Ж ауыл шаруашылығын ұжымдастыру.же зардаптары 2 страница

10-Түркеш қағанаты.Түркеш қағанаты 704-756Арабтар жаулаушылығы бсталған кезде Қаз же Орта азияның басым бөлігі Батыс Түрік қағанаты өкіметінің билігінде болатын.Арабтарға қарсы күрес жүргізу ісінде Жетісуда үкімет басына келген түркештер 1ші орынға шықты,олардың билеушіі әулеттің атасы 3-елік қаған 699-106 ж болды.Ол жетісудан Бөрі шадты қуып шығып Ташкенттен бастап Тұрфан мен 5балыққа деин көсіліп жатқан байтақ жерде өз үкіметін орнатты.Ол ордасы Шу бойындағы суябқа орналастырды.Оның 2ордасы Іле өзені жағасында Күнгіт қаласында болатын 3елік қаған елді 20 еншілікке бөлді,оның әрқаисысына 7 мыңнан әскер бар еді.Үлкен же кіші ордаға бөлінген түркештер үстемдік үшін күресте сары Шу мен қара Түркештер болып 2 бөлінді.Суябқа орналасқан үлкен орда жеңіліс тауып билікке орталықтарын Таласқа КҮнгіт көшірген кіші орда елдері, қара түркештер келді.Таққа Сұлық қаған ортырды Түркештердің ішкі қырқысы кезінде Орта азия тарихының жаңа кезеңі бастау алған еді.8ғ басында арабтар мауеренахрды жаулап ала бастады.Соғды араб соғыстары кезінде түркеш әскерлері соғдылықтарға көмекке келіп арабтарға елеулі қарсылық көрсетті.Бірақ 711ж Шығыс түрік қағаны Қанаған түркештермен соғысын жеңіп шіғуы елдегі саяси тұрақсыздықты асқындатып жіберді.Билікке Сұлу қағанның 715-138 келуінен кеин қаған қайта нығайды.Сұлу қағанның көрші соғды елінде арабтарға қарсы соғысы кезінде ел ішіндегі сары же қара түркештер арасындағы күреспен оған дем беруші Таң патшалығының саясаты билікті әлсіретІП Сұлу қағанның өз қолбасшылары тарапынан қаза табуына алып келді.Осыны куткен Қытай империясы Суяб талас шашаты жаулап алып елді улекен күйзеліске ұшыратты.Түркештердің Қытаи езгісіне қарсы күресі тек сыртқы күштердің көмегі арқылы жеңіске жетті.751Ж Тараз маңындағы Атлах қаласының жанында Зияд ибн салих басқарған араб әскері Гао сяньчжи бастаған қытаилықтарды күйрете жеңіп 50 мың әскерін өлтіріп 20 мыңын тұтқындады.Жеңіске Қытаи жағында соғысқан Қарлұқтардың арабтарға өтуі өз үлесін қосты.Бұл ірі жеңістің тарихи маңызы Қытай империясының сан ғасырлар бойы қазақ жерін жаулау ішкі саясатына араласу әрекетін тоқтатып осыдан кейінгі кезеңде империя әскері қазақ жеріне енген жоқ 756ж ішкі қырқыстар мен соғыстардан әлсіреген түркеш билігін қарлұқ тайпалары жеңіп алды.Түркештер Шу мен Іле өзендерінің арасында көшіп қонып жүретін болған.Отырықшы жер өңдеу аудандары болды.қала халқы жер өңдеумен сауда саттықпен аиналысты арабтаррдың мұсылман мәдениеті арта берді

11-Қарлұқ мемлекеті.756-940Ж қарлұқ туралы алғашқы мәліметтер-бұлақ деген атпен мәлім болған алғашқы деректер 5ғбастап белгілі болды.ежелгі түріктердің руникалық ескерткііштері 3 қарлұқ яғни қарлұқтың 3 таипасы атын Алтаи тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі таипалардың қуатты одағына тартқаняғни6-7ғда қарлұқтар түрік батысс шығыс түрік қағанаттардың құармына кіреді.сонымен қатар 7 ғасырда орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құармына ірі рірі 3 таипа –бұлақ шігіл себек ташық кірген. Қарлұқ таипалары көсімдері Елтебер да 742ж Монғолия даласындағы саяси жетекшілік шығыс түріктердің өкіметін қиратқан 3 таипаның –қарлұқтардың ұйғырлардың басмалдардың одағына көшеді.