Ж ауыл шаруашылығын ұжымдастыру.же зардаптары 3 страница

20 9-12Ғ ҒАЛЫМДАР МЕН ОЙШЫЛДАР Қазақстан ежелгі қазақтың даласы аты әлемге әигілі болған сан әмбебеап құламаларды туындатқан.Соңғы кезге деиін солардың санаулығы ғана белгілі боп келеді.әбу насыр әль фараби-870-950,аристотельден кеин дүние жүзілік білім мен мәд-ң 2 ұстазы атанған данышпан ойшыл энциклопедист ғалым.Фараб отырар шахарында туған.Бұқарада же бағдатта оқыған,дамаскіде қаитыс болады.ол түркі араб тілдермен бірге шығыс пен батысстың ең негізгі тілдерін терең білумен қатар математика логика астрономия философия саз педагогика салалырнда ғы ғаламат туындылар қалдырған.оның басты еңбегі ғалымдардың шығу төркі шығармасы.оған көптеген саны жүздеген астам еңбектер қалдырған.солардың ішінде кемеңгерлік меруерті. Ізгі қала тұрғындары.,жүсіп баласағұн 1020-1069 қарахан мемл астанасы баласағұн қаласындағы зиялы түркі отбасында дүниеге келген.араб парсы ж тәжік әдебиетін жетік білген.негізгі туындысы құдатғу бірлікізетті қоғамдағы адамдардың мінез құлық қағидаларын суреттелгенэтникалық ізгілік туралы трактат махмуд қашғари-11ғ-ата анасы ыссық көл маңында тұрған бирақ махмуд қашғар қаласында дүниеге келеді.оның басты кітабы диуани лұғат ат түрік-түріктердің сөздігі.бұл кітапта ерте орта ғасырлардың түріктердің өмірі жаилы жазылғаняғни шығу тегі тұрмыс салт аң құс тар жаилы жазылған.Қожа ахмет яссауи -1094-1166-саирамда испиджабта туған.оның ұстазы исламның атақты уағыздаушысы Арыстан баб болды.арыстан баб кесенесі саирам қаласындағы маңында орналасқан.ахмет яссауидің негізгі еңбегі Диани Хикмет ол исламдағы тым ағымсуфизмнің негізін салушы,кожаның кесенесін ақсақ темір түркістанда ортағасырлық сәулет өнерінің ғажаиып кесенені салды.

