Працэсуальнае права Вялікага княства Літоўскага

Па Статуце 1588 г. працэсуальнае права было адзіным і для крымінальных і для цывільных спраў. Панаваў іскавы характар працэсу, згодна з якім ісцец сам павінен быў збіраць доказы, прад’яўляць іх суду і падтрымліваць абвінавачванне. У любой стадыі працэсу ісцец мог адмовіцца ад іску ці абвінавачвання, заключыць міравое пагадненне або памілаваць злачынцу. Калі абвінавачванне не знаходзіла пацвярджэння, ісцец мог быць прыцягнуты да адказнасці.

Роля суда пры іскавым судаводстве была параўнаўча пасіўнай, “ён нібы падсумоўваў доказы, што прад’яўлялі бакі, а затым выносіў рашэнне ці прыгавор на аснове фармальнай ацэнкі доказаў у залежнасці ад іх колькасці і зараней прадугледжанай у законе сілы “1.

Згодна са Статутам 1588 г. суб’екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць. Поўнай працэсуальнай праваздольнасцю карысталіся найбольш багатыя феадалы, чэлядзь дворная і феадальна-залежныя сяляне былі наогул яе пазбаўлены. За іх у судах павінны былі выступаць паны або, па даручэннi апошніх, адвакаты ці іншыя прадстаўнікі феадалаў.

Судовы працэс пачынаўся з падачы скаргі (“пратэстацыі”), пасля чаго складалася позва, якая адначасова была выклікам у суд і іскавай заявай з пераказам сутнасці справы. Позва ўручалася адказчыку праз вознага, аб чым рабіўся адпаведны запіс у судовай кнізе. Такім чынам, у працэсе ўдзельнічалі два бакі: той, хто ўзбуджаў справу, адносіўся да боку павадовага, той, хто адказваў ці абвінавачваўся, — да боку адпорнага. Асноўным працэсуальным абавязкам бакоў было добрасумленнае вядзенне працэсу, даволі шырокія працэсуальныя правы давалі ім магчымасць актыўна ўздзейнічаць на ўвесь ход працэсу.

Пры судах працавалі прафесіянальныя адвакаты (пракуратары). Пры неабходнасці прадстаўнікі старон мелі права карыстацца іх паслугамі. Як правіла, адвакаты мелі спецыяльную юрыдычную падрыхтоўку, якую атрымлівалі не толькі ў Кракаве і Вільнi, але нават у Італіі, шэрагу іншых дзяржаў1 . “У час судовых спрэчак адвакаты выступалі з доўгімі прамовамі, якія стракацелі спасылкамі не толькі на літоўска-рускае права, але і на рымскае, саксонскае. Многія прамовы сапраўды ўяўлялі сабой добрыя ўзоры судовага красамоўства”2.

Агульная тэрытарыяльная падсуднасць спраў у адносінах да вольных людзей вызначалася паводле звычаёвага права: у месцы жыхарства адказчыка па грамадзянскіх справах і ў месцы, дзе адбылося злачынства, — па крымінальных. Стораны мелі права заключаць пагадненне аб змене падсуднасці (тэрытарыяльнай і інш.).

Да 1564 г. буйныя феадалы карысталіся правам выключнай падсуднасці. Iх справы разглядаў вялікакняжацкі суд, што ўскладняла парадак прад’яўлення ім іскаў дробнымі і сярэднімі феадаламі. Бельскі прывілей 1564 г. абвясціў роўную падсуднасць для ўсёй шляхты.

У працэсуальным заканадаўстве першараднае значэнне надавалася вызначэнню сродкаў, з дапамогай якіх суд мог рабіць вывад аб правах і абавязках бакоў і прымаць пэўнае рашэнне. Тэорыя фармальных доказаў, што панавала ў феадальным працэсуальным праве, грунтавалася на ўстаноўленай у законе сіле доказаў, якія дзяліліся на дасканалыя і недасканалыя (“доводы зуполные” і “незуполные”). Колькасць і якасць доказаў вызначалася для кожнай катэгорыі спраў асобна. Напрыклад, пры разглядзе спрэчак аб уласнасці на зямлю патрабавалася, каб кожны бок прадставіў па дзевяць сведак. Па іншых справах хапала сведчання двух асоб.

Важнейшы прынцып працэсуальнага права Вялікага княства Літоўскага заключаўся ў тым, што бок павадовы (ісцец) павінен быў прывесці факты, якія б па грамадзянскіх справах сведчылі аб наяўнасці шкоды, а па крымінальных — віны. Ніхто не мог быць асуджаны без наяўнасці паўнаты неабходных доказаў. Закон прадугледжваў вызваленне падсуднага ад пакарання пры недастатковасці доказаў і пры з’яўленні ў суда сумнення ў яго вінаватасці. Пры аднолькава няпоўных доказах істца і адказчыка суд аддаваў перавагу апошняму.

Асноўнымі відамі доказаў лічыліся тлумачэнні бакоў, іх прызнанне; паказаннi сведак; прысяга; пісьмовыя і рэчавыя доказы; вывады і тлумачэнні экспертаў. Тлумачэнне істца або адказчыка займала адно з цэнтральных месцаў у сістэме судовых доказаў. Прызнанне адказчыкам іску, зробленае ў судзе, разглядалася як поўны доказ і было дастатковай падставай для прыняцця судовага рашэння. Адказчык, або падсудны, прызнаўшы іск або абвінавачванне, пазбаўляўся права абскарджваць пастанову суда, у аснову якой было пакладзена прызнанне.