аз уақытта басмалдардың бағы жанадлы. Олардың көсемі қаған болады. Қарлұқ басшысы мен ұйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алады.Алаида 744ж басмалдар ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші күлталқан етеді.Орталық Азияда жаңа мемлекет Ұйғыр қағанаты 744-840 ж паида болады Ұйғыр таипаларының басы жоғары қаған болады да, қарлұқтардың көсемі оң батыс жабғы атағын алады.Дербес түруға ұмтылған қарлұқтар ақырында ұйғыр қағанатынан бөлініп кетеді.742ж Шығыс Түрік билігі үшін болған таиталаста жеңіліс тауып жетісу жеріне ауады.Билікке келген 756ж бастап келесі 10жылдықта Қашғарияны ал 8 ғ аяғына қараи Ферғананы да жаулап өз билігін орнатады. Қарлұқтардың мемлекеттік құрылысы әкімшілік жүйесі бойынша жүргізіледі.қарлұқ билеушісі 840 ж деин жабғы осы жылдан бастап –Ұйғвыр қағанатының құлауымен ең жоғары билеушісі қаған лауазымын иеленеді 840ж Саманилер Испиджабты басып алды бірақ басқару жүйесіне сол түрік әулеттері иелік етеді.Саураннан Талас аимағына деингі жерлерді қамтып жатқан Испиджаб аимағы арқылы ислам дііні Жетісу аимағына тарала бастады.9ғ соңында саманилерге қарсы соғысты Жетісу үріктері 904ж Мауеренахрға дейінгі жерді аз уақытқа болса да басып алып отырды Қарлұқ бірлестігінің таипалардың жеке басқару жүиесі енді бір орталықтан басқаруға кері әсерін тигізіп отырды.Қарлұқ бірлестігіндегі тартыстар 940ж қарсыластардың жеңісіне алып келді Қоғамдық саяси қатынастар дамыды экономикада жетістіктер дамыды

12-қарахан мемлекеті Орта ғасырлық мемлекетінің дамыған кезеңі 10ғ 40ж құрылған Қарахан мемл-н бастау алды. Қараханқағанаты Шығыс түркістан жетісу сырдария талас шу өңірін құтты қоныс етті Оның құрылуы 9640ж басталды Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн кеинірек Ордакент тараз қаласы болды. Қарахан мемлекетінің үзген мерке құлан сияқты қалаларында алыпсатар алпауыттары м ен қолөнершілер мекендеген.яғни жетісу аимағы мен шығы қаз-ң бір бөлігінде қарлұқтар еилігіндегі жергілікті таипалар бірлестігі негізінде қалыптасты. Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғра хан 915-955ж ол қарлұқ іргесін көтеріп мәртебесін асырушылардың бірі білгк құл қадырханның немересі .Сатұқ тараз же қашқар қалаларын өзіне қаратты.942ж баласағұндағы билеушіні құлатып өзін жоғары қаған деп жариялады.Сатұқ өлген соң оның баласы мұса билікті қолына алды. Ол 960ж Қарахан мемл халқын ислам дініне қаратты.Оның астанассы қашқар болды.КЕИНмұса өлген соң оның баласы әли арсылан билікті қолына алды.ол тараз бен баласағұнның билеушісі болды.10 ғ аяғында қарахандар бұқарды жаулап алып бүкіл сырдария аңғарын өз билігіне қаратты 11-12ғғ қағанат шекарасында батыстағы Мауеренахрдан Шығыстағы қанғарға деин жетті ,қарахандардың мемлекеттік құрылымы жердің үлестік жүйесінде құрылды. Ірі үлес орталықтары Тараз испиджаб же Баласағұнда болды.11ғ 30-40 ж қағанат 2 дербес мемлекетке бөлінді.Шығыс қағанатты 12ғ 1-ші жаулаған қарақытайлар кейінірек қағанаттың қалған жерімен ,батыс қағанаттағы селжұқтармен қоса жеңіп өзіне қаратты.13ғ басында Хорезм мемлекетіне қарсы күресте Қарахан мемл толық жойылды.Қарахан мемл қазақ жері тарихында ерекше орын алды Қарахан қағанатының ортырықшы же жартылай көшпелі халықтары аңшылықпен аиналысты.