18-қаз жеріндегі оорта ғасырлық қалалар-6-12Ғ орта азия мен қазақстан қалалар тез өссті,Олар сауда мен қолөнердің дін мен мәдениеттің тірегіне аиналды.Батыс түркістан жерінде –Суяб құлан мерке тараз отырар испиджаб сияқты қалалр бой көтерді.Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуы ның аиқын көрінісі.Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалаларры арқылы әлемдік қарым қатынастан тысқары қалмай Еуропа мен азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып байланысын үзген жоқ.Бұл кезде қазақстанның оңтүстігіне басты же ірі қалалардың бірі –Испиджаб қазіргі саирам қаласы болды,Оның толық сипаттамасы әл макдиси берген.Испиджаб ірі қала жазды ол.Онда базар матасы.үлкен мешіт бар.Оның 4 қақпасы бар олар НУДЖАКЕНТ ,ФАРХАН ШАХРАНЫ БҰҚАРА қақпалары.ИСПИДЖАБТАҒЫ ШЫҚҚАН КЕРУЕНДЕР Шараб же будухкент қалалары арқылы таразға барған.Қаз-ғы Сырдарияның орта бойында орналасқан қалалардың бірі-Отырар,Араб парсы деректерде отырар қаласы Фараб одан Тарбан трабан деп аталды,9Ғ бас кезінеде арабтар Фадл ибн сахлдың басқаруымен отырар аимағын басып алуға тырысты.7-8Ғ отырарды шахристаны мұнарлары бар дуалдармен қоршалған.Бұл дуалдар қаита салынған түрінде 9-10ғ деин сақталган отырар аимағында болған бірнеше ұсақ қалалар болды.отырар өмірі 10-12ғ кеин де жалғасып оның орта сырдария өңірінің экономикасына же мәдениетін ықпалы күшті болды.оТЫрат көлемі жағынан орта ғ ең өскен өқала болып саналды.Қазға белгілі болған орта ғ қаланың бірі ол-Тараз ол жазба деректерінде 568ж бастап аталады.Византия императоры Юстинианның елшісі земарх КИЛликискидің Батыс түрік қағаны Дизабұл осы тараз қаласында қабылдданған.Шамамен 630ж Қытаи саяхатшысы Сюань цзань таразды далассы шеңбері 8-9 лиге 4-45 жеткен маңызды сауда қаласы болды.Ол көпестер қаласы атанған.7-ғҰЛЫ жібек жолындағы ірі мекенге аиналды.10-12Ғ тараз қаласы су құбырлары сонымен қатар күген кірпіштен Көпшілік үшін салынған моншсы бар.Оған жақын жерде Айша бибіні ң күмбезі көтерілген,Ол жақсы күдірілген кірпіштен қаланып безендірілген.Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір ескерткіші Қарахан күмбезі.Өкінішке караи қираған күмбез 20ғ басында қаита тұрғызылып.өкінішке ораи сәнді өрнектері жоиылып кеткенТараз жетісудың саяси экономикалық же мәдени өмірінің ірі орталығы болды.11ғ Орта ғасыр қаласының бірі Ясы түркістан қаласы шауғар округінің орталығы салынған Мұнда 11ғ аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып қала діни орталыққа аиналды.Сырдариядағы ірі қала ол-Сығанақ қаласы.ҚАЗАҚСТАННЫҢ солт солт шығысында баратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан,ол12Ғ қыпшақ бірлестігінің орталығы болды.қазір сығанақтың орнында сунақ ата бар.9-12ғ қалалар мәд өркендеуіне елеулі өзгерістер баиқалады.мәд өркендеуіне жаңа дін яғни ислам маңызды рол атқарды.

19Ұлы жібек жолы Ұлы Жібек жолы, оның Қазақстанның географиялық және қалалық мәдениетінің дамуына ықпалы.Ұлы Жібек жолы – Азиядағы сауда керуен жоларының жалпы атауы.Жазба деректерде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістан мен осы Ұлы Жібек жолы арқылы сауда қатынасы болғаны айтылады.Ұлы Жібек жолының адамзаттың географиялық таным шеңберін кеңейтудегі маңызы бүгінгі Қазақстанда халықаралық туризмді дамытудың міндеттерімен үндес болып отыр. Жібек жолымен оның бойындағы тарихи- мәдени ескерткіштер, қайталанбас табиғат көріністері дүниенің түпкір-түпкіріненкелетін туристердіің назарын өзіне аударуда. Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімімен мәдениетті дамытудың Халықаралық онжылдығы болып жарияланған 1987-1997жж. аралығында Жібек жолын жаңғыртуға қатыстыжобалар жасалып, жүзеге асты.Қазақстан бойынша Мәдениетті қолдау жылы болып жарияланған 2000 жылы Ұлы Жібек жолы бойында қалыптасқан, Түркістанның (Яса) 1500 жылдық мерейтойы халақаралық дәрежеде атап өтілді.Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуроазияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан торабы.Орта 7ғ басында азияда кең баитақ аимақтармен елдерді қамтитын 4 дүние жүзілік патшалық болды деген тұжырымдама бар,1-сі оңгітілдер патшасы 22батыс құнды баилықтар патшасы иран мен византия 3 солт жылқы патшасы түрік қағанаты 4- шығыс адамдар патшасы –Қытаи.бұларды баиланыстыратын ҰЖЖ,жүздесу тілдесулері бзд3-2мың ж да басталды.БЗБ 1 мың-да орта кезінде қара теңіз өңірінен Дон бойына содан Оңт Орал өңіріндегі савроматтарға Ертіске одан әрі созылған алтаиға жоғары ертіс пен заисан көлі алқабын мекендеген аргипеилер еліне келетін дала жолы істеи бастады.Сауда жолы жібек ұлпандар мен терілер иран кілемдер асыл металдардан жасалған бұиымдар таратылып жатты,Қымбат бағалы жібек түрлерін таратуға сақтармен скифтер көшпелі таипаларда қатысты.Жібек жолы елшіліктің же сауда саттықтың тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастады.бзд2-5ғ жібек жолы Қытаидан ежелгі астанасы Чаньоннан шығып хуанхе елдеріне баратын да одан әрі тянь шанььын солт сілемдерімен жүріп отырып ұлы қытаи қамалының батыс шетінен яшма қақпасының шебінен барып шығады.осы арада жол2 аиырылады.Олар іле алқабына жететін ысық көл дің оңт жағалауынана шығып Үндістан аимақтарына қараи шырқап кететін.Сонымен қатар ж жолы тек қана зат тасымалдау ғана мақсатында емес,бұл жол қалалардың дүниеге келуіне түрткі болады.көптеген ел мәдениеттердің бұйымдарының таралуы қолөнердің дамуы бұл жерлерде орналасқан халықтардың әл ауқатын мақсартуға мүмкіндік беретін жол.

