Феадальнае права i яго характарыстыка

На наш погляд, разгляд феадальнага права Беларусi мэтазгодна пачынаць з характарыстыкi дзяржаўнага права, тым больш што яго нормы былi дастаткова поўна i добра тэарэтычна распрацаваны ўжо ў Статуце 1588 г., тады як у краiнах Заходняй Еўропы дзяржаўнае права пачало фармiравацца толькi ў XVIII ст.

Пры разглядзе пытання аб грамадскiм i палiтычным ладзе ВКЛ у XIV — XVI стст. мы падрабязна спынялiся на праблемах дзяржаўнага права Беларусi, а таму зараз дадзiм толькi яго агульную характарыстыку. Перш за ўсё трэба адзначыць, што дзяржаўнае права замацоўвала феадальны грамадскi лад i адначасова ўтрымлiвала нормы (па Статуце 1588 г.), якiя сведчаць аб з’яўленнi парасткаў буржуазнага права. Напрыклад, абвяшчалася фармальная роўнасць усiх перад законам, але сам закон не быў аднолькавым для ўсiх. Прасталюдзiны не дапускалiся на соймы, iм забаранялася даваць значныя пасады ў дзяржаўным апараце i г.д. Усё насельнiцтва было падзелена на саслоўi: шляхту, духавенства, мяшчан i простых людзей. Кожнае сас-лоўе ў сваю чаргу таксама дзялiлася на некалькi груп. Прававое становiшча шляхты рэзка адрознiвалася ад становiшча прадстаўнiкоў iншых саслоўяў.

Кiраўнiком дзяржавы i галоўнай асобай у краiне быў вялiкi князь — “господар”. Пасля Люблiнскай унii ўсе лiтоўскiя вялiкiя князi адначасова з’яўлялiся каралямi Польшчы. Закон даваў вялiкаму князю шырокiя паўнамоцтвы ў галiне ўнутранага кiравання i мiжнародных зносiн. Але ён кiраваў не аднаасобна, а, як правiла, з удзелам рады, сойма i службовых асоб вярхоўнага кiравання. Вялiкi князь быў абмежаваным манархам, аднак у яго становiшчы мелiся сур’ёзныя адрозненнi ад становішча другіх еўрапейскіх манархаў. Апошнiя заключалiся ў выбарнасцi i большай абмежаванасцi правоў у галiне заканадаўства i суда. Цiкавую заўвагу наконт гэтага робiць прафесар Я.А.Юхо, якi пiша: “Яго прававое становiшча ўтрымлiвала ў сабе i некаторыя элементы прававога становiшча прэзiдэнта ў рэспублiцы: яго правы засноўвалiся на выбарным пачатку, на прававых нормах Статута, агульназемскiх прывiлеяў i былi дэлегаваны ад класа феадалаў”1.

Аналiз нормаў Статута 1588 г., што вызначалi структуру, кампетэнцыю i характар дзейнасцi цэнтральных устаноў i самых важных службовых асоб, дазваляе зрабiць вывад, што яны мелi прагрэсiўнае значэнне для свайго часу. У iх выразна бачна зараджэнне органаў галiновага кiравання (напрыклад, на чале асобных напрамкаў кiравання стаялi маршалак земскi, гетман найвышшы, канцлер, падскарбiй i iнш.).

У сярэдзiне 60-х гг. XVI ст. у ВКЛ было завершана правядзенне адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы. Дзяржава была падзелена на ваяводствы, паветы, воласцi, трэманнi. У сiстэме мясцовага кiравання вышэйшымі службовымі асобамі ў ваяводстве з’яўляўся ваявода, а ў павеце — стараста.

На ўсе вышэйшыя пасады, як правiла, прызначалiся буйныя феадалы найбольш значных родаў, толькi ўраджэнцы ВКЛ, якiя мелi пэўную адукацыю цi практычны вопыт дзяржаўнай службы.

