Орытынды

Сөз киелі деп ұққан халықтың төл перзенті қазақ ақындары – бақсы, жырау типтеріне еніп, ұлттық рухты жандандырушы, қоғамдық мәселелерге араласып, рухани қызмет атқарушы типінде көріне білген. Ақындар – қайраткер, ұлттық рухани мұраның жанашыры ретінде қоғаммен байланыс орнатушы типке жетуі үшін олардың өмір бойғы жинаған тәлім-білімінің түп негізі халықтық санамен байланыстылығы болуына байланысты. Соңғы жылдары қазақ тарихында орын алған күрделі құбылыстарды поэзияға арқау етуде серпінді ойлар фольклормен суарылған ықпалды күшке айналған.

Рухани қажеттілікті сезіне білудің нәтижесінде анимистік нанымнан бастау алған мен магиядан туған баталарды түр жағынан да, мазмұн жағынан да дамыта пайдалануда генетикалық байланыстың орын алғаны анықталды.

Ежелгі замандарда әр нәрсенің иесі бар деп, оған жылы сөз бағыштаған «тау өлең», «су өлең» сияқты арнаулар жазылмаса да, туған жерге деген сағынышты жеткізуде жанрлық жалғастық орын алған фольклормен үндестік байланыстың арқасында арнау өлеңдерінің дамуындағы екінші кезеңді танытады. Соның өзінде туған жерге деген сағыныштың, құрметтің түп негізі – жер ортасы сарынымен сабақтас. Өлімнен қырық (жүз) жыл бойы қашқан Қорқыттың Сырдарияға қайтып келуі, әркімнің туған жерінің қымбат болуы – қай топырақтың перзенті болуымен, нақты сол мекеннің жер кіндігі болу сарынымен сабақтас жалғастық тауып, реальды санаға бағындырылған.

Қазіргі поэзияда фольклордағы заңдылық – жанр синкреттілігін қолдану толғау жанры бойынша зерттеу барысында анықталды. Сондай-ақ бүгінгі қаламгерлердің тарапынан поэтикалық тәсіл ретінде көрінетін образдардың архетиптері анықталды. Мифтік түсініктер метафора тудырса, бүгінгі ақындар үшін ол поэтикалық құралға айналған. Мифтік түсінікте әлем тігінен (вертикальді) үш қабатты, дәл осы түсінік поэзиялық туындыларда көрінбейді. Бірақ әлемді көлденеңінен төрт бұрышты деп таныған халық түсінігі қолданылса да, өзінде поэтикалық шешімге бағындырылған, яғни «дүниенің төрт бұрышы – маңым боп» дегендей шектеулі кеңістікті таныту мақсатында өзгертіле қолданылған.

Поэзиялық шығармаларға идеялық жүк артуда фольклормен генетикалық және үндестік байланыс түрі кең қолданылған. Дегенмен, композиция тұтас пайдаланылмай, бөлшекті түрде ғана қолданып, өлеңдегі сюжетті мейлінше тиімді шешудің тәсіліне айналған (Т.Медетбек, т.б.).

Фольклор халықтың қиялын, фатализмді танытса, бүгінгінің ақыны нақты тірлікті салқын санамен қабылдағандықтан, «Қырандар патшалығы» өлеңінің қорытынды бөлімінде оппозициялық байланыс орын алған. Сол себепті дуалистік миф басшылыққа алынып, дүние текетірес сарыны бойынша адамға жанашырлық танытқан қарлығаштың өлуі – фольклорға оппозиция (Б.Шарахымбай), дегенмен қарлығаштың ізгі ниетті образ ретінде алынуын ескергенде толық түрінде оппозиция жоқ екенін түсінуге болады. Яғни қосарлы байланыс – оппозициялы-үндестікті байланыс орын алатынын ойлау керек.

Салыстырмалы түрде алғанда, проза мен драматургияға қарағанда, поэзия фольклорды қабылдауға өте икемді болып шықты. Ақын айтар ойын жеткізуде өлеңнің бір-екі жолына ұтымды ой айта білуде фольклорлық образдар, сюжеттер оңтайлылық танытқан. Бұл поэзияның көркемдеуіш құралдарға мейлінше тәуелді екендігін көрсетті.