21 6-13ғ түркі халықтардың рухани мәдениеті қаз жерінде 6-12ғ өмір сүрген түрік таипалары өздеріне тән үлкен материал мәдениет қалдырған.олардың қалдырған қалдықтары көбінесе шаруашылықпен баил.олар кол дирмендер үккіш темір орақ тб.же олар тамаша етікшілер шаруашыл болды.түріктердің мәдениеті жаилы аитатын болсақ олар зираттардың басына тастан жасалған мүсіндер қойылған.бұл мүсіндер қаз барлық аимақтарында кездеседі.ортағасырлық қаз тағы бір мәдениеттің басты бір саласы ол-архитиктуралық құрылыс.олар уи адемі ғимараттар тб салды.оған мысал ретінде аитсам тараз қаласына дақын бабаджа қатын же аиша бибі кесенесін салды.Түркілердың наным сенімі ол-ата бағына әруаққа табынды,себебі олар дүниеден откен соң да өмір ссүретіне сенді.түркілердің тағы да наным сенімнің түрі ол отқа табыну олар бұл сенімді боиындағы жаман касиет ни еттерін отпен аластату керек деп түсіндіі бұл олардың әдет ғрпын жақсартты.сонымен ертедегі түрік діннің негізі көк тәңірге сенді.яғни жер суға сыиыну,себебі жер су же көк дамадарды сақтап қалады деп ұғынды.көктен кеингі желеп жебеушісі ол ұмаи анаға да сыниынған.тағыда аита кетенін жаиып ол күнге аиға аспан әлеміне аңдарға да сенім наным болған,же осыған баиланысты дүние жүзілік діндер шыға бастады олар – ислам будда христиан.тб түріктердің жазба деректері –арх зерттеу барысында түркі тілінде ру таипалар тасқа қашап орхон енисеи өзендердің боиында күлтегін ескерткішінде руна жазуларымен жазған.яғни олардың жазуы кезінде руна болды.соңынан араб жазуы шыға бастады.

22-Монғол мемлекеті.монғол же түрік таипалары арасында үздіксіз соғыстаың нәтижесінде 12ғ соңы мен 13ғ басында Монғол мемл п болады.20жылға созылған күрестің нәтижесінде 1206ж жалпы моңғол құрылтаиы Темучинді ең жоғарғы билеушісі етіп саилап Шыңғысхан деген атақ береді.1203-1217ж аралығында кереи наиман хандықтары мен сібір ді шығыс түркістанды жетісу жерлерін өзіне бағындырып пекин қаласын алады.Солт қытаиды жеңген шыңғыс ханың алдында Орт азия ең қуатты мемл бірі хорезмшах иелігі тұрды.1218ж 2 мемл аралығында демократиялық келісімге қаррамастан сол жылы Отырардағы сауда керуенін қаиыр ханның қырып тастауын сылтау етеді. Же 1219ж соғыс ашады.150мың әскерден құралған үлкен қол 1219-1224жж аралығында қаз мен орта азия иеліктерін түгел жаулап алады.жергілікті халықтың қарсылығын басу үшін Ш жаппаи қырып жоюды зорлық зомбылық әдіс тәсәлдерді қолданған. Отырардың билеушісі Қайырхан 80мың әскермен қаланы 6 аи қорғаиды.7 күн берілмеген Сығанақ халқы түгел қырылып қалады.Жент үзгент барышкент қалаларын жаппаи тонауға ұшырады.Ш шапқыншылығы елге үлкенн қасырет әкеледі..Өркениет деңгеиіне жеткен қалалар мәд ошақтары күиреді жоиылады.Діни тұрғыда білім дамуымен бұрмалауға ұшырады.дегенмен монғол шапқыншылығы қарсаңында әлемнің экономикасы же мәд жетістіктері қирап күирегеніне қарамастан шапқыншылықтан кеиінгі бои көтерген жаңа мемл дамуына кегіз болды.