Найбольш выразна зараджэнне новага буржуазнага права выявiлася ў шэрагу грамадзянска-прававых нормаў Статута 1588 г., якiя мелi характар усесаслоўнасцi. Таму побач з такiмi нормамi, як непрызнанне за сялянамi права ўласнасцi на зямлю i iншымi абмежаваннямi iх правоў iснавалi нормы, што рэгулявалi дагаворныя адносiны куплi-продажу, пазыкi, залогу, арэнды, абавязкi ў адносiнах працы па найме, а таксама нормы спадчыннага права. I ўсё ж маёмасныя адносiны ў асноўным рэгулявалiся ў залежнасцi ад праваздольнасцi людзей, iх саслоўнай прыналежнасцi, веравызнання, месца жыхарства (горад, вёска) i прававога становiшча старон у грамадстве i сям’i. Найбольш поўнай праваздольнасцю валодалi дзяржава, царква i вярхi класа феадалаў. Яны маглi свабодна распараджацца сваёй маёмасцю, ажыццяўляць усе вiды грамадзянска-прававых пагадненняў. Даволi шырокай праваздольнасцю валодала i маламаёмасная шляхта, хаця яе правы былi абмежаваныя (напрыклад, права распараджацца выслужаным маёнткам). Праваздольнасць простых лю-дзей не была роўнай i залежала ад шэрага фактараў. Так, мяшчане буйных гарадоў карысталiся большымi правамi, чым жыхары вёсак i мястэчак, католiкi мелi перавагу перад праваслаўнымi i г.д. Зусiм абмежаванай была грамадзянская праваздольнасць палонных i чэлядзi нявольнай. Абмяжоўвалiся правы i дзея-здольнасць жанчын, дзяцей, а дзеяздольнасць удавы была значна шырэй, чым замужняй жанчыны. Агульная грамадская дзеяздольнасць наступала для мужчын з 18-гадовага, для жанчын — з 13-гадовага ўзросту.

Цэнтральнае месца ў грамадзянскiм праве займалi нормы рэчавага i абавязацельнага права. Аб’ектамi рэчавага права былi маёнткi з залежнымi людзьмi, ворныя землi, лясы, сенажацi, азёры, рэкi, прадукты сельскай гаспадаркi, прадметы рамеснай вытворчасцi i г.д. У XVI ст. былi вядомы наступныя правы на рэчы: уласнасць (трыманне, уладанне), заклад (застава) i сервiтут.

У адпаведнасцi з прававой рэгламентацыяй зямельныя ўладаннi феадалаў падзялялiся на тры асноўныя катэгорыi: вотчыны, або дзедзiны; маёнткi, выслужаныя або атрыманыя ў карыстанне (трыманне) на поўны цi ўмоўны тэрмiн (“до живота”, “до воли господарской”); маёнткi навечна (“купленины”). Права распараджэння гэтымi катэгорыямi нерухомай маёмасцi не было аднолькавым. Калi “куплениной” уладар мог распараджацца цалкам, то ў адносiнах да маёнткаў, якiя былi набыты iншым шляхам, iснавалi пэўныя абмежаваннi.

Уладанне ў адрозненне ад уласнасцi азначала фактычнае валоданне маёмасцю з абмежаванымi правамi на распараджэнне ёю. Уладанне i ўласнасць аднолькава падлягалi судовай абароне. Напрыклад, уладальнiк зямлi мог прад’явiць iск да ўласнiка, калi той самаўпраўна зняў ураджай цi прычынiў уладальнiку iншую шкоду. Узмацненне прававой абароны ўладання i магчымасць ператварэння яго пры пэўных умовах у прыватную ўласнасць сведчылi аб паступовым перарастаннi права феадальнай уласнасцi ў буржуазную.

Глыбокiя змены адбылiся i ў абавязацельным праве, якое прыстасоўвалася да больш iнтэнсiўнага таварна-грашовага абароту i ўзмацнення эканамiчнага прыгнёту народа. Гэтаму спрыяла адсутнасць роўнасцi ў абавязацельствах. Шляхта мела перавагi, а простыя, асаблiва залежныя, людзi абмяжоўвалiся ў правах на заключэнне пэўных пагадненняў i ў выпадку невыканання абавязацельстваў iх маглi аддаваць крэдыторам для адпрацоўкi доўгу.

Падрабязна выкладалiся нормы, якiя рэгулявалi выкананне абавязацельстваў. Закон вызначаў форму i парадак заключэння пагадненняў, тэрмiны iскавай даўнасцi i iнш. Усе здзелкi бакi павiнны былi заключаць, як правiла, у прысутнасцi сведак. Пагадненнi аб зямлi рабiлiся ў пiсьмовай форме і заносiлiся ў судовыя кнiгi. Пiсьмовая форма прадугледжвалася i для дагавору пазыкi на суму больш за 10 коп грошай. Абавязацельства спынялася ў выпадку выканання цi сканчэння тэрмiну яго дзеяння, з-за смерцi абавязанай стараны. У апошнiм выпадку доўг павiнны былi плацiць цi адпрацоўваць дзецi нябожчыка.

