Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі

Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:

Есеп айырысу субъектілеріне қарай:

- банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер арқылы есеп айырысулар;

- жеке сектор - үй шаруашылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;

- банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар.

Есеп айырысу объектілеріне қарай:

- тауарлы операциялар бойынша есеп айрысулар;

- бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;

- банк ссудалары, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша төлемдер.

Есеп айырысу аумағына қарай:

- Мемлекет ішіндегі есеп айрысулар, соның ішінде:

бір қаланың ішінде;

қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылда және т.с.с.

- Мемлекет арасында (халықаралық) есеп айырысулар.

Есеп айырысу уақытына қарай:

- сауда операциясы басталғанға дейінгі (аванстық) төлемдер;

- мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;

- коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір уақыттан кейнігі төлемдер;

- мерзімінен бүрын, яғни келіскен мерзімге дейін;

- ашық шот бойынша (жоспарлы), яғни тауарларды алған сайын үздіксіз төлемдер;

- мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгіленген мерзімін ұзарту жолымен;

- мерзімі өтіп кеткен төлемдер, яғни төлем уақыты кешіктірілген.

Есеп айырысу жүйелеріне қарай:

- пошта байланысы арқылы;

- телеграф-телетайп байланысы арқылы;

- телефон байланысы арқылы;

- электрондық байланыстар арқылы;

- SWІFT (Дүниежүзілік банкаралық телекомуникация қоғамы) жүйесі арқылы

Есеп айырысу формаларына қарай:

- Қолма-қолсыз аударымдар (банктік), соның ішінде:

кредиттік;

дебеттік;

ашық шот арқылы;

аккредитив;

инкассо.

- Қолма-қол ақшалар (банкнота және монеталар) арқылы;

Есеп айырысу тәсіліне қарай:

- толық есеп айрысулар;

- жартылай есеп айырысу;

- өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу (клиринг) арқылы есеп айрысулар.

Есеп айырысу құралдарына қарай:

- Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:

төлем тапсырмасымен;

Дебеттік аударымдар құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:

- төлем талап-тапсырмасы,

- чек,

- вексель,

- инкассалық өкімдер;

- Аралас құралдар арқылы есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде кредиттік аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар, банктік аударымдар және т.б.

Есеп айырысу шамасына қарай:

- ірі төлемдер;

- ұсақ төлемдер;

Есеп айырысу кезектілігіне қарай:

- жалақы, бюджет, сақатандыру және т.с.с. төлемдер;

- материалдық құныдылықтар үшін төлемдер;

- несиелер үшін төлемдер;

- сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысулар.

Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:

- банктік шоттар ашу;

- ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;

- алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым операциялары;

- төлемнің шартын өзгерту не қайтару;

- валюталық операцияларға бақылау жасау;

- шоттың архивін беру;

- шоттан қолма-қол ақша беру;

- ұсақ ақшаларды ірілеп беру;

- банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;

- құндылықтарды жеткізіп беру.