23-ҰЛЫСТАРҚаз териториясында Шыңғысханның ұлдары Жошы шағатаи үгедеи құрған 3 ұлыстың құрамына енеді.Жошы ұлысына Ертіс өз –орал тауларын деингі ,балқаш қөлі мен хорезмнен еділдің томенгі ағысына деин кірді.ал үгедеи ұлысы тарбағатаи таулары мен ЖОҒ ертіс аимағы қаз солт батысты иемдеді.Ал шағатаи ұлысын жетісу түркістан мәуеренахр қаз оң шығысы кірді.Шәулеті өз ұлыстарын тәелсіз иеліктерге аиналдыруға тырысты,1227ж Ш дүние салғаннан кеин бұл ұмтылыс күшеие түсіп империяның бірнеше тәуелсіз мемл ге боледі.Сол жылдары қаитыс болған жошының орнына оның ұлы бату батыи таққан отырып басады.ол дешті қыпшақ пен еділ бұғарларының жеріне одан әрі батыс елдерін жаулауға жорық жасаиды 7 жылдық жорық нәтижесі Батыидың қоластындағы еділдің батыснан дунидың жағцыына деингі жерлерді қараиды.1242ж еділдің томенгі боиында батыи жаңа мемл құрып ол кеингі Алтын орда да,1241 ж үгедеи қаитыс болып 1251ж ұлыс жаиылады.ал ол иеліктенген жерлердің ұлы хан мөңкенің жасақтары иемденіп алады.Шағатаи ұлысы 1224ж моңғол империясын ұлыс болып болініп шығады.Астанасы алмалық болады.ал жазғы орталығы іле өз боиында орн.1241ж шағатаи өліп орнына немересі Қара хулагу келеді.Монғолияда қатыс болған қақтығыстар нәтижесінде ұлы ханның орнына ханның үлкен баласы күиік отырады.1248ж ол өледі содан кеин монғол империясында Үгедеи же тоялы ұрпақтар арасында қақтығыс басталады.батыи қолдауымен толының ұлы мңке саилаиды.1260ж үгедеи немересі хаиду шағатаи немересі алғұиды хан тағына көтереді.1269ж талас жағалауында құрылтаи болып моңғол империясын тәуелсіз мемл құруды ұиғарады.мемл басшысы хаиду саиланады.

24-Алтын орда.Алтын орда монғолия империсының оның бір ұлысы ретінде енген еді.соңынан 13ғ ол болініп шығады.алтын орда халқы этникалық жағынан бірркелкі болған жоқ отырықшы аимақтарда –еділ бұлғарлары қалада қыпшақ орыс ни\аиман гректер хорезмдер тұрған.далалық өңірде негізінен мал шаруашылығымен аиналысқан.сесебі бұл өңірде наиман қыпшақ кереиттер өмір сүрді.алтын орда орталық аимағы еділ бойы мен болатын яғни саратов боиы.алтын орданы коптеген хандар биледі.солардың бірі батыи мөғке жәнібек тұрсын,алтын орда хандары тәуелсізбіз деп есептеген,алтын ордадағы халықтар әр түрлі кәсіппен аиналысыты яғни сауда саттықпен,кәсіптің түрлерімен.қолөнерді дамытты.алтын ордада ислам дін үстемдік етті.Атын орда халқының қоғамыдық же мәдени даму дәрежесі әркелкі болды. Алтын Орда мемлекетінің құрылуы жеті жылдық жорықпен байланысты. 1236-1242 жж. Жошының ұлы, Батый Еділ Бұлғариясы мен орыс князьдігін талқандап, Польшаға, Венгрияға, Чехияға, Молдовияға, Валахияға, Трансильванияға ойран салып, Еділдің сағасына қайта оралып, мұнда жаңа мемлкет – Алтын Орданы құрады. Ораның астанасы Сарай Бату, Беркенің тұсында Сарай Беркеге ауысты. Алтын Орда мемлекетінің ресми тілі – қыпшақ тілі болды. Алтын Орда Өзбек және Жәнібек хандар тұсында гүлденді.Алтын Орда болып жалпы аталғанымен, оның өзі жеке-жеке ұлыстарға бөлініп жатқан. Олардың арасында байланыс өте нашар болған. ХІІІ ғ. 40 ж-дың өзінде Алтын Орданың өз ішінде Орда-Еженнің ұлысы ерекше бөліне бастаған. Бату хан өзінің басқа да інілеріне үлестік жерлер бөліп берген. Олар өздерінің Алтын Ордаға бағынышты деп мойындағанымен, іс-жүзінде оған бағынбаған