Для свайго часу iнстытут абавязацельнага права быў вельмi развiты. Ён забяспечваў патрэбы феадальнага грамадства, спрыяў развiццю таварна-грашовых адносiн. Таму нормы абавязацельнага права дзейнiчалi i рэгулявалi грамадзянска-прававыя адносiны на працягу 250 гадоў i былi ўключаны ў Збор мясцовых законаў заходнiх губерняў Расiйскай Iмперыi (30-я гг. XIX ст.).

Спадчыннае права было вылучана ў Статутах як самастойны iнстытут цывiльнага права. Закон замацоўваў агульнае палажэнне, у адпаведнасцi з якiм дзецi станавiлiся спадкаемцамi маёмасцi сваiх бацькоў, падрабязна рэгламентаваў шматлiкiя пытаннi, якiя ўзнiкалi ў практыцы афармлення спадчыны. Значна пашыралася права перадачы маёмасцi па завяшчанні (тэстаменту), вызначалася кола асоб, якiя не мелi права завяшчаць цi правы якiх былi абмежаваны пэўнымi ўмовамi. Па Статуце 1588 г. сямейнае права рэгулявала i замацоўвала асабiстыя i маёмасныя адносiны, што вынiкалi са шлюбу, сваяцтва, апякунства, усынаўлення i iнш. Галоўную ўвагу закон засяроджваў на маёмасных адносiнах у сям’i i на пытаннях права на спадчыну. Таму асноўнай часткай шлюбнага пагаднення для феадалаў i iншых груп заможнага насельнiцтва станавiўся маёмасны дагавор. Шлюбнае пагадненне мела некалькi этапаў: сватанне, агледзiны, заручыны, вянчанне i вяселле. Прававыя вынiкi наступалi толькi пасля заручын. У шлюб маглi ўступiць асобы, якiя дасягнулi пэўнага ўзросту (дзяўчаты — 13, юнакi — 18 гадоў), не былi ў другiм шлюбе i ў блiзкiм сваяцтве памiж сабой. Дзяўчына не магла выйсцi замуж без згоды бацькоў; у адваротным выпадку яна губляла права на маёмасць. Лiчылася, што муж з’яўляецца законным прадстаўнiком сям’i ва ўсiх дзяржаўных i судовых установах. Маёмасныя адносiны залежалi ад таго, хто i якую маёмасць уносiў у сям’ю пры ўступленнi ў шлюб. Калi муж прыходзiў у дом жонкi (у прымы), то яго правы распараджацца маёмасцю былi абмежаваныя, але i ў гэтым выпадку ён лiчыўся гаспадаром. Дзецi, у тым лiку i дарослыя, падпарадкоўвалiся бацькам, і іх маёмасныя правы пры жыццi бацькоў былi абмежаваныя. Бацькi маглi па сваёй волi выдзелiць дзецям частку маёмасцi, але дзецi самi не маглi прымусiць бацькоў зрабiць гэта.

Паводле вучэння царквы шлюб спыняўся толькi пасля смерцi мужа цi жонкi. Але ў XVI ст. на Беларусi праваслаўныя маглi скасаваць шлюб як са згоды царквы, так i без яе. Дастаткова было заявiць перад свецкiм цi духоўным судом або службовай асобай мясцовай адмiнiстрацыi аб узаемным жаданнi скасаваць шлюб. Мяшчане рабiлi запiс аб скасаваннi шлюбу ў гарадскiм магiстраце. Скасаванне шлюбу памiж сялянамi ажыццяўлялася царквой, ураднiкам мясцовай адмiнiстрацыi цi феадалам.

З сямейным i цывiльным правам было непарыўна звязана права апякунскае. Яму ў Статуце прысвечана 15 артыкулаў. Закон вызначаў падставы для апекi, правы i абавязкi апекуноў, падрабязна рэгламентаваў iншыя пытаннi, звязаныя з гэтым прававым iнстытутам.