Құлан киік бұғы арқар қабан қасқыр түлкі тин аулаған Сондаи ақ ырдария іле шу талас өзендерінен балық аулау айтарлықтаи рөл атқарды.яғни қарахан мемл шығыс бөлігінде көшпелі же жатрылаи көшпелі мал шаруаш ал батыс бөлігінде егін шаруаш қатар ДАМЫТТЫ.Экономикалық қатынастар мен сауданың дамуы мәдени рухани баиланыстармен өз жалғасын тапты.7-8ғ СОҒДЫЛАРДЫҢ Жжетісуға қоныс аударып түріктену процесі ендңі.Қарахан тұсында соғдылардың түрік тілі мәд-мен етене араласуына алып келді.2 түрлі халықты сіңісіп түріктенуіне отралық билік пен ислам дінінің әсері көп боолды.әль фараби әл бируни ,баласағұн өркениет дамуына орасан үлес қосқан ғұламалар осы дәуірде өмір сүрді.Қорыта айтқанда 11ғ ғ аяғында қарай Қарахан мемлекеті қырқысқан соғыстармен же феодалдық иеліктердің одан әрі бөлшектенуімен байланысты құлдыраи түсті.12Ғ 30ж Шығыс қарахан иелігін ,жетісуды же қазақстанның оңтүстігін шығыстан келген қидандар жаулап алды.

13-Қимақ қағанаты.Қазақ даласының саяси аренасында 9ғ қимақтардың мемлекеті паида болды.Оның құрамына Алтайдан Сырдарияға деиінгі көптеген таипалар енді.Бұл мемл –ң негізін құраушысы имақ таипасы 7 ғ ортасында шығыс Қаз мекендеді.Жергілікті ертіс таипаларын бағындырған қимақтар конференция құрды .Қарлқтармен тұрғаныстардың арасында болғанына қарамастан олар өз тәуелсіздігін сақтап қалды ,өз ықпалын көптеген қаңғар таипаларына,руларына билік жүргізді.Ұйғыр қағанатының 840ж ыдырауымен қағанат құрамындағы таипалардың бір бөлігі қимақ одағына енді.Осының арқасында күшті мемл паида болды.ел басы 10 ғ басында қаған дәрежесіне котерілді.Жазғы орталығы Намани қаласы 9ғ қимақ мемлекетінің имақ ,ланиказ ,ажлад баяндур татар қыпшақ таипалары кірді ,Қағанаттың ең ірі же ықпалды таипасы қыпшақтар болды.Қимқтардың жазу сызуды паидаланғанын жазба деректер атап өтеді.Мәдени тұрғыдан қимақтар ежелгі түрік наным сенімдерімен салт дәстүрлерін ұстаған .Басты дін тәңіршілдікпен бірге шаманистік бағыттағы рухқа мұсылманша жерлеумен Әл Қимақи секілді мұсылман ғұламаларының болуы қимақтар ішінде исламның тарала бастауы болды.11ғ басында қағанат ыдырап ,қимақтар билігі қыпшақ таипаларының қолына өтті.Қимақ деген ел аты орта ғасырлардағы араб, парсы авторларының жазба деректерiнде жиi кездесiп отырды. ХI ғасырда Махмуд Қашқари “Диуани лұғат ат-түрiк” деген еңбегiнде қимақ елiн имақ деп атаған. Қимақтар 7-ғасырда Ертiс алқабымен Алтай тауының солтүстiгiнде қоныстанған. Ол кезде қимақ тайпалары Батыс Түркi қағандығының құрамында болған. Батыс Түркi қағандығы ыдырай бастаған кезде қимақтар одан бөлiнiп шықты. Олар 8-ғасырда Ертiс өзенiнiң орта ағысын иемденiп бiрте-бiрте батысқа қарай iргесiн кеңейтiп, IХ-ғасырдың басында Жетiсудың солтүстiк батысындағы Алакөл алқабына дейiнгi жердi қамтыды. Балқаш көлi қимақ тайпаларымен қарлұқ тайпаларының арасындағы табиғи шекара едi. 840 жылы Монғолиядағы ұйғыр хандығы құлағаннан кейiн қимақтар күшейiп iргелi елге айналды.сонымен қатар олардың негізгі аиналысатын ісі –мал өсіру мен аң аулау Қыстаулары Сырдарияның тоөменгі ағысындағы бойда,Қоғамдық негізгі қауымдық еңбек.тәуелді халық бола бастады.Жер өңдеудің қолөнердің дамуы болды.960Жқарахандықтар мемл –де ислам мемл дін деп жарияланды.