25-Алтын орданың ыдырау әмір темір,-Алтын орда жәнібек ханның өлімінен кеиін ішкі алауыздыққа ұрынды.23ж 1357-1380 20дан астам хандар 1-1 ауыстырды,Орданың батыс бөлігі бірнеше иеліктерге болінді.Ішкі аласапыраннан кеин билікке қарадан шыққан түменбасы маңғыт әмірі Едіге би араласып іс жүзінде билеушілерге аиналды,едіге 15 жыл билікті өз қолына лапы ұстады.едігенің 1419ж билік үшін күресте қаза болуынан кеин орталық билік толық ыдырауға бет алды.15ғ ортасында қарай оның аумағында астрахань казан қырым хандықтары құрылды.орда ішіндегі өз алдында ұлыс болған Ақ орда орталықтан бөлініп шығып жеке мемл аиналы,сол кездегі орталық азияда алтын орданың баасты дұшпаны ақсақ темір болд.1395ж алтын орда астанасы сараи беркені темір әскері талқандады.Шағатаи мемл 2 бөліну салдарынан .14ғ 70ж мауереназрдағы билікті барласруынан шыққан темір 1336-1405 басып алды.ол 27 мемл басып алған 35 ж ел басқарды.бырақ ол шаибани тұқымынан болмағандықтан халық оны хан тағына моиындамаған.Әмір темір да.оның жауынгершілдік әрекеті әлч\сіз көршылері ақ орда мен моғолстаннан басталған.осы шапқыншылықты соғыстарда темір ақ орда билеуушісі өлтіркен маңғыстау өңірі басшысынң баласы тоқтамысты паид.1374-1378жж аралығында аө орда хандары жеңіп келген тоқтамыс 1379ж сауранды басып алады.соитип ел алтын орда үшін соғысады.темірдің үздіксіз жорықтары алтын орда ыдырауына негізгі сыртқы себептерінің бірі бт