У заканадаўстве Вялiкага княства Лiтоўскага значная ўвага была ўдзелена нормам крымiнальнага права. Вызначэнне злачынства фармiравалася ў залежнасцi ад яго характару i вынiкаў. Напрыклад, злачынствы супраць здароўя, недатыкальнасцi асобы i маёмасцi вызначалiся як гвалт, крыўда, зладзейства, шкода; злачынныя дзеяннi наогул — “выступ из права”, “злочинство”, “вина”. Вызначэнне паняцця злачынства, блiзкае сучаснаму “праступак”, упершыню сустракаецца ў прывiлеi 1447 г.

Эвалюцыя разумення i трактоўкi паняцця “злачынства” спачатку як “шкода”, а потым як “выступ з права земскага” выразна прасочваецца пры вывучэннi зместу Судзебнiка Казiмiра 1468 г. (арт.21). Тут назiраецца пераход ад яго старадаўняй трактоўкi да больш сучаснай (злачынства як супрацьпраўнае i грамадска небяспечнае дзеянне). У гэтым жа акце заканадаўца iмкнецца абмежаваць пазасудовую расправу.

Суб’ектамi злачынства маглi быць пэўныя асобы i групы людзей, якiя адказвалi за чужую вiну. Калектыўная адказнасць (сям’i, вёскi, воласцi, горада) была зручным сродкам прымусу феадальна-залежных людзей да пакорнасцi, усталявання кругавой парукi, накiраванай на падтрыманне зручнага для феадалаў парадку. Статут 1588 г. зрабiў спробу абмежаваць адказнасць за чужую вiну, абвясцiўшы прынцып асабiстай адказнасцi вiноўнай асобы. Згодна з законам суб’ектам злачынства мог быць толькi чалавек. Псiхiчна хворыя, а таксама асобы, якiя не дасягнулi пэўнага ўзросту, да адказнасцi не прыцягвалiся. Калi Статут 1566 г. прадугледжваў крымiнальную адказнасць пасля 14 гадоў, то Статут 1588 г. — пасля 16. Закон размяжоўваў вiну наўмысную i ненаўмысную. Ненаўмысная вiна ў шэрагу выпадкаў прадугледжвала маёмасную адказнасць (пакрыццё страт, шкоды). Пры адсутнасцi вiны крымiнальнае пакаранне не ўжывалася. Для правiльнага вызначэння ступені вiны суд павiнен быў вызначыць прычынную сувязь памiж дзеяннямi вiнаватай асобы i iх вынiкамi.

Першая спроба сфармуляваць прэзумпцыю невiнаватасцi была зроблена ў Статуце 1566 г., а Статут 1588 г. пашырыў гэтае правiла i на простых лю-дзей. Атрымалi сваё прававое замацаванне ў Статуце i такiя iнстытуты, як неабходная абарона i крайняя неабходнасць, рэцыдыў.

Крымiнальнае права XVI ст. выразна не размяжоўвала стадыi злачыннай дзейнасцi, хаця i адрознiвала намер, падрыхтоўку, замах, якiя каралiся толькi ў прадугледжаных законам выпадках. Акрамя таго, Статутам 1588 г. вызначалася пакаранне ў залежнасцi ад ступенi ўдзелу асобы ў злачынстве. Адрознiвалася простае саўдзельнiцтва, калi ўсе ўдзельнiкi былi выканаўцамi злачынства, i складанае, пры якiм адны дзейнiчалi як падбухторшчыкi, другiя — як выканаўцы, трэцiя — як памагатыя. Падбухторшчык падзяляў крымiнальную адказнасць з забойцам. Не лiчыўся ўдзельнiкам злачынства слуга, якi суправаджаў свайго феадала пры наездзе на чужы маёнтак, а таксама слуга, якi паранiў цi забiў чалавека, абараняючы свайго гаспадара. Самастойным вiдам злачынства лiчылася ўкрыццё злачынцы.

У залежнасцi ад аб’ектаў злачыннага замаху злачынствы, якiя былi прадугледжаны Статутам, падзяляліся на дзяржаўныя, супраць парадку кiравання i правасуддзя, ваенныя, царквы, маралi, жыцця, здароўя i гонару людзей, замах на маёмасць, злачынствы слуг i феадальна-залежных людзей супраць феадалаў. Найбольш цяжкiмi лiчылiся злачынствы супраць дзяржавы i рэлiгii. Да першых адносiлiся дзяржаўная здрада, змова супраць вялiкага князя, паўстанне, дзяржаўны пераварот, абраза гаспадара. Да рэлiгiйных злачынстваў адносiлiся выхад з хрысцiянства, спакушэнне хрысцiян у iудзейскую цi мусульманскую рэлiгiю, вядзьмарства.