Қазақ жазушылары да ұлттық рухты жандандыру мақсатында, Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін еркін айта алмаған ұлт тағдыры, ұлтқа қызмет еткен хандар мен батырларды ел қорғаны деңгейінде таныстыруды басты мақсат еткен. Осы орайда тарихи романның жанрлық ерекшелігіне сай фольклормен байланыстың түр-түрі қолданылғаны анықталды. Бұл ретте тарихи кезеңнің сипатын ашып көрсетуге, халықтың нанымын да, салтын да назардан тыс қалдыру мүмкін еместігі ескерілген.

Орта ғасырлардағы тарихи оқиғаларды жазғанда халықтық этнография панорамалық сипатта берілген, сонымен бірге кейбір жағдайларда жеке элемент, көркемдік компонент ретінде пайдаланудың да орын алғаны анықталды. Қай тәсіл қолданылса да, фольклорлық сана ықпалды болғандықтан, фольклормен үндестік байланыс орын алады.

Кейбір тақырыптарды зерттеу барысында кеңестік дәуірдегі шығармалардың алынғанын дұрыс түсінген жөн. Бұл авторлардың кейінгі шығармаларында немесе басқа жазушыларда фольклор қолданылмаған деген пікір тумауы керек. Мәселен, С.Сматаевтың «Елім-ай» романының үшінші кітабында фольклорлық сана ықпалы жоқ деп айтуға болмайды.

Тақырыптық тұрғыдан алғанда, прозалық шығармалардың дені өткен ғасырлардағы қазақ ұлтының бастан кешкен тарихын көркем тілмен жеткізу екені байқалады. Ал, қазіргі заманның шындығын бейнелейтін шығармалар. Сол бардың өзін қарастырғанда да фольклордың қолданысы жастардың ұлттық салт-дәстүрді ұмыта бастағанын айту үшін, аға буынды дәстүрді сақтаушы типінде көрсету мақсатында қажет болғаны анықталды (Б.Мұқаи).

Жазушылар да архаикалық түсініктерді қолданған. Жер-Ана, көрген түстің орындалуы сарындарының енгізілуі – осының айғағы. Көрнекті жазушылардың шығармаларын түсіне білген оқырманға қатпар-қатпар ойға толы, қаламгерлердің айтар ойын тақ-тұқ сөзбен жеткізбей, халықтық сананы айтар ойдың өзегіне айналдырып, ойландыратыны бар. Ә.Кекілбайдың «Ханша-дария хикаясы» мен М.Мағауиннің «Қыпшақ аруы» тұнығын шайқатпаған үлкен мұхиттай фольклорды бірден ашып салмай, оны қызмет ету құралы ретінде пайдаланған. Гүрбілжің ханым тұрмысқа шыққанда қыз жасауымен бірге келген мүйіздегі сызатты қанша жыл көрмей жүріп, таңғұттардың басына қатерлі зауал төнген жылы ғана байқауы ырымға сену сарынын алға шығарады. «Қыпшақ аруында» автор қазақтың тағдыр талайын көркем тілімен жеткізіп қана қоймайды, оның астарында рух өлмейді деген нанымның жазушы санасында сақталып, жаңғыртылғанын көреміз.

Кеңестік дәуір жазушысы О.Бөкейдің шығармасындағы қар қызы бейнесі таза анимистік сенімнің сақталғанын танытса, қазіргі заман жазушылары Қар-Ана бейнесін Қар қызы мен аңыздық шығармаларда қайғылы хабар естіп, бір күннің ішінде шашы ағарған қыз сарындарының ықпалымен жасағаны айқын, дәлірек айтқанда, фольклорлық сарындардың күрделенуі деп таныған жөн. Соғыс қасіретінен бала қайғысын тартқан ананың «ғайып болып кетуі» оның Қар-Анаға құбылу сарындарымен, яғни фольклорлық синкретизмді пайдаланудың әдісін қолдану арқылы дамытылған. Бұл жазушылар тарапынан өзіндік творчестволық ізденістердің фольклор арқылы ұмтылыс жасау екені байқалады. Бұл, сондай-ақ, А.Алтайдың «Кентавр» шығармасына да тән. Қазақ және антикалық ортақ фольклорлық сарындарды зерттеу барысында миксантропты – жартылай адам, жартылай жануар бейнесіндегі образдар (итбасты, т.т.) түрік фольклорында болғанымен, кентавр – жылқы мен адам түріндегі образ тек саха мифологиясында кездесетіні, түрік фольклорында кентаврдың кең жайылмауына жылқының тотемдігіне деген сенімнің күштілігі ықпал еткені анықталған. Ал, қазақ жазушысының кентаврды қазақ шығармасына енгізуі – көзі қарақты қаламгерлердің творчестволық ізденістерінің жемісі. Мұндай әдістер драмалық шығармаларда да, атап айтқанда, С.Досановтың «Тозақ шеңбері» пьесасында Антей мен Танталды айту арқылы орын алған.