14-оғыз конфедерацияясы Оғыз таипалары Түркеш қағанаты құлағаннан кеиінгі қарлұқтардың билікке келу барысында Жетісудан Шу өзені аңғарына қоныстанды.9ғ қимақтармен же қарлұқтармен бірлесе Сырдарияның орта ағысы мен Арал теңізін өзіне қаратып алды.9ғ соңына хазарлармен одақ құрып ,печенегтерді жеңіп Жайық пен еділд аралығын бағындырды.Осы жеңістердің барысында оғыз таипалары бірлестігінде Сырдария жазығы мен Арал каспи далаларының ежелгі тайпалары Жетісудің көшпелі таипалары кірді.Махмут қашқаридің деректері бойынша алғашында онда 24 таипа болған,10ғбасында Оғыз даласына батыста Хазарияға деингі солт Каспи маңы оңт Шығыс Қарақұм же арал маңындағы Қызылқұм кірді.Жоғары билеушісі жабғы даа.оғыз жабғылардың орынбасарлары кул –еркін да.Жоғары билеушісі өкіметі мұрагері беріліп отырған ,әскери басшысы сюбашы маңызды роль ге ие болды.Оғыз мемл Еуразия-ң сасяси же әскери тарихында маңызды роль атқарды.965ж Киев князіменортақтаса отырып Хазар ханға қағанатын жеңеді.Орталық билікке қарсы оғыз таипаларының көтерілсіне селжұқтар ішінара жеңіске жеткенмен жеңіліске ұшырады.Ішкі қыпшақ таипаларының тегеурінді соққысы оғыз мемл біржолаата құлады.Шаруашылықтың негізі мешеу дамыған мал өсіру жер өңдеу мен қолөнеркәсібі .Оғыз таипаларының салықтары жоғары болғандықтан жиі жиі көтеріліс болып отырған .Оғыз ақсүйектері жерге жаиылымдарға,малға жекеменшік болған.Оғыз мемлекетi – 9 ғасырдың ортасы мен 11ғасырдың басында Сырдарияның орта және төменгi ағысы мен оған келiп қосылатын Батыс Қазақстан жерiнде пайда болған оғыз тайпаларының ежелгi феодалдық мемлекетi. Сiрә, оғыздардың бастапқы қоныстанған жерлерi Орта Азияның Оңтүстiк шығыс аймақтары болса керек. Ертедегi оғыздардың топтасып қалыптаса бастауы Батыс Жетiсу жерiмен байланысты. Оғыз мемлекетiнiң астанасы – Янгикент Едiл жағалауы мен Маңғышлақ, Үстiрттi басып өтiп, Европа мен Азияны жалғастыратын маңызды жол тораптарының тоғысқан жерiнде орналасқан. Янгикент арқылы маңызды керуен жолдары қимақтар елiне, Хорезм мен Мауаранахрға өтетiн. Янгикент билеушiлерiнiң мемлекет құрамы бiр тектi болмады. Оғыздардың құрамына ежелгi тайпалар ретiнде негiзiнен түркiленген Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларын мекендеген этникалық топтар және Жетiсу мен Сiбiрдiң жартылай көшпелi және көшпелi ру-тайпалары кiрдi. Оғыз мемлекетiнiң басында “жабғу” (яғбу) деп аталатын жоғары басқарушысы тұрды.