26-Ақ орда-қаз жерінде алғаш рет жергілікті этникалық негізде паида болған ірі мемл ақ орда.шекарасы –жаиықтан еділге деин батысқа деин созылып жатты.халқы ерте заман ортасында мекендеген түркі қыпшақ таипалары.сондаи ақ наимандар кереи үисіндер тб тұрды.ақ орданы негізінен шыңғыс хан немересі жошы ның үлкен ұлы орда ежен .ақ орда алтын ордаға тәуелді болды. Орда-Ежен ұлысына Жетісудің солтүстік-шығыс, Ертіс бойы, Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлер қараған. ХІІІ ғ. ІІ ж. деректердің хабарлауынша Орда Еженнің немересі Қонышаның тұрған жері Сыр бойындағы Жент, Үзгент маңы болған. ХІІІ ғ. ортасынан бастап, ұлыстың орталығы да осы аймаққа ауысып, өз алдына Ақ Орда деген мемлекет пайда болды. Бұл монғол шапқыншылығынан кейінгі Қазақстан жеріндегі этникалық құрамға байланысты құрылған алғашқы феодалдық мемлекет.Ақ Орда билеушілері Орта Азиямен сауда қатынасын орнатты. ХҮ ғ-дың 20 ж. Ақ Орда мемлекеті мүлдем әлсіреді. ХҮ ғ. 20 ж-да Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз бірнеше иелер пайда болған. Жазба деректерде бұл феодалдық иеліктер көшпелі өзбектер деп аталған. Ақ орда шаруашылығы көшпелі же жартылаи көшпелі мал шаруашылығы.аиналысты.ъОрда-Ежен ұлысына Жетісудің солтүстік-шығыс, Ертіс бойы, Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлер қараған. ХІІІ ғ. ІІ ж. деректердің хабарлауынша Орда Еженнің немересі Қонышаның тұрған жері Сыр бойындағы Жент, Үзгент маңы болған. ХІІІ ғ. ортасынан бастап, ұлыстың орталығы да осы аймаққаауысып, өз алдына Ақ Орда деген мемлекет пайда болды. Бұл монғол шапқыншылығынан кейінгі Қазақстан жеріндегі этникалық құрамға байланысты құрылған алғашқы феодалдық мемлекет. Ақ Орда ХІҮ ғ. бастап, Ерзен ханның және оның ұрпақтарының кезінде біраз дәуірлейді. Ақ Орда билеушілері Орта Азиямен сауда қатынасын орнатты. ХІҮ ғ. ІІ. Жартысыдағы саяси тарихы өте шиеленісті. ХҮ ғ-дың 20 ж. Ақ Орда мемлекеті мүлдем әлсіреді. ХҮ ғ. 20 ж-да Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз бірнеше иелер пайда болған.

27-моғолстан- Моғолстан мемлекеті, территориясы, шаруашылығы, саяси тарихы.

XIV ғ. ортасы – XVI ғ. басында Оңтүстік – Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді.

Бұл мемлекет XIV ғасырдың ортасында Орта Азияның оңтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының басшысы Әмір Болатшы. Билеушісі – Тоғылық Темір хан (1348-1362 ж.ж.). Астанасы – Алмалық (Іле алқабында). Территориясы – Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғыстан, Шығыс Түркістан. Моғолстанның шекарасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде жазған: «Шекарасының ұзындығы мен ені 7-8 айлық жол. Баркөл, Ертіс – Көкше теңіз – Түркістан-Ташкент, Ферғана, Қашғар, Ақсу аралығы». Орталық аймағы – Жетісу. Мұхаммед Хайдар Дулати көрсетуіне қарағанда дулаттар бұл тарихи кезеңде мал шар аиналысты же отырықшы егіншілікпен аииналысқан.«Моғолстан» атауы «монғол» сөзінен шыққан. Өйткені түрік және парсы деректерінде монғолдарды осылай атаған. Халқы: дулат, қаңлы,керей, арғын, үйсін, т.б. тайпалар.же де монғол деп атағанымен монғол каз болған. Дулаттар – ең қуатты тайпа. Бұл тайпалардың көпшілігі кейін қазақ халқының құрамына енді, ал Тянь-Шань етегі мен Шығыс Түркістанды мекендеген тайпалар қырғыз және ұйғыр халықтарын құрады.

Моғолстанның алғашқы ханы Тоғылық Темір өз билігін нығайту үшін илам дінін тірек етті.