Самымі распаўсюджанымі доказамі былі паказанні сведкаў. Статут 1588 г. вызначаў, хто мог быць сведкам, і працэсуальную працэдуру атрымання іх паказанняў1 . Прысяга і клятва лічыліся дапаможнымі доказамі і звычайна выкарыстоўваліся, калі паказанняў сведкаў ці іншых доказаў для вырашэння справы было недастаткова. Вышэйшай ступенню дакладнасці, як лічылася, валодалі сведчанні духоўных і службовых асоб дзяржаўнай адміністрацыі.

У працэсе разгляду грамадзянскіх спраў важнае значэнне надавалася пісьмовым доказам, бо закон патрабаваў заключаць многія пагадненні, дагаворы куплі-продажу, пазыкі і інш. у пісьмовай форме. Усе гэтыя акты складаліся па вызначанай форме, што патрабавала наяўнасці пэўных рэквізітаў (подпісы, пячаткі). Найбольш важныя з актаў рэгістраваліся ў судовых кнігах. Падробка пісьмовых доказаў каралася смерцю. Рэчавы доказ разглядаўся як самы пераканаўчы, асабліва калі злачынец быў затрыманы на месцы злачынства.

У адпаведнасці з заканадаўствам Вялікага княства Літоўскага па найбольш цяжкіх злачынствах (дзяржаўныя, ваенныя, некаторыя крымінальныя) вышук, следства і суд былі абавязковымі, незалежна ад таго, ці рабілася пацярпеўшым адпаведная заява. Папярэдняе следства (шкрутыніум) па найбольш цяжкіх і небяспечных злачынствах ажыццяўлялася службовымі асобамі дзяржаўнага апарату: звычайна старастамі, іх намеснікамі ці замкавымі суддзямі, якія выязджалі на месца, дапытвалі сведкаў, падазроных, запісвалі іх паказанні і перадавалі ў суд, які разглядаў справу. Для выключэння магчымасці злоўжыванняў службовых асоб і магчымай адмовы падазронага ці сведак у судзе ад сваіх паказанняў на папярэднім допыце прысутнічалі панятыя (“два шляхцiца веры годные”)1.

Непасрэдны разгляд справы пачынаўся з аб’явы суда аб пачатку судовага працэсу і выкліку ў судовае пасяджэнне бакоў. Першым выкладаў свае патрабаванні ісцец, потым адказчык даваў па іх тлумачэнні. Iсцец меў магчымасць абвяргаць пярэчанні адказчыка, а адказчык — сцвярджэнні істца. Пасля выступлення бакоў, іх адвакатаў, даследавання доказаў, прыняцця прысягі бакоў і сведак суд прыступаў да вынясення рашэння (выраку, дэкрэта). Адкладваць вынясенне рашэння суд мог не больш як на тры дні. Iсцец і адказчык па большасці спраў мелі права падаць апеляцыю ў вышэйшы суд, але аб гэтым яны павінны былі заявіць у судзе адразу пасля вынясення рашэння. Калі такой заявы не паступала, то пастанова суда набывала законную сілу і падлягала выкананню.

Працэсуальнае права, выкладзенае ў Статуце 1588 г., было добра распрацавана з пункту гледжання прававой тэорыі, але ў практыцы яго прымянення меліся значныя недахопы. Найбольш слабым месцам з’яўлялася выкананне судовых рашэнняў. У выніку самавольства паноў бок, на карысць якога было вынесена рашэнне, фактычна не мог дамагчыся яго выканання, асабліва калі адказчыкам быў буйны феадал, а ісцец займаў у грамадстве больш сціплае становішча. Хоць закон і прадпісваў органам мясцовай улады дапамагаць у выкананні судовых пастаноў, на справе здаралася, што ісцец, вычарпаўшы ўсе магчымасці, мусіў ісці на кампраміс з больш магутным адказчыкам.

Выдатны знаўца гісторыі судоў феадальнай Беларусі М.В.Доўнар-Запольскі піша: “Калі пацярпеламу ўдавалася дамагчыся справядлівасці, гэта не заўсёды азначала, што за ёй надыдзе і задавальненне. На практыцы выходзіла, што суд прадастаўляў боку, які выйграў справу, самаму сачыць за выкананнем дэкрэтаў і патрабаваць задавальнення ад тых, хто прайграў працэс. Зразумела, што бок, які выйграў справу, толькі тады меў поспех, калі валодаў фізічнай перавагай, сродкамі і ўплывам. Таму нядзіўна, што, нягледзячы на строгасць судовых пакаранняў у дачыненні да тых, хто не падпарадкоўваўся суду, судовыя кнігі перанасычаны цэлым шэрагам заяў пра непадпарадкаванне судовым дэкрэтам”1.

Такім чынам, аналіз нормаў працэсуальнага права, выкладзеных у Статуце 1588 г., паказвае, што яны былі даволі развітымі на ўзроўні тэарэтычнай распрацоўкі, рэгулявалі ўсе асноўныя дзеянні суда і ўдзельнікаў працэсу. Атрымала развіццё новая тэорыя доказаў, заснаваная на лагічным метадзе іх ацэнкі, пры захаванні фармальных доказаў, што было ўласціва феадальнаму праву. Новая тэорыя грунтавалася на зводнай ацэнцы пісьмовых і рэчавых доказаў, паказанняў бакоў, сведак, гэта значыць на такіх сродках, якія б маглі лагічна пераканаць суддзяў. Хоць гэта тэорыя ў Вялікім княстве Літоўскім яшчэ не стала дамінуючай, аднак яна значна паўплывала на развіццё тагачаснага і далейшага судаводства.