Ахметов Ж.Б.

А 94Патологиялық анатомия - Алматы, 2004, -688 бет, су-

реттер.

ISBN 9965-683-65-4

Патологшшық анатомия оқулығы осы пөннің 2002 жылғы бағдарла-масына сәйкес жөне соңғы ғылыми жетістіктерді есепке ала отырып жа-зылған. Оқулық екі бөлімнен түрады, оның жалпы бөлімінде жалпы па-тологиялық үрдістердің қүрылымдық негіздері, иммунопатологиялық үрдістер, ісіктер жөнінде және түқымқуалаушы аурулар жөнінде мәліметгер келтірілген; оқулықтың жеке бөлімінде патологиялық анатомия пәнінің бағдарламасыңда көрсетілген жеке аурулардың (нозологиялық түрлердің) анықтамасы, олардың туындау себептері (этиологиясы), келіп шыгу механизмдері (патогенезі), патологиялық анатомиясы, асқынулары, өлім себептері жөнінде толық түсінік берілген.

Оқулық жоғары медицина оқу орындарының студенттеріне, дәрігер-патологоанатомдарға, кафедра оқытушыларына, ғылыми қызметкерлерге арналған.

4107010000 ^{ББК 525я7}

^А 00(05)-04

ISBN 9965-683-65-4© Ахметов Ж.Б., 2004

Қысқартылғансөздер тізімі

АИТ — адам иммундық тапшылығы

АИТВ — адам иммундық тапшылық вирусы

ALL — жедел лимфобластық лейкоздар

ANLL — жедел лимфобластық емес (миелобластық) лейкоздар

АСФ — амилоид түзілуін күшейтуші фактор

АУФ — аденозинүшфосфат

БЖЖ — бүйректің жедел жетіспеушілігі

ДНҚ — дезоксинуклеин қышқылы

EVB — Эпштейн-Барр вирусы

ЖБТ — жоғары сезімталдықтың баяу түрі

ЖЖТ — жоғары сезімталдықтың жедел түрі

ЖИА- жүректің ишемиялық ауруы

ЖИТС — жүре пайда болған иммундық тапшылық синдромы

ҚР — Қазақстан Республикасы

ҚІПҮ - қанның (қан тамыр ішінде) шашыранды үю синдромы

CLL — созылмалы лимфоматозды лейкоз

CGL - созылмалы гранулоцитарлық лейкоз

HBV — гепатит В вирусы ,

HBjAg — гепатиттің В түрінің S антигені

HLA — адам лейкоцитгерінің антигені

ОНЖ — орталық нерв жүйесі

ӨТТЛП - ore төменгі тығыздыктағы липопротеидтер

ПГ — пр^стагландин

РНҚ — рибонуклеин қышқылы

мРНҚ — матрицалық рибонуклеин қышқылы

SAA -+ сарысулы амилоидтық белок

TTJIIt - төменгі тығыздықтағы лийопротеидтар

ТцӨФ — тромбоцитарлық өсу факторы

ЦАМФ — циклдік аденозинмонофосфат

ЦВА ^ церефроваскулярлы ауру

ФӨФ ~ фибробластардың өсу факторе

Мазмүны

Алғы сөз................................................................................. 14

Кіріспе.................................................................................... 16

Патологиялық анатомияның медициналық пәндер арасындағы

орны және оның міндеттері................................................ •

Қысқаша тарихи деректер..................................................... ..... 19

ЖАЛПЫ БӨЛІМ................................................. 22

1 болім. Патологиялық анатомияның зерттеу өдістері... ..... 22

1.1. Өлім белгілері және өлімнен кейінгі өзгерістер ..... 23

2 бөлім. Жасушалар мен тіндердің зақымдануы......... . . 27

2.1. Жасуша патологиясы............................................. ..... 27

Плазмолемма (цитоплазмалық мембрана) патология­
сы.............................................................................. 28

Ядро патологиясы.................................................... 31

Хромосомалар патологиясы................................... 33

Жасуша органеллаларының патологиясы . . ......... ..... 36

Жасушалардың зақымдануы................................. . 45

2.2. Дистрофиялар......................................................... 49

Пареюшмалық дистрофиялар................................. ..... 50

Тұқымқуалаушы дистрофиялар.............................. 57

Стромалық-қантамырлық дистрофиялар .......... 59

Мукоидтың ісіну.................................................

Фибриноидгық ісіну............................................ 60

Гиалиноз .........................................................