28-Ноғай Ноғай ордасы (Ноғайлы) – XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекет. Ноғай Ордасы Алтын Орданың әскери қолбасшысы Ноғай әскерлерінің құрамына енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан құралған.Түркі тілдес халық – ноғайлар Еділден Ертіске дейін, Каспий және Арал теңіздерінен Түменге дейінгі жерлерде көшіп жүрген. Орданың орталығы – Жайық өзені сағасындағы Сарайшық қаласы болды. Әлемге билік жүргізген Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қазақ хандығы, Астрахань хандығы, Ноғайлы және Көк Орда қонысын иеленген Қазан Ордасы, тағы басқа хандықтар дүниеге келіп, XVI ғасырда күш-қуаты бар жеке мемлекеттер ретінде белгілі болатын. Алайда, Ноғай Ордасындағы алауыздық бүкіл түркі дүниесіне қасірет әкелген еді. Ноғайлар жауға есесін жіберіп, жақынын қарақтауға көшті.Ноғай Ордасының әміршілері Мамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы Қажы Тархан (Астрахань) түбінде өздерінің қандас бауырларын – Махмет-Герей хан бастаған 30 мыңдық Қырым әскерін қапыда басып, түгел қырып тастайды. Осының алдында ғана Алтын Орданың батыс бөлігін бірұтас ұлысқа айналдырмақ болып, ант ішіскен қандас бауырлар бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп, Русь мемлекетіне Еуразияны жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлекеті Қазан мен Астрахань хандықтарына көз алартатын дәрежеге жетеді. Содан, XVI ғасырдың 2-жартысында Ноғай Ордасы бірнеше мемлекеттік бірлестіктерге ыдырап кетті.Қасым хан тұсында ата-жұртта отырған қуатты Қазақ Ордасы әлсіреген ноғайлы ұлысының Жайықтан Еділге дейінгі үлкен бөлігін өз құрамына қосып алды. Ауыз бірлігінен айырылған Қазан, Астрахань және Ноғай Ордалары Орыс мемлекетіне қор боп, жем бола бастайды.же ноғаи құрамына маңғыттар наиман арғын қыпшақ қарлұқ тб кірді.шаруашылығы мал-же аң аулау болды.

29-Көшпелі өзбек мемлекеті. әбілхаиыр хандығы. Ақ орданың ыдырауы нәтижесінде 15ғ 20ж орт солт жерінде жошы ұлы шаибани ұрпағы әбілхаиырр хан жаңа мемл құрды.оның негізін салды.1428ж Батыс сібір ді мекендеген ол хан жариялаиды.ханды сайлау салтанатына сұлтан болған батыр ру таипалары басшыларрымен қатар дін басшыларын шақырды.этникалық құрамы жағынан ноғаи ордасымен ақ орда құрамына жақын болды.тілі жағынан шаруашылығы тұрмыс салты жағынан 14ғ 60ж жинақ атпен өзбек деп атады.ал мемл әбілхаиыр хандығы не көшпелі өзбектер хандығы деп аталды. әбілхаиыр хандығы батысында жаиықпен шығысында балхашқа оңт арал теңізімен сыр төменгі ағысының солт тобыл мен ертістің орта сағасындағы деингі аралықты қамтыды.15ғ 30-40ж әбілхаиыр мауеренахр же сыр орта сағасындағы қалаларға жорық жасаиды.1430ж оның хорезмді алады.1446ж әбіл хан созақ сығанақ ақ қорған өзгент қалаларын қаратып сығанақты астанасы етіп алады,ӘБІЛ хан ішінде саяси тұтастық терең тамыр жая қойған жок.жошы ұрпағынан тараитын сұлтандардың біразы арасында орыс ханнан тараитын сұлтандардың біразы арасында орыс хан нан тараитын кереи мен жәнібек сұлтан бар топ Ә ХАНМЕН ЖАРАСА АЛМАИ ӨЗАРА АРАЗДЫҚ ОТЫН жағады.ішкі алауыздыққа сырттан қалмақтардан төнген шабуыл қаупі төнеді.15ғ 20 ж қалмақтар оираттар орта азиядағы қауыпті күшке аинала бастаиды.1456-1457жж кок кесек атты жерде сығанақ маңы Ә қолдары ҰЗЫН темір таишы бастаған қалмақтар қолынан жеңіліс табады.бұл себеп Ә хан-ң әлсіруіне себепші болды.бұны паидаланған Кереи мен жанибек бастаған ұлыс халқының біразы Моғолстанға қараитын Шу өзені бойындағы Қозы басы атты мекенге көшеді.1468ж Ә хан моғолстанға жорыққа аттанып жол үстінде қазаға ұшыраиды.ол себепші болған билеушісі сұлтандар арасында билік үшін күрестің толастамауы қала же отырықшы егіншілік мәд –ң ұлыс халқы арасында кең етек жая алмауы болды.бұл ақ орда ноғаи ордасы ә хандығы сияқты мемл құрылымдардың ыдырауының негізі болған ортақ себептер