У залежнасцi ад спосабу ўзбуджэння крымiнальных спраў у судзе яны падзялялiся на тры катэгорыi: справы, якiя ўзбуджалiся прадстаўнiкамi дзяржаўнай улады незалежна ад наяўнасцi пацярпеўшага (дзяржаўныя злачынствы, злачынствы супраць рэлiгii i маралi, супраць парадку кiравання i правасуддзя); прыватнага абвiнавачання па заявах пацярпелых (злачынствы супраць асобы i маёмасцi); змешанага абвiнавачання, калi абвiнаваўцамi выступалi і службовыя i прыватныя асобы. Па справах прыватнага абвiнавачання, нават па такiх, як забойства, дапускалася прымiрэнне старон.

У лiку галоўных мэт, якiя дасягалiся шляхам прымянення пакарання, можна назваць запалохванне, кампенсацыю пацярпеўшаму прычыненай яму шкоды за кошт злачынцы цi яго блiзкiх, а таксама помсту — нанясенне злачынцу шкоды (пакут). Справа ў тым, што ў феадальнай тэорыi права i ў судовай практыцы XVI ст. панавала меркаванне, што лепшым сродкам папярэджвання злачынстваў з’яўляецца пагроза жорсткай кары i яе публiчнае ажыццяўленне. Таму ў заканадаўчыя акты ўводзiлiся нормы, якiя прадугледжвалi пакараннi з выкарыстаннем жорсткiх метадаў. Сродкам запалохвання служылi таксама i непамерныя маёмасныя спагнаннi i штрафы. Пакаранне прымянялася з улiкам класавай прыналежнасцi як пацярпеўшага, так i злачынцы. Асноўнымi вiдамi пакарання былi маёмасныя, кара смерцю (простая i квалiфiкаваная); цялесныя — “пакута” (балючыя i членашкоднiцкiя); зняволенне ў вязнiцы (турэмнае зняволенне); выгнанне (“выволание”), апала (“банiцыя”), пазбаўленне шляхецкай годнасцi (“iнфамiя”) i аб’яўленне па-за законам.

Пашырэнне iдэй гуманiзму садзейнiчала некатораму змякчэнню пакаранняў, прывядзенню iх у адпаведнасць учыненым злачынствам. Невыпадкова ўжо ў прадмове да Статута 1588 г. указваецца на неабходнасць за злачынныя дзеяннi прымяняць “слушнае каранье”. Нягледзячы на гэта, за адно i тое ж злачынства простых людзей i шляхцiцаў каралi па-рознаму. У гэтым выяўляўся класава-саслоўны характар феадальнага крымiнальнага права, якое працавала на карысць феадалаў, захоўвала ўсе iх льготы i перавагi.

Трэба заўважыць, што пакараннi, якiя прымянялiся ў адпаведнасцi са Статутам ВКЛ 1588 г., былi больш гуманныя, чым тыя, што iснавалi ў iншых еўрапейскiх краiнах той эпохi. Апошняе выяўляецца ў непрымяненнi смяротнай кары ў адносiнах да цяжарных жанчын (праўда, iх пасля нараджэння дзіцяцi ўсё роўна каралі смерцю), у адмове ад крымiнальнага пакарання дзяцей, ва ўстанаўленнi крымiнальнай адказнасцi шляхцiца за забойства простага чалавека, у больш высокай адказнасцi за злачынствы супраць жанчын, у адносна невялiкiх тэрмiнах зняволення1.

Шматбаковае адлюстраванне сацыяльнай структуры феадальнага грамадства, у нетрах якога нараджалiся буржуазныя адносiны, прававога становiшча розных слаёў насельнiцтва спрыяла таму, што i праз два стагоддзi пасля выдання Статут Вялiкага княства Лiтоўскага 1588 г. лiчыўся самым выдатным зводам законаў у Еўропе. “Я кажу, — пiсаў вядомы палiтычны дзеяч Рэчы Паспалiтай Гуга Калантай, — аб той кнiзе, аб якой нельга ўспомнiць без вялiкага захаплення... Статут робiць павагу чалавечаму розуму... складзены так разумна, асаблiва ў адносiнах вiдаў пакарання, што яго можна лiчыць самай дасканалай кнiгай законаў ва ўсёй Еўропе”.