1 Амилоидоздар..................................................... .... 63

ІІіМНХИМалықлипоидоздар..................................... .... 70

Күрцелі бслоктаралмасуының бүзылуы (аралас дист-

рофНЛЛар)........................................... ............................72

ХромоіфОТбидтералмасуының бұзылуы-----------------

Гсмоглобкногендікпигментгер алмасуының бүзылуы

ПротсиногвНДІК ПЖМеиттералмасуының бүзылуы . . 77

Липидогендік пигменттер алмасуының бүзылуы.. 78

Нуклеопротеидтер алмасуының бүзылуы............. ....... 79

Минералдар алмасуының бүзылуы........................ ....... 80

Тастардың пайда болуы.......................................... 85

2.3. Некроз.................................................................... ....... 86

2.4. Инфаркт.................................................................. 90

2.5. Гангрена ................................................................ 92

3 белім. Қан және лимфа айналымының бүзылуы.......... ....... 94

3.1. Толақандылық (гиперемия)................................... 97

Артериялық толақандылық.....................................

Веналық толақандылық.......................................... ....... 98

3.2. Қаназдық (ишемия)................................................ 103

3.3. Қанағу........... ........................................................ ..... 104

3.4. Гемостаздьщ және қанның реологиялық қасиеттерінің
және лимфа айналымының бүзылуы........................... 106

Стаз.................................................................. ____ 110

Тромбоз....................................................................

ҚШҮ-синдромы жөнінде түсінік............................ .... 116

Эмболия................................................................... .... 117

Лимфа түзілуінің бүзылуы...................................... .... 120

Шок.......................................................................... 122

Тіндік сүйықтықтар мөлшерінің бүзылыстары...... .... 123

4 бөлім. Қабыну................................................................. 126

4.1. Экссудативті қабыну.............................................. 136

4.2. Пролиферативті (продуктивті) қабыну................. 143

4.3. Гранулемалық қабыну........................................... .... 144

4.4. Иммундық қабыну................................................. .... 151

5 бөлім. Иммунопатологиялық үрдістер . . .................... .... 152

5.1. Иммундық жүйеге байланысты патологиялар ...... 156

5.2. Аутоиммундық аурулар........................................ 165

6 бөлім. Бейімделу және орнын толтыру......................... .... 167

6.1. Гипертрофия және гиперплазия........................... .... 169

6.3. Атрофия.................................................................. 172

6.4. Организация............................................................ 175

6.5. Дисплазия............................................................... 176

7 бөлім. Регенерация ........................................................

7.1. Жеке ағзалардың регенерациясы........................... 180

7.2. Патологиялық регенерация................................... .... 187

7.3. Метаплазия . ............................... 188

8 бөлім. Ісіктер..................................................................

8.1. Ісіктердің морфологиялық көріністері мен қүрылы-

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Мазмуны 9

Ісіктердің морфогенезі............................................ ... 197

Ісіктердің этиологиясы.............. . . . ....................... 199

Ісік дамуының негізгі бағыттары............................ 204

Ісіктердің жіктелуі.................................................. ... 207

8.2. Арнайы даму орны жоқ эпителийлік ісіктер.........

8.3. Сыртқы және ішкі секреция бездерінің ісіктері..... 211

8.4. Мезенхималық ісіктер............................................ 212

8.5. Меланин түзуші тіннің ісіктері............................. ... 222

8.6.Нерв жүйесі мен ми қабықтарының ісіктері......... 226

8.7. Қан жасау жүйесінің жөне лимфоидты тіндер ісіктері 233

Лейкоздар ................................................................

Жедел лейкоздар..................................................... ... 235

Созылмалы лейкоздар............................................. 238

Миелопролиферативтік аурулар............................ 242

Лимфоидты тін ісіктері........................................... ... 243

Ходжкин ауруы........................................................

Ходжкиндік емес лимфомалар............................... ... 246

9 бөлім. Тұқымқуалаушы аурулар................................... ... 248

9.1. Моногендік аурулар.............................................. 249

Аутосомдық-доминантгық түрде түқымқуалаушы ауру­
лар ........................................................................... ... 250

Аутосомдық-рецессивті түрде түқымқуалаушы ауру­
лар ........................................................................... 253

Мукополисахаридоздар ......................................... 255

Гликогеноздар.........................................................

Галактоземия........................................................... ... 257

Өкпенің біріншілік эмфиземасы..............................

Муковисцидоз.......................................................... 258

9.2. Хромосомалық аурулар........................................

Даун ауруы.............................................................. ... 261

Патау синдромы...................................................... ... 261

Клайнфелтер синдромы...................................... . . 262

Тернер синдромы..................................................... 262

ЖЕКЕ БӨЛІМ__________________________________ . . 264

10 белім.Анемиялар......................................................... 269

10.1. Постгеморрагиялық анемиялар...........................

10.2. Темірдефицитті анемиялар..................................

10.3. Гемолиздік анемиялар......................................... 271

11 бөлім.Тыныс алу ағзаларыньщ аурулары................ 275

11.1. Өкпеніңинфекциялық аурулары...................... 277

Ошақты пневмония..

