласы ал жазғы орталығы Мыңбұлақта Түркістан төңірегі болды 610-618жж.Этникалық бірлестік өзегін Шу өзенініен Шығысқа қараи 5 таипа –дулу,ал батысқа қараи 5 таипа –нишаби таипалары құрдды.Бұл он оқ будун да.Орталық биліктің күшеиген тұсында Шеғуй қаған 610-615же Тон жабғу қаған 618-635 шекараны Үндістанның солт батысына деин кеңейтті.Бірақ Қытаи императорларының қыйтұртқы саясаты мен билеуші топтың саяси әлсәздігі ыдыраушылыққа алып келді.Осыны куткен Тан империясы Жетісуды басып алып билікті бағынышты қағандар арқылы жүргізеді.Қаған мемл басшылары бекітті.Қаған руынан шыққандар ғана мемлек-гі жоғары шендер жабғу,шад,ел тебер атағын алды.Сот қызметін бұйрықтар мен тарқандар атқарды.Шару-ң негізгі түрін көшпелі же жарт кошпелі мал шаруашы.қатар отырықшы егін құрды.Ұлы Жібек жолында орналасқандықтан қолөнер сауда кең дамыды.Қалалар өсуі байқалды.Христиандық зороастриялық манихейлік буддалық діни қауымдастықтардың құрылуы болды.Батыс түрікті мекендегендегі таипалардың өзара диалектік айрмасы болғанымен олар біріңғай түркі тілінде сөиледі.Екі түрік қағанатында да орхон жазуы кең таралды.Қытаи үстемдігі кезеңіндегі қол жаулыққа аиналған қоғамның саясатына қарсы таипалар азаттық күресін жүргізіп оның соңғы 8 ғ басында түркештердің жеңісіен аяқталд

7-қаңлы-бзб3ғ бастап қаз жерін мекендеген ірі таипаның бірі Қаңлылар.қытаи жазба деректерінде –кангюйлар да ,ал иран діни жинағы авеста же унді діни кітабы махабхаратада –канха болып кездеседі.Қытаи жазба деректері қаңлыларды сақ таипаларының жалғасы олардың ұрпақтары деп корсетті.Қытаи деректерінде чжан цзянның хабары боиынша қаңлы таипалары халқының жалпы саны -600мың ,жауынгер жасақтарының саны -120мың адам.Орталығы сырдария өзеннің боиында орн –Битән қаласы.Қытаи деректерінде ,қаңлы таипаларының иелігінде Сусе-сырдария орта ағысыарыс өзеннің аңғары қаратау беткеиі,фуму жаңақорғанның сол батысынан қазалыға деин ,ги –сырдария сағасы,югень -хорезм,юени ташкент аимағы,да 5аимақ болды.бзб 2 ғ қаңлылардың жерінің оңт аимағы ючжиге ал солт бөлігі ғұндарға тәуелді болған.қаңлылардың этникалық сипаты туралы мәселесі өте қиын.олар қаи тілде соилегені де анық емес,кеибір пікірлер боиынша қаңлылар түрік тілде соилеген,ал басқа зерттеушілердің пікірше қаңлылар солт иранның мал өсуруші таипалары қатарына жатады олар бзб 1 мыңжылдық ортасында сырдария боиына түрік таипаларының қоныс аударуына баиланысты өзінің этникалық беинесі мен тілін өзгерткен деп болжам жасаиды.ал кеибір деректерде қаңлылар иран тілді сақтардың ұрпағы деп есептеиді.қаңлылардың мекен жаиы әдетте оба қорымдарымен қоршалған.оладың ішінен жамантоғаи жаушықұм қорымдары қазылған,сонымен қатар олардың жерасты үңгірлері табылған.олардың ішінен моншақтар қалдықтары же ыдысаяқтары құмыралар тб табылды.қаңлы тааипаларыны одағының алып жатқан жері табиғи климаттықже ландышавтық жағынан алуан түрлі.сонымен баиланысты олардың шаруашылығы әр түрлі салалармен ерекшеленді.хорезмде арал өңірінде ташкент алқабында отырықшылық шаруашылықты дамытып ертедегі қоныстар мен қалалар қалыптасты.далалық аимақтарда қаңлылар көшпелі жартылаи көшпелі мал шаруашылығымен аиналысты.уи жануарларының негізгі түрлері қои сиыр ешкі жылқы тб.өзендер мен көл жағалауында егіншілік суармалы мал шаруашылықпен аиналсыты.егіншілік дақылдары-арпа бидаи тары,ал бақша дақылдарынан алма жүзім өрік тб.сонымен қатар оларды қолөнер кәсібі жақсы дамыды,қолөнер орталықтары қалалар,ондағы сауда базарлары халыққа қажеттінің бәріменқамтамасыз етіп отырған,үи тұрмысында метал ыдыспен бірге керамика ыдыстарды паидаланған,қаңлыларда лауан түрлі металдардан бұиымдар жасады,соңынан оларды ары қараи дамыту қолға алынып шеберханалар салып,өңдеген,сонымен қатар жүн иірген,каңлы мемлң қалаларында мыс теңгелер соқтырылды.каңлылар әдет ғұрыпты салт дәстүрді сақтаған,соынмен каңлылар табиғатта тылсым күш бар деп сеніп құрбан шалған,сонымен қатар олар күнге аиға жұлдызға табынған