Несиелердің жіктелуі және оларға провизия құру

Әрбір несиелік операциялар бойынша несиелік қоржынды жіктеу несиелік тәуекелдерге провизия есептеу мақсатында жүзеге асады.

Банктердің несиелік операциялары бойынша мүмкін болар зияндардың орнын жабу үшін провизия (резерв) құру қажеттігі банк қызметіндегі несиелік тәуекелдің болуымен негізделеді. Несиелік тәуекелдерге байланысты провизия құру банк активтерінің сапасының нашарлауын немесе несиелік операциялардың тәуекелдігінің жоғарылығын ескере отырып жүзеге асырылады. Банк үшін провизияның құрылуы, оның қаржылық қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал етеді.

Банк негізгі қарыздың толық сомасына байланысты шығындардың орнын жабу мақсатында ұлттық және шетел валютасындағы барлық несиелік операциялар түрлері бойынша резервтеу коэффициентіне сәйкес провизия құра алады. Аталған резерв есебінен кейіннен қайтарылмаған несиелер бойынша зияндар шегеріледі.

Несиелік тәуекел деңгейіне қарай, яғни қарыз алушының келісімшартта бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізгі қарызы мен пайызының сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:

1) Стандартты;

2) Күмәнді:

- 1-санатты күмәнді – төлемдерді уақтылы және толық төлеген жағдайларда;

- 2-санатты күмәнді - төлемдерді кешіктіріп несеме жартылай төлеген жағдайларда;

- 3-санатты күмәнді - төлемдерді уақтылы және толық төлеген жағдайларда;

- 4-санатты күмәнді - төлемдерді кешіктіріп несеме жартылай төлеген жағдайларда;

- 5 –санатты күмәнді

3) Үмітсіз.

Қарыз алушылардың төлем қабілетсіздігінен туындайтын қарыздың қайтарылмауынан шегетін зияндарды болдырмау мақсатында банктерде несиелік тәуекелді бағалау тәжірибесі жүзеге асады.

Барлық несиелер және несиеге теңестірілетін клиенттердің қарыздары бойынша несиелік тәуекел бағаланады және оны тиісті шоттар бойынша жіктеледі:

Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел анықталады.

Жалпы активтерді, соның ішінде несиелерді жіктеу және несиелік тәуекелді бағалау мынадай критерилерді ескере отырып жүзеге асады:

1) Қарыз алушының қаржылық жағдайы;

2) Банк алдындағы жіктелінген активтер және шартты міндеттемелер бойынша мерзімі өткен қарыздарының болуы;

3) Қамтамасыз ету сапасы;

4) Несиенің мерзімін ұзартылуы;

5) Өзге де мерзімі өткен міндеттемелердің болуы;

6) Несиелердің көзделеген мақсатқа жұмсалынбаған бөлігі, %-бен;

7) Өзге несие берушілер алдында шегерілген қарыздарының болуы;

8) Қарыз алушыда Ұлттық банктің бекіткен тізіміне енген рейтингтік агенттіктердің рейтингінің болуы.

Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық жағдайына баға берілуге тиіс.

Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда отандық банктер тәжірибесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады.

Қарыз алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе жарты жыл сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде жүргізіледі. Мұндағы қаржылық есепке бухгалтерлік баланс пен пайда және зиян есебі жатады. Осындай құжаттар негізінде несие-менеджері қарыз алушының қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел-бағалауды жүзеге асырады.

Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық қызметін сипаттайтын бес параметр пайдаланады. Аталған параметрлер екі топқа бөлінген:

1-топ: Қаржылық көрсеткіштердің өзгерісінің динамикасы:

- өндіріске жұмсалатын шығындардың сатудан түсетін түсімдерге қатынасына қатысты өзгерісі;

- негізгі құралдардың құндарының өзгерісі;

- меншікті капиталдың өзгерісі;

- міндеттемелердің жалпы өзгерісі.

2-топ: Қаржылық көрсеткіштер негізінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау.

Мұда қарыз алушының несиелік қабілетін сипаттайтын мынадай қаржы көрсеткіштері есептеледі:

- ағымдағы және жылдам өтімділік коэффициенттері;

- автономия коэффциенті;

- сауданың рентабельділігі;

- меншікті капиталдың рентабельділігі;

- тауарлы-материалды запастардың айналымдылығы;

- дебиторлық қарыздар айналымдылығы;

- кредиторлық қарыздар айналымдылығы.

Әрбір бағалау параметрлеріне сараптамалық немесе есептеу жолымен бектілетін балл беріледі және маңыздылық салмағы белгіленеді.

Скоринг – берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде есептелінеді және оның мәні нол мен бірдің арасында болады. Есептеу нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының қаржылық жағдайының деңгейін анықтау үшін және сол санат бойынша тиісті балл беру үшін пайдаланады.

Активтер мен шарты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәндінің санаттарына және үмітсіздерге жатқыза отырып, оларға қарсы провизия (резервтер) құру Ережесіне сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі бір қаржылық жағдайына сәйкес келеді:

Скоринг көмегімен есептелінген, қарыз алушының қаржылық жағдайының класына сәйкес аталған критерилер бойынша балл беріледі:

Скоринг көмегімен мерзімі өткен қарыздары бар несиелер бойынша қарыз алушы жеке тұлғаның қаржылық жадайын тоқсан сайын немесе жарты жылда бір рет бағалауды жүзеге асыруға болады.

Ережеге сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі бір қаржылық жағдайына сәкес келеді:

Скоринг көмегімен есептелінген, қарыз алушының жеке тұлғаның қаржылық жағдайының класына сәйкес аталған критерилер бойынша балл беріледі:

Қамтамасыз ету сапасының критерилері бойынша балдарды аталған Ережеге сәйкес есептейді (қосымша бетті қараңыз).

Активтерді жіктеу барысында анықталатын қорытынды балл жоғарыда аталған барлық критерийлерді қосу арқылы анықталады.

Қорытынды балдың мәнінің негізінде несие бөлімінің қызметкері жіктелінетін активтер санатын бекітіп, соған сәйкес провизия мөлшерін анықтайды:

Банк несиелерінің өсуі серпіні өз кезегінде банк жүйесіндегі тәуекел деңгейін арттырып, несиелік қоржынның сапасын төмендетуге әсер етуде (11-сурет).