Крупозды пневмония............. 281

Өкпе абсцесі мен гангренасы.................................. ... 284

11.2. Өкпенің созылмалы аурулары............................. 285

Созылмалы бронхит................................................

Бронхоэктазиялық ауру.......................................... ... 289

Өкпе ателектазы...................................................... ... 291

Өкпе эмфиземасы....................................................

Бронхтық астма (өкпе демікпесі)........................... ... 293

11.3. Плеврит................................................................. 295

11.4. Өкпенің аралық (интерстициалды) сырқаттары .... 296

11.5. Өкпе рагы.............................................................. 297

11.6. Өкпе қан тамырларының патологиясына байланыс-

ты зақымданулар.......................................................... 300

Өкпе инфаркты........................................................

Өкпе гипертензиясы................................................

Өкпе ісінуі................................................................ ... 301

12 бөлім. Жүрек-қан тамыр жүйесінің аурулары............ ... 302

12.1. Эндокардит...........................................................

12.2. Миокардит.......................................................... . 303

12.3. Кардиомиопатиялар............................................. 305

12.4. Атеросклероз........................................................ 307

12.5. Артериялық гипертония....................................... 315

12.6. Жүректің ишемиялық ауруы................................ 320

Стенокардия............................................................ 321

Күтпеген жүректік өлім..........................................

Миокард инфаркты.................................................. .. 322

Жүректің созылмалы ишемиялық ауруы............... .. 326

12.7. Васкулиттер..........................................................

13 белім.Ревматизмдік аурулар........................................ 329

13.1. Ревматизм............................................................. .. 331

13.2. Ревматоидтық артрит........................................... 336

13.3. Жүйелі қызыл жегі................................................ 338

13.4. Жүйелі склеродермия.......................................... .. 341

13.5. Шегреннің қүрғақ синдромы............................... .. 342

13.6. Дерматомиозит....... ,............................................ .. 343

13.7. Бехтерев ауруы..................................................... 344

14 бөлім. Асқорыту жүйесінің аурулары......................... 345

14.1. Тамақ пен жүтқыншақ аурулары.........................

14.2. Өңеш аурулары.................................................... .. 347

14.3. Асқазан аурулары................................................ .. 349

Гастриттер...............................................................

Асқазан жарасы....................................................... .. 357

Жедел жаралар........................................................ 358

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Мазмуны

1 1

Созылмалы жаралар............................................... ..... 359

14.4. Асқазан ісіктері.................................................... 363

Полиптер.................................................................

Асқазан рагы............................................................ ..... 364

14.5. Ішек аурулары...................................................... 366

Туа пайда болған кемістіктер.................................

Мегаколон................................................................ 367

Энтерит.................................................................... 368

Созылмалы энтерит................................................. 369

Мальабсорбция синдромдары................................ 370

СПРУ........................................................................

Уиплл сырқаты........................................................ .... 371

Арнайы емес жаралы колит.................................... .... 372

Крон ауруы.............................................................. .... 374

Аппендицит.............................................................. .... 375

Ішек ісіктері............................................................. .... 377

Тоқ ішек рагы . . . .................................................... 378

Перитонит.............................................................. . 380

15 бөлім. Бауыр аурулары................................................ 381

15.1. Гепатоздар............................ •••••......................... 382

15.2. Гепатиттер . . ....................................................... 384

15.3. Бауыр циррозы..................................................... 389

15.4. Бауыр рагы............................................................ .... 393

15.5. Өт қабының аурулары........ . . ............................. 395

15.6. Үйқы безінің аурулары......................................... .... 397

16 бөлім. Бүйрек аурулары................................... ........... .... 399

16.1. Гломерулалық патология.................................... 402

Жедел гломерулонефрит........................................

Тез дамушы гломерунонефрит............................... .... 405

Созылмалы гломерулонефрит................................

16.2. Нефроздық синдром............................................. 408

Липоидтық нефроз...................................................

16.3. Бүйрек амилоидозы.............................................. .... 410

Өзекшелердің жедел некрозы................................. .... 411

Пиелонефрит . . ...................................................... 413

16.4. Бүйрек қан тамырларының патологиясы............ .... 416

Қауіпсіз нефросклероз........................................

Қауіпті нефросклероз..............................................

16.5. Бүйрек тасы ауруы (уролитиаз)........................... 417

16.6. Поликистозды бүйректер..................................... 419

16.7. Бүйректердің созылмалы жетіспеушілігі ..... .... 420

16.8. Бүйрек ісіктері........................................................ .... 421

17бөлім. Жыныс ағзаларының және сүт бездерінің аурулары 423

17.1. Еркек жыныс ағзаларының аурулары................. 424

Қуықалды безінің патологиясы..............................

Жедел простатит.....................................................

Созылмалы простатит.............................................