Түріктік символ ретінде бөрі, бура тотемдерінің бүгінгі таңда қайта жаңғыруы архетип мәселесінің өзекті болуын көрсетеді, яғни қазақ халқы әлі күнге ежелгі рухани санасынан ажырамағанын айғақтайды. Жазушылардың бұл тақырыптарға баруы фольклорлық сананың ықпалын танытады. Жаһандану үдерісін бастан кешіп жатқан қазақ ұлты кеңестік дәуірде солақай саясаттың, ұлттық тілдің жойылмауы мен космополитизмнен сақтануды өзекті мәселе етіп көтере білуінің өзі елдік рухтың өлмегенін дәлелдейді.

Елдік рухы жоғалмаған ел ғана ұлттық символдарды алға шығара алады. Бұл жазушылардың еңбектері арқылы да белгілі болады. Абайды қасқырдың бөлтірігі деп таныстырған М.Әуезов бөрінің мықтылығын, оның тотемдігін білмеді емес, өте жақсы білді. Бірақ рухты қоздырушы символ ретінде айта алмады, Құнанбай болыстың баласы болғаны үшін таптық көзқарастың ықпалымен «қасқырдың бөлтірігі» деп атаса да, астыртын ойды сездірмей, қазақ ұлттық рухын жандандыруда ұлттық символдарға арқа сүйеуі шабыт қоздырады. Демек, фольклорлық сана қай кезе де өз ықпалын жоймаған.

Қорыта айтқанда, қазақ қаламгерлерінің шығармаларында фольклордың қолданысы екі түрлі сананың ықпалымен қосылған. Бірі – жазушы, драматургтер тарапынан сюжет, образ жасауда саналы, субъективті түрдегі фольклорлық қолданыс. Бұл тұрғыда, негізінен, фольклормен үндестік байланыс орын алады. Мұндай жағдай, шындығында, әдебиеттің дамыған кезеңіне тән. Ал, оппозициялық байланыстың қолданылуы субъективті сананың ықпалымен, яғни жазушының (Б.Мұқаи) дүние текетірес деген идеяны ашуы үшін мақсатты түрде қолданылған. Тіпті, бұлай болғанның өзінде дуалистік түсініктің ықпалы сөзсіз. Түптеп келгенде, бұл да фольклорлық сананың тереңнен тигізетін әсері. Сондықтан оппозициялық байланыс дегеннің өзін жалаң түрде қабылдамай, фольклормен оппозициялық-үндестік байланыс орын алады деп тұжырым жасау қажеттігін көрсетеді.

Ұлттық санамен рухтанған қаламгерлердің шығармаларында фольклорлық поэтиканың қолданысы объективті сана ықпалымен көрінуі заңды. Мәселен, Махамбет Өтемісұлының деректі ғұмырбаяны деп жазған Ә.Кекілбай «Шандоз» атты шығармасында мақал мен мәтелді осылайша қолданған. Қ.Жұмаділовтің, Ұ.Доспанбетовтың, т.б. жазушылардың туындыларында да осындай жағдай еріксіз көзге түседі. Бұл жазушылар тарапынан фольклорды қолданудағы объективті сана ықпалымен енгізілген.

Поэзия мен проза жанрлары сияқты драмалық шығармалар да фольклордың ықпалынан тыс қалмаған. Фольклорлық образдар мен сюжет, сарындарды қолдануда принципті түрдегі қолданыс кең талдауға алынғаны – осының айғағы. Жекелеген сюжеттер мен сарындарды қолдану барысында қаламгерлер халық санасына сіңісті “шыбын жан”, т.б. мифтік сана арқылы туған тіркестерді абстрактілі санамен енгізген. Мәселен, мойынға бұршақ салып, бала тілеу сарыны Өтен Ахметтің «Желтоқсан ызғары» атты екі бөлімді драмада орын алған. Пьесаның тақырыбы Желтоқсан оқиғасына қатысты ел ішіндегі жағдайды баяндау болғандықтан, перзентсіздік зары жоқ. Шаңырағында бір ғана қызы бар Асаудың жас кезінде кездескен Айшаның оның баласының қанша екенін сұрағанында айтқан жауабы жалтарма сөз сияқты көрінгенімен, фольклормен үндестік аясында саралағанда мәні ашылады. Нақтырақ айтқанда, Асаудың жалғыз қызы – Әсем, енді сол жалғыз қыздың тілеуін тілеп отырған жайы бар, ол эпостар мен ертегілердегі перзентсіз қарттар сияқты әулие-әнбиелерді араламаса да, бала тілеп жүргенінде «мойындарына бұршақ салып» дегенді айтуында фольклорлық сарынның қолданысын табу қиын емес. Ол наурызкөжеге салатын дәнді дақылдар сияқты бұршақ өнімділік символы ретінде қолданылған. Сонда Асаудың сөзі автор тарапынан поэтикалық тәсіл болса да, фольклорлық сана ықпалымен мақсатты түрде енгізілген. Дегенмен мұның өзінде де ойланарлық жағдай бар. Ырымшыл қазақ малдың да, отбасындағы жанның да нақты санын айтпайды. Автордың мұны ескермеуі мүмкін емес еді. Бір кезде зорлықпен біреуге ұзатылғалы жатқанда Асауға хат жазған Айшаның баласы көп те, Асаудың жалғыз қызбен шектелуге мәжбүр екенін сюжет ұқтырады. Екі кейіпкерді – Асау мен Айшаны бір-біріне ашық түрде қарсы қоймаса да, бұл іштей түйсінуге, оқушының өз қабылдауына салған күйде, автордың нақты сан айтуы қажет болған. Осындай жағдайда дәстүрлі халықтық ұстанымға оппозиция бар екені анықталады.

Кейіпкер айтқан сөз ретінде қарға тышу сарынының да қолданылуы –фольклорлық түсінік. Ауыл арасында әлі күнге дейін «менің де қолыма қарға тышар» деген сөз бар. Бұл қарғаның бір кездегі тотем болғанынан қалған тіркес. Шындығында, қарға екі түрлі сипатта орын алған. Саха мифологиясында қарға-қанқор, өлім әкелуші соғыс иесі, қазақ түсінігінде қарғаның сүйкімсіз көрінуіне осындай ежелгі мифтік сана әсер еткен. Ал, тотемдік түсінік И.М.Дьяконовтың ойынша, кештеу болған деген пікірді ескерсек, «қарға тамырлы қазақ», «менің де қолыма қарға тышар» деген тіркестер тотемдік түсінікпен енген. Өтен Ахметтің кейіпкері Асау өз қызы –Әсем мен Айшаның ұлы Қайсарды КГБ-ның қара машинасынан көріп, оларға араша бола алмағанында Ленин ескерткішіне келіп: «...Сенің басыңа қарға тышып кеткен бе?» – деуі осындай түсінікпен астарлас қолданылған.

Образдар мен типтерді сомдауда да фольклорлық сана ықпал еткен. Қазақтың үш жүзінің басын қосып, ұлт ретінде жойылудан аман сақтап қалған Абылай хан образын ашу мақсатында фольклорлық дана типі де, әділ хан сарыны да қолданылған (Ә.Кекілбайұлы).

Фольклорлық жанрлардың қолданысы да поэтикалық құралға айналған. Мәселен, Р.Отарбаевтың «Нашақор жайлы новелла» атты екі бөлімді, төрт көріністі драмасында нашақор болып кеткен ұлы доза алуға ақша сұрағанда: «Келші, күнім, бесік жырын айтайын. Есіңде ме, бала күніңде, «мама, әлди айтшы» деп жатып ұйықтайтының. Айтайын, айтайын, күнім», – деп:

Әлди, әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем...

қалай еді, ұмытып қалғанымды қарашы», – дейді. Бұл шығармада бесік жыры утилитарлық қызмет атқарып тұрған жоқ, ержеткен баласының есерсоқ мінезін қойдыра алмаған шарасыз ананың күйін жеткізу мақсатында үзінді қолданылған.

Мазмұны жағынан комедиялық шығармаға оңтайлы көрінетін мысық атынан айтылатын анекдот та осы драмалық пьесада қолданылған. Атап айтқанда, «ет тәттілігін қойса, мен ұрлығымды қояйын дейтін түн жорытып, түсі қашқан баукеспе Сүреңбаймен атақтас, кеуделес болғысы келгені ме Оразбайдың!» дегендегі тілге тиек болып тұрған «ет тәттілігін қойса, мен ұрлығымды қояйын» деп айтылатын сөз – фольклорлық мәтін. Оның баспа бетін көрген алғашқы түрі М.Қашқаридың «Түрік сөздігінде» басылған.

«...Адамның бір иығында періште, бір иығында сайтан отырады дейді. Періште жақсы сөздерді, сайтан жаман сөздерді жазып отырады да, Құдайға жеткізеді екен. Адамның тағдыры да кейде сол сөздерге қатысты шешілетін көрінеді. Үлкендердің «Жаман сөз айтпа, жаман ырым бастама» деп, қазақтың «Жақсы сөз – жарым ырыс» дейтіні содан», – деген «Тозақ шеңберіндегі» Қайраттың сөзінде ислам мифологиясындағы түсінікпен ежелгі дәуірден басталған сөз магиясы туралы ұғымдар астасып кеткен.

Мұндайда, әсіресе, фольклорлық мақал-мәтелдің кең қолданыс табатыны белгілі. Мәселен, С.Жүнісовтің «Қылмыскерлер» пьесасында “Жау жоқ деме – жар астында”, “Әңгіме бұзау емізеді, бұзау таяқ жегізеді”, “Аруақ жебемей, тірі кенелмейді”, Р. Отарбаевтың “Абай – сот” пьесасында “Битке өкпелеп, күпіңді отқа тастамайық”, “Өлетін бала молаға қарай қашады”, “Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді”, С.Досановтың «Тозақ шеңбері» атты драмасында “Ұра берсе, құдай да өледі”, “Иілгенге иіл, ол әкеңнің құлы емес, шалқайғанға шалқай, ол құдайдың ұлы емес”, “Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін” деген мақалдар генетикалық байланыс негізінде орын алған.

Зерттеу барысында, поэзияда да, прозада да, драматургияда да фольклорлық мәтіндердің қолданылатыны белгілі болды. Мұны дұрыс түсіну қажет. Фольклор болған соң-ақ оның канондық мәтіні болмайтыны белгілі. Бірақ жазушы үшін қайнар көз бола алатын бүгінгі күнде ғылымға да, көзі қарақты оқырманға да таныс мәтіндермен салыстыру барысында еркіндік байқалады. Соның өзінде фольклорлық сюжетке нұқсан келтірмейтін түрде берілгендіктен үндестік байланыс орын алған. Әлі баспа бетін көрмеген мәтіндердің жазушылар тарапынан өңделуін ескергенде оның да фольклорлық мәлімет жеткізуші болып отырғаны анық, сондықтан жазушы да негізгі сюжет пен сарынды сақтайды.

Прозадағы шығармалармен салыстырғанда драмалық туындыларда фольклоризмді принцип етіп ұстану оңтайлы болып шыққаны анықталды. Тіпті, фольклорды басты ұстаным етіп алмағанның өзінде, бүгінгі күннің шынайы шындығын жазуда да фольклор қажет болған. Мұндай жағдай Ә.Таразидің «Тыныш көшедегі көгілдір үй» атты шығармасынан белгілі. Мансап қуып анасын ұмытып кеткені үшін Сәнжанның қарғыс естуі фольклорлық сана арқылы қосылған.

«Сені баяғыда шіріген жұмыртқаға санап, ақ сүтімді көкке сауғам!» – дейді анасы, осы бір сөйлемнің өзінде фольклордың қолданысы бар және тіпті, күлдірмейтін комедия деп аталған бұл шығарманың лейтмотивін де осы бір ауыз сөздің атқарып тұрғаны байқалады. Сондықтан авторлық ойды ашудағы тәсіл ретінде ғана емес, драматургия саласында да қаламгерлердің фольклорлық санаға тәуелді екендігін айғақтайды.

Қорыта айтқанда, поэзия, проза, драматургия – мұның қай-қайсысына да ұлттық рухты жандандыру мақсатында ықпалды қоздырушы күш ретінде фольклор қажет болған.