15-Қыпшақ хандығы8ғ алуан тілді авторлардың шығармаларында Русье –половецтер ,Орт еуропада –командир,ал Шығыста қыпшақтар атанған тайпа аты пайда болды.Алғаш рет Қыпшақ этнонимі Селенга өзенінің бойындағы таста 769ж жазылған .Иран ақсүиегі ибн Хордарбек ,Гардези шығармаларында кездеседі.Қыпшақтар этнос ретінде 8 ғ орта же Шығыс қаз құрылды,Мұнда көшпелі таипалар қанғаралар ,қарлұқ қимақ қырғыз 7 ғ Алтаи келген сыр қыпшақтардың билігіне өтіп бірікті.11ҒбАЫНДА қаз даласында саяси жағдаи өзгеріп саяси билік қыпшақтарға өте бастайды.Ол туралы Мәшхур Жүсіп көпеев өз шежіресінде былаи жазады-Батыста –сырдария,шығыста-ертіс ,оңт-жетісу ,соолт –еділ.Осынау 4 өзеннің аралығындакеңістікте қыпшақтардың 92 руы орын тепкен дешті қыпшақ даласы жатыр.Қыпшақтар тарих сахынасынан түрік этнонимін таидырып енді өздері өзге түрік таипаларына өзек болған ірі этносқа аиналды.Ертістен денепрге деингі бүкіл аридтік зонаны аллып жатқан Қыпшақ даласы тарихи жағрафиялық облысын шартты түрде еділ бойы арқылы аса үлкен 2 ірі этникалық териториялық бірлікке бөлуге болады , басында Тоқсоба рулық әулеті тұрған батыс қыпшақ бірлестігі же елбөрі руының хан әулеті билеген Шығыс қыпшақ қағанаты.Астанасы сығанақ қаласы болып ел билеу ханы ұран таипасының билігінде деі.Сыр бойындағы қалалар қыпшақтарға өтіп осы жерлер үшін орта азия мемлекетімен соғысуға алып келді.Хорезм шахымен арадағы соғыстар сыр аимағындағы қыпшақтар Хорезм шахқа шарт бағынып тақпен құда жег жад кар катынас ортанып оның қызметіне өтеді.Қыпшақтар қала басшылығы әскер басы секілді қызмет атқарды.Далалық қыпшақтар мемлекеті монғол билігі орнағанға деин өмір сүрді.1223ЖҚалқа өз бойында біріккен орыс кінәздықтары әскери монғолдардан жеңіліс тапты.Тарихта әигілі Мысыр билеушісі Мұхамед Беибарыс көрнекті ғалым Алладин әл Қыпшақи 12-13ғғ Қыпшақ таипаларынан шыққан.Негізгі шаруа көзі –көшпелі мал шаруашылығы.ЯҒНИ МАЛ БАҒУ.Оңт сотл аимақтары отырықшылыққа ауысуы .Сауда жолы еділ арқылы өткен.Қала мәдениеті сыр жағасындағы орн Сығанақ құмкент Жент қалалары. Түркi халқының құрамына қосылған ежелгi тайпалардың бiрi - қыпшақ. Қыпшақтар түркi халқының және түркi тiлiнiң қалыптасуында маңызды роль атқарды. “Қыпшақ” деген ат түркi тiлдерiндегi тарихи деректерде әр алуан формада кездеседi. Мұсылман тарихшыларымен орыс жылнамашылары көшпендi қыпшақтардың саны көп және олар Шығыс Қазақстанда, ал кейiн Орал бойымен Орталық Қазақстанды мекендедi, ұлан байтақ далада жетекшi тайпалардың бiрi болды дейдi.

Қыпшақтар жартылай отырықшы халық болған. Олар Орта Азиялық Сығанақ, Түркiстан, Мерке, Тараз, Отырар қалаларының негiзгi тұрғындары болды. Қыпшақтар Шығыс халықтарымен (Орта Азия, Орталық Азия, Иран, Серия) Батыс елдермен (Ресей, Шығыс Европа) және Оңтүстiк (Византия) елдерiмен әскери сауда, экономикалық, шаруашылық, саяси, әкiмшiлiк қарым-қатынастар жасап отыды. ХII ғасырдың 2-жартысында Хорезм шахы қыпшақ қол астындағы Жент қаласын басып алып, қыпшақ даласының iшiне қарай бiрнеше рет жорық жасайды. Көп кешiкпей қыпшақ мемлекетi бiр жолата күйрейдi. Қыпшақтардың көпшiлiгi пұтқа табынған, ал Хорезммен қарым-қатынасқа байланысты

ақсүйектердiң арасына ислам дiнiде тарай бастады.

16-Қарақытай мемлекеті.Қарақытаилықтардың құрылуы 1128-1213ОРТазияның қидан таипаларымен тығыз баиланысты болды.Қидандар бзд 4 ғжазба деректерде мооңғол тілді таипалар ретінде аталды.Олар қытаилардың солт жағасында Маньчжурия мен Уссуриөлкесінің территориясын мекендеген,924ж Алтаидан бастап Тынық мұхитқа деингі аса кең жер Қидан мемл-ң ЛЯОимпериясының қоластына өтеді.1125Ж сунь қытаи мен Чжурчжень мемлекетінің біріккен күші Ляо империясынн құлатады.Қидандар бір бөлігі чжурчжень дерге бағынадыд а қалған бөлігі енисеи қырғыздардың жерін басып өтіп Еділ өз боиында жетеді.соитип сол арадан аттас қала атанады.Олардың қидандардың батыс тармағы өкіметі қоластындағы Жетісудің бір бөлігі қарап жергілікті түрік тілдес халықтармен араласып кетуі нәтижесінде келімсектер қарақытаи аталып кете береді.1128ЖҚАРАХАНДАР ӘУЛЕТІНЕН ШЫҚҚАН БАЛАСАҒАҰНДЫ ИЕМДЕУШІ ӨЗДЕРІНЕ ҚЫСТАУ ЖАСАИДЫ,тыныштық бермеген қаңлыллар мен қарлұқтарға қарсы аттануға шығады.Қарақытаи көсемі елу дашиБаласағұнды тақтан тайдырып ,Жетісуда өз мемл орнатады.СОСЫН бірқатар жорықтар жасап мемл шекарасын ЕНИсеиден таласқа деин кеңеитеді.Қаңлыларды бағындырып шығыс түркістанды қосып алады.Қарақытаилар бұқарлы же күллі орталық мауеренахрды басып алады.хорезм шахы салық төлеп отыруға мәжбүр болды.ҚАРАХАН әулеті өз вассалына аиналдырады.Мемл басшысы Гүрхан да.Баласағұн оның иеліктерінің орталығы болып қала береді.Әскери тәптәп өте қатал болды.1гүрхан 1143ж қаитыс болды

17-Жетісудағы наиман кереи,жалайыр қазақстан жеріндегі ертеден келе жатқан –Кереит жалаиыр наиман ру таипалары Наймандар 8 оғыз да Найман тайпа одағы 8ғ жоғарғы ертіс пен Орхон аралығында пайда болды.Рашид да диннің еңбегінде 10ғ наймандар таипалық одақ құрып бір бөлігі тау тасты жерлердде,ал бір бөлігі далалық алқапта мекендеген.Қырғыз таипаларын күйретіп наимандар Ханғаидан тарбағатаиға деингі жерлерде иемдеген.Батыста қаңлы қыпшақтармен Солт Енисеиден Оңт ұлан ғаиыр Шығысқа шығыс Монғолиямен шектеседі.наиманның батыс көршісі ертіс өзені бойында тұрған қаңлылар ,ал солтустігінде –қырғызбен,шығысында-тола алқабын.орхонның орта ағысы же оң жақ бетін алып жатқан меркіттер мен кереиттер оңтүстігінде ұйғырлармен болды.Алаида бұл қоныстар тұрақты болмады.олар өзара талас тартыс соғыс пен шапқыншылық барысында таипалар бір жерге тұрақтаи алмаи жаңа жерлерге көшіп отырды.Өиткені наимандар же олармен көрші керейттер де көшпелі мал шаруашылығымен аиналысты.10-12ғ-наимандар ляо империясына бодан болады.оның батыс аимағында яғни шығыс қаз же батыс монғолия жерінде тұрған. Наймандар ұлыстардан құралып,әр ұлысты хан басқарды.Ұлыстың әскері негізінде жуздік мыңдық түменді болып құрылды.Іс қағазда ұйғыр жазуын паидаланып құжаттар алтын мөрімен бекітілген.Найман мемлкетінің әлсіреуі мен күиреуі Таян ханның же оның інісі Бұйрық ханның кезінде саи келді.Керейттер жанында алғашқы жазба мағлұмат 10ғ кездеседі.Кереиттер 12-ғ2 жатрысында Алтаи аумағы мен Монғолияға үстемдік еттіКереилдерді этникалық одағы түрік таипаларынан құралған,сонымен бірге қол астындағы болған монғол тілдес таипалары да бірігіп отырған,Керейттер билеушілерінің 2 астанасы болды.Орхон өз бойындағы Қатынбалық қаласы же Хуанхе өз бойындағы Оңтүстік астанасы Кереиттер таипалық одағының мемл құрылымы деңгеиін Ерке төре да заң құқықтық нормалар жинағын кореміз.Қағаздар ұйғыр жазуымен жазылғанКереиттер наман монғол қаңлы танғұт ұйғырлармен саяси же мәдени қатынас жүргізді.13Ғ басында кереиттерде Шыңғыс хан әскеріннен жеңіледі.Кеерейлер 11ғ басында наимандар секілді несториан дінін қабылдады.Жалаиыр-10ғ бастап кездеседі.Жалаиыр жаиында негізінен тарихшылар сүйенетін еңбектерінің бірі Қадырғалали жалаиырдың1602ж жылнамалар жинағы. Бұл кітар оғыз ханнан бастап шыңғыс хан дәуіріне деин жеткен.бірақ олардың шығу тегі әлі анықталмаған,бірқатар ғалымдар рашид ад диннің жамих –ат тауарих еңбегіінде жалаиырларды түріктенген ұиғырлардан шықты деп болжады.сосын туріктер мен монғол ру таипалары болғаны аитылған.сонымен қатар Қадырғали Қосышы ұлының Тарихи Оразмұхаммед еңбегінде үңілсек онда ол заманда жалаиыр керулер деген жерде отырған еді.70 күрен ел еді.Әрбір күренде мың үилік халқы бар еді.же олар келұран қытаи уәлаятаны жуықара да болатын деиді.Рашид ад дин аталған еңбегінде жалаиыр мекендеген тағы бір жер ол қарақорым маңындағы Қима атты жер екен,Басқа таипалармен көршы болды.Ұиғырлар оларды белаға да.ҚОРЫТА аитқанда кереиттер наимандар жалаиырлар -әлеуметтік саяси дамудың бір деңгеиінде тұрған,олар дербес мемлекет ұлыстарды ұйымдастырда.ОЛАРДЫҢ шекарасының ең мааңызыд жерлері күзетке алынып отырды.3еуінің шаруашылығы –көшпелі мал шаруашылығымен же аң аулаумен аиналысқан же қолөнермен де аиналысқан,олар жүннен киіздің құралдарын жасады.қару жарақ жасады.ал жетіспеген тұрмысстық заттары тағам өнімдерін азиядан келген мұсылмандармен аиырбас орнатқан