Простата карциномасы........................................... 426

Еркек жыныс ағзасының аурулары......................... 428

Аталық без және оның қосалқыларының аурулары ... 429

Аталық без ісіктері.................................................. ... 430

17.2. Әйел жыныс ағзаларының аурулары................... ... 432

Жатыр мойын патологиясы....................................

Эндометрий патологиясы ......................................

Жатыр полиптері..................................................... .. 435

Жатыр ісіктері......................................................... .. 436

Аналық бездер патологиясы................................... .. 440

Аналық без ісіктері.................................................. 441

17.3. Сүт безінің аурулары............................................ .. 446

Сүт безінің фиброзды-кистозды аурулары............ .. 447

Сүт бізінің ісіктері...................................................

17.4. Жүктілікке байланысты және босанғаннан кейін да-
митын аурулар............................................................. .. 451

18 бөлім.Ішкі секреция бездерінің аурулары................. 455

18.1. Гипофиз сырқаттары............................................

18.2. Бүйрекүсті бездерінің сырқаттары...................... .. 458

18.3. Қалқанша без сырқаттары................................... .. 461

18.4. Қалқанша без маңындағы бездер сырқаттары.... .. 469

18.5. Үйқы безі сырқаттары.......................................... .. 470

19 бөлім. Орталық нерв жүйесінің аурулары.................. .. 474

19.1. Ми қан тамырларының аурулары....................... 475

Дисциркуляторлық (ишемиялық) энцефалопатия .... 476

Ми инфаркты...........................................................

Субарахноидалдық қан қүйылу.............................. 479

19.2. Нерв жүйесінің миелинсізденуге байланысты ауру­
лары 480

Шашылған (коптік) склероз.................................... 481

19.3. Нерв жүйесінің дегенеративтік аурулары........... 482

Альцгеймер ауруы...................................................

Моторлық нейрондар ауруы , ................................ 483

19.4. Орталық нерв жүйесінің инфекциялары ......... 484

Вирустық инфекциялар........................................... 485

Бактериялық инфекциялар...................................... 488

20 бөлім.Жүқпалы аурулар............................................. 498

ЖЛхметов. Патологиялық анатомия

Мазмүны

20.1. Вирустық инфекциллар........................................ 492

Жедел респираторлық вирустық инфекциялар...... 493

Грипп....................................................................... ... 494

Парагрипп................................................................ ... 497

Аденовирустық инфекция....................................... ... 498

Респираторлық-синцитиалдық инфекция............... ... 499

Адамның иммундық тагапылық вирусы (АИТВ) қоз-

дыратын инфекция................................................... 500

Шешек...................................................................... ... 503

Қүтыру..................................................................... ... 505

20.2. Риккетсиоздар...................................................... ... 506

Эпидемиялық бөртпелі сүвек.................................

20.3 Бактериялар қоздыратын аурулар...................... 509

Ішек инфекциялары.................................................

Дизентерия................... >,........................................ 510

Іш сүзегі................................................................... 512

Сальмонеллездер.................................................... 515

Оба............................. ............ ,............................... 516

Холера...................................................................... 518

Күйдіргі.................................... .......................... 520

Туберкулез........................................................... .. 521

Бруцеллез................................................................. 530

Мерез............................................ ,.......................... 533

Сепсис.............................................. ,...................... ... 537

20.4. Саңырауқүлақтар қоздыратын аурулар.............. 544

Актиномикоз.................... ...................................... 545

Кандидоз................................................ ................ ... 546

Аспергиллез............................................................. 547

Мукормикоз.....................................................

20.5. Қарапайымдар жөне гельминттер қоздыратын ауру­
лар .:.............................................................................. 548

Безгек........................................................................

Амебиаз..................................................................... ...549

Лейшманиоз............................................................550

Шистосомоз................................... ........................551

Филяриоз...................................................................552

21 бөлім. Балалараурулары (Бүл бөлім профессор Ю.С.Ис-

маиловамен бірлесіпжазылған)............................................. ... 553

21.1. Пренаталды кезеңпатологиясы....... ................... 554

Гаметопатиялар.........................................................

Бластогагмялар......................................................... ...557

Эмбриопатиялар........................................................ 559

21.2. Нөресте аурулары ............................................... 573

21.3. Нәрестелердің инфекциялық аурулары.............. .... 577

Жатыр ішінде дамитын вирустық инфекциялар.... 578

Жатыр ішіндегі дамитын бактериялық инфекциялар .

Листериоз............................................ •..............

Туберкулез . ....................................................... 579

Мерез...................................................................

21.4. Перинаталдық кезеңнің инфекциясыз аурулары ... 581

Муковисцидоз.....................................................

Эндокард фибробластозы.................................. 582

Диабетгік перинаталдық патологиясы...............

21.5. Плацента (бала жолдасы) патологиясы............... ... 583

21.6. Перинаталды патология....................................... 589

Шала туылған нәресте .................................... 590

Мерзімінде туылған нөресте.............................. 591

Асфиксия............................................................. ... 592

Пневмопатиялар................................................. ... 595

Нәресте пневмониясы ..................................... ... 597

Туылу жарақаттары мен туылу зақымданулары . . . 598

Нөрестелердің гемолиздік ауруы...................... 601

Нәрестелердің геморрагиялық сырқатгар......... ... 603

21.7. Балалардың жүқпалы аурулары.......................... ... 604

Цитомегалия.......................................................

Полиомиелит...................................................... 605

Қызылша............................................................. ... 608

Дифтерия............................................................. ... 610

Скарлатина.......................................................... ... 613

Менингококтық инфекция.................................. 616

Ішектік коли-инфекция....................................... 619

Токсоплазмоз...................................................... 620

Балалар сепсисі.................................................. .. 621

21.8. Балалар ісіктері.................................................... .. 624

22 белім.Тіс-жақ жүйесі және ауыз қуысы ағзаларының ауру­лары (Бүл бөлім профессор К.З. Бакеновамен бірлесіп жа-

зылған)............................................................................... 629

22.1. Tic аурулары.........................................................

Кариес, пульпит, пародонтит................................. .. 630

Периодонтит............................................................ 635

22.2. Ауыз қуысының шырышты қабығының және ағза-
ларының қабынуы ....................................................... .. 637

Стоматиттер.......................................................... • 639

Сиалоденит.............................................................. 640

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

22.3. Пародонт аурулары............................................. ... 641

Пародонтит.............................................................. ... 642

Пародонтоз ............................................................. ... 643

22.4. Ауыз қуысының шырышты қабығында, ағзаларын-да, жақ, бет сүйектерінде кездесетін ісіктер және ісікалды өзгерістер....................................................... ... 644

22.5. Tic тіндерінен дамитын одонтогендік ісіктер..... ... 649

22.6. Тіске байланысты емес ісіктер........................ . . 651

22.7. Жақ және бет сүйектерінің ісіктері...................... 652

Сілекей бездерінің ісіктері...................................... 653

23 бөлім. Кәсіптік аурулар........................... .................. 655

23.1. Өндірістік шандар әсерінде дамитын аурулар (пнев-
мокониоздар)................................................................

Силикоз.................................................................... 656

Силикатоздар........................................................... 658

Асбестоз...................................................................

Металлокониоздар.................................................. 660

Сидероз....................................................................

Алюминоз.................................................................

Берриллиоз.............................................................. 661

Антракоз................................................................... 662

23.2. Қоршаған ортаның физикалық әсерінен дамитын
аурулар............................................... ---------------------- 666

Дірілді-тербеліс (вибрация) ауруы ................

Жүмыс орнындағы шуыл әсерінде дамитын сырқат-

тар . . 667

Иондаушы сәулелер әсерінде дамитын аурулар... 668

24 бөлім. Патоморфоз және емдеу патологиясы............ 671

24.1. Ятрогендік патологиялар..................................... 673

24.2. Реанимациялық патология................................... 675

Тақырыптық көрсеткіш......................................................... 679

Үсынылатын өдебиеттер....................................................... 687

Білімдіден шыққан сөз Талаптыгы болсын кез...

Абай

Алғы сөз

Медицина саласында ана тілімізде оқулық жазу мәселесі кейінгі он жыл ішінде қолға алына бастады. Біз 1993 және 1995 жылдары "Патологиялық анатомия" деген екі бөлімнен түратын оқу қүра-лын, 1994 жылы "Патологиялық анатомия терминдерінің орыс-ша-латынша-қазақша түсіндірме сөздігін" оқушы қауымға үсынг-ан болатынбыз. Міне, бүгінге дейін сол оқулықтар қазақ тілді сту-денттер, патологоанатомдар, оқытушылар үшш бірден-бір оқу қүралы болып қалуда. Өткен он жыл ішінде медицина гылымда-рының қарқынды дамуы, молекулалық биология мен генетика-ның сощы жетістіктері оқулықты қайта қарап, қазіргі деңгеиге сай етіп жазуды талап еті. Сондықтан үсынылып отырған оқулық өз тәжірибемізді жөне соңғы жылдары жақын және алыс шетел-дерде шыққан оқулықтар (М.САбдуллаходжаева "Основы пато­логии человека", Ташкент, 1997; МАЛальцев, Н.М.Аничков Па­тологическая анатомия" в двух томах, Москва, 2001; V. Kumar et al "Basic pathology", 1999) материалын есепке ала отырып жазылды. Оқулық екі бөлімнен түрады, оның жалпы бөлімінде жалпы пато-логиялық үрдістердің қүрылымдық негіздері, иммунопатология-лык үрдістер, ісіктер жөнінде және түқымқуалаушы аурулар жөнінде мәліметгер келтірілген; оқулықтың жеке бөлімінде патологиялық анатомия пәнінің бағдарламасында көрсетілген жеке аурулардың (нозологиялық түрлердің) анықтамасы, олардың туындау себептері (этиологиясы), келіп шығу механизмдері (патогенезі), патология-лық анатомиясы асқынулары, өлім себептері жөнінде толық түсшік берілген. Бүрынғы оқулықтардың барлық бөлімдері толықтыры-лып, өқделіп қайтадан жазылуына байланысты дүниеге жаңа оқулық келді деуге негіз бар.

Оқулықтың "Балалар аурулары" бөлімі кафедра профессор Ю.С.Исмаиловамен, ал "Тіс-жақ және ауыз қуысы агзалараның аурулары" деген бөлімі | профессор К.З.Бакеновамен | бірлесіп

*

------------------------------- ;_____ ,___________ Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

жазьщцы. Кітаптағы макро- жөне микросуретгер негізінен кафед-раның жөне авторлардың өз материадцарынан алыңцы лтг Х?"* ^мет^^на Университеттерінің, институггарының бар-лық факультетгершщ, медициналық колледждердің студеттеріне

қызметкерлерге арналған.

ті^^^{СОҢЫВДа айга}Р^ымыз осы оқулықтың басылып шьиуына тжелеи көмекгескен, жалпы қазақ тілівдегі басылымдарға аса 2мгіи

яо^пГ⁴*^' У™?*™ Р^ект°РМ. медицина шлымдарын^ докторы, профессор Таліат Әигірүлы Момыновқа алғысымш шексй

48ПП?-?^ҚУ?2^Қ *^{өшвде а}.^йт^^ған пікірлеріңізді Алматы қаласы,' Ү^ ' ^{ӨЛ6 бИ КӨШеС1}' ⁸⁸' С.Ж.Аспендияров атындағы Қазақ S^f ^м5^ощина. УРрерситетінің патологиялық анатомия кафед-расына жіберулерщізда сұраймыз.

КІРІСПЕ

ПАТОЛОГИЯЛЫҚ АНАТОМИЯНЫҢ МЕДИЦИНАЛЫҚ

ПӘНДЕР АРАСЫНДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ

МІНДЕТТЕРІ

Патологиялық анатомия өр түрлі аурулар кезіңцегі организм-де болатын морфологиялық өзгерістерді зерттейтін пөн. Патоло­гия pathos "ауру, сырқат" және logos "ілім" деген грек сөзі, яғни патология — ауру жөніндегі ілім деген мағынаны береді. Патологи-ялық анатомия морфология ғылымдарының қатарына жатады. Ол өр түрлі морфологиялық әдістер арқылы ауру дамуының барлық кезендерін, осы аурудан өлгеннен кейінгі денедегі бүкіл өзгерістерін тексереді.

Патологиялық анатомия ағзалардағы, тіндердегі морфология-лык өзгерістерді ізбе-із тексере отырып, белгілі бір аурудың морфогенезін, ауру барысындағы кездесетін өр түрлі ауытқулар-ды, оның асқыну белгілерін, организм үшін қандай нәтижелерге алып келу мүмкіншілікгерін де анықтай алады.

Сонымен қатар патологиялық анатомия аурулардың шығу себептерін (этиология), даму механизмін (патогенез), өлу үрдісін жөне оның себептерін де (танатогенез) жан-жақты зерттейді.

Патологиялық анатомияның қазіргі даму кезеңінде ауру мор-фологиясы тек организмдік, ағзалық, тіндік, жасушалық деңгейге ғана емес, жасушаішілік (органоидтық) жөне молекулалық дең-гейде де зерттеледі. Осы зертгеулердің нәтижесінде клиникада айты-лып келген функционалдық (қызметгік) және қүрылымдық (струк-туралық) өзгерістердің диалектикалық бірлігі, ягни қүрылымдық өзгеріссіз қызметгік өзгерістердің болмаитындығьш ашдын дәлел-денді.

Патологиялық анатомия тек қана теориялық гылым емес, оньщ денсаулық сақтау жүйесіндегі де аса зор маңызы бар. Осы ғылым мамандары биопсиялық тексерулер мен ашып кору нөтижесінде табылған морфологиялық өзгерістерді аурудың клиникалық көріністерімен салыстыра тексеріп, әр түрлі патологиялық үрдіс-

2-437

А

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

терді, өсіресе қатерлі ісіктерді дер кезінде анықтауға да тікелей қатыса алады.

Аутопсия барысында клиникалық диагноз өлген кісі ағзала-рындағы морфологиялық өзгерістермен салыстыра қаралып, ауру-дың ең соңғы патологиялық анатомиялық диагнозы қойылады. Өкінішке орай кейбір жағдайларда клиникалық диагноздың дүрыс еместігі немесе ауруды емдеу кезінде дәрігерлер тарапынан жіберілген қателер, сәтсіз іс-әрекеттер байқалады. Әрбір дәрігер жіберген қате клиникалық-анатомиялық конференцияларда талқ-ыланып, оньщ себептері, ауру өліміне тікелей қатысы анықтала-ды. Біздің медицинамыздың осындай клиникалық-анатомиялық бағыты аурухана жағдайында дәрігерлердің білікгілігін арттыруға мүмкіндік береді.

Ашып көрудің карантиндік инфекцияларды дер кезінде анық-таудағы орны ерекше. Ашып көру кезінде алынған материал және биоптатгар ғылыми түрғыдан зерттеліп, білім беру, оқу саласында да пайдаланылады.

Міне, осы аталған міндеттер патологиялық анатомияның ме­дицина үшін қаншалықты маңызы барлығын көрсетеді. Қазіргі уақытта патологоанатомдар жүмысы клиникамен тығыз байланы-сты болтаны үшін оларды клиникалық патологтар деп атайды.

ҚЫСҚАША ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР

Патологиялық анатомияның басты әдісі мәйітті ашып көру деп есептесек, тарихи деректерге сүйенсек, осыдан 4,5 мың жыл бүрын Қытайда, Египетте мәйітті бальзамдау үшін осы әдістің қолданылғаны белгілі. Бірақ та, алғашында мәйіті ашып көру адам денесінің қүрылысын жете білу үшін суретшілер тарапынан ғана пайдаланылған болатын. Діни көзқарастарға байланысты адам мәйітін ашып көрген кісілердің өлім жазасына кесілу қаупі болғ-андықтан, негізгі анатомиялық өзгерістер өр түрлі жануарларды тексеру нәтижесінде анықталды. Ол кездегі студенттер анатомия-ны түн жамылып, көмілген мәйітгерді қазып алып, үйренуге мәжбүр болды немесе сол заманда мәйітті үрлап сатуды көсіп қылған адам-дардьщ (рессурекционистердің) қызметін пайдаланды.

Дегенмен, XVIII ғасырдың басында-ақ, кейбір ауруханаларда ашып көру өдісін ауру өлімінің себептерін анықтау мақсатында кеңінен қолдана бастады.

Ресейде осы жүмыстар әскери ауруханада I Петрдің рүқсаты бойынша 1706 жылдан бастап жүргізілді. Ресей императоры ана­томия мүражайына тек мәйіттерді ашып көруді көзімен көру үшін ғана келмей, өзі де осы іске ынта салып қатысқаны жөнінде көпте-ген деректер бар.

Осылайша, жекелеген зерттеулер негізінде патологиялық ана-томияның іргетасы қалана бастады десек, оның өз алдына бөлініп, медицина саласының жеке бір пәні есебіндегі тарихи Италия ана­томы Джованни Батиста Морганьидің (1682-1771) "Аурулардың анатом тапқан даму орны мен себептері" деген еңбегінің (1761) жарық көруімен басталады. Морганьи өзінің зерттеулері негізінде жөне басқа да мәліметтерді пайдалана отырып, мәйітті ашып көрудің клиника үшін қаншалықты қажеттілігін, патологиялық анатомияныңклиникалық пәндер арасындағы орнын бірінші бо-

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Қысқаша тарихи деректер

2 1

лып анық көрсетті. Морганьидің басқа зерттеушілерден өзгешелігі — ол өз жүмысында әрбір аурудың клиникалық белгілерін, ашып көру кезіндегі табылған анатомиялық өзгерістермен салыстыра зерттеді, көптеген белгілі аурулардың (бауыр циррозы, бүйрек тас ауруы, қатерлі ісіктер және т.б.) анатомиялық көріністерін жазу-дың тамаша үлгілерін жасады.

Патологиялық анатомияның тарихи дамуындағы екінші бір кезең. Вена ғалымы Карл Рокитанскийдің (1804-1878) атымен бай-ланысты. Осы ғалымның "Патологиялық анатомияның жеке бөлімі бойынша нүсқау" деген көлемді еңбегі 60 мыңнан астам мәйіттерді ашып көру негізінде жазылган, онда қазіргі кезде белгілі көгітеген патологиялық үрдістердің көрініс-белгілері анықталған. Бүл еңбегі ғылыми-теориялық түрғыдан сынауға болганмен, оның мол ана-томиялық материалдары патологиялық анатомияны жеке пөн есебінде және бір сатыға көтерді десек қателеспейміз.

Медицинада микроскоіггық тексерулердің кеңінен қолданы-луы патологиялық анатомияның да өте тез дамуына себеп болды. Осы жаңа дәуірдің ең белгілі ғалымы Рудольф Вирхов (1821-1902) барлық аурудың негізінде жасуша патологиясы жатады деген да-налық пікірге сүйеніп, өзінің "Целлюлалық (жасушалық) патоло­гия" деген үлы еңбегін жазды (1858). Р. Вирховтың бүл еңбегі тек патологиялық анатомияның ғана емес, тіпті бүкіл медицинаның дамуында прогрессивті рөл атқарды. Қазіргі патологиялық анато­мия Р.Вирховтың осы еңбегінен басталады десек жаңылыспаймыз.

Осы кезде Ресейде де патологиялық анатомия өз алдына отау тіііп шыга бастады.

1849 жылы Мәскеу университетінде бірінші рет патологиялық анатомия кафедрасы ашылды, осы кафедраның меңгерушісі про­фессор А.И.Полунин (1820-1888) мәскеулік патологоанатомдар мектебінің іргетасын қалаушы болып есептеледі. Кеңес дәуірінде осы мектептен белгілі академиктер А.И.Абрикосов, И.В.Давыдов­ский, М.А.Скворцов, А.И.Струков, Н.А.Краевский және басқалар шықты.

Петербургтың медициналық-хирургиялық академиясында па-тологиялық анатомия кафедрасы 1859 жылы жеке бөлініп шықты. Петербург мектебінің негізін салушы профессор М.М.Руднев (1837— 1879) болатын. Осы мектептен шыққан белгілі ғалымдар қатарына Г.В.ПІор, Н.НАничков, М.Ф.Глазунов, Ф.Я.Чистович, В.Г.Гарпшн, В.Д.Цинзерлинг жөнебасқалар кіреді. Кейінірек патологиялық анатомия кафедралары Қазанда, Харковьте, Томскіде жөне де ба­ска қалаларда ашыла бастады.

Патологиялық анатомияныңҚазақстанда дамуы кеңес дәуіріне тура келді. Алматы мемлекетгікмедицина институтында патоло-

гиялық анатомия кафедрасы 1933 жылы ашылды. 1938 жылдан 1969 жылға дейін осы кафедраны, Харьков мектебінің түлегі, профес­сор П.П.Очкур басқарды. Ол Қазақстанда патологиялық анатомия мектебінің негізін салушы болды. П.П.Очкурдьщ шәкірттері, про-фессорлар С.Ф.Серов, Х.С.Нүғманова, Н.И.Колычева, МЛ.Ефи-мов, Л.П.Царевский Қазақстанда алгаппды патологиялық анатомия кафедраларын, зертханаларьш басқарды.

Патологиялық анатомия саласында КСРО кезінде медицина ғылымдарының докторы атанған қазақстандықтар қатарына: А.С.Толыбеков, И.С. Иржанов, М. Рысүлы, Г. В. Федотовских, Н.А.Стрелюхина, А.М.Белинская, П.В.Шкутин кіреді.

Қазақстан өз алдьша, жеке мемлекет болғалы патологиялық анатомия саласына медицина ғылымдарының докторы атағын ал-ған ғалымдар қатары на: С.Г.Ахметгалиев, А.Д.Сапарғалиева, М.М.Тусупбекова, К. Б. Манекенова, К. Н. Муканов, Ю.С.Ис-маилова, А.Н.Жүмабаева қосылды. Олар өз мамандықтары бойын-ша табысты ғылыми-педагогикалық қызметгер атқаруда.

Патологиялық анатомияның Қазақстанда жеке гылым есебінде әрі қарай дамуы медицина және ветеринария институттарьшдағы кафедралардың және ғылыми-зерттеу институттарындағьі ірі зерт-ханалардың жүмыстарына байланысты.

Қалалық жөне аудандық ірі ауруханаларда орталық патолого-анатомиялық зертханалар ашылған, қазіргі уақытта қалалық және аудандық патологиялық анатомия бөлімдері біріктіріліп, патрло-гияльщ анатомия бюролары қүрылуды. Бүл патологоанатомдар-дың аурухана әкімшіліктеріне тәуелділігін біржола жойып, емдеу-диагноз қою үрдісін дербес бақылауға, олардьщ сапасын артты-руға, осымен қатар ғылыми және педагогикалық жүмыстарды жүргізуге мүмкіндік беріп отыр. Бірақ та, өкінішке орай Орталық патологоанатомиялық бюроларды қаражаттандыру, патологоана­том мамандарын дайындау мәселелері әлі толық шешілмеген.

Республика бойынша патологиялық анатомия бөлімдерінің, кафедраларының, облыстық қоғамдарының жүмысын бақылай-тын патологоанатомдар ассоциациясы қаржы тапшылыгына бай­ланысты өз міндеттерін атқара алмай отыр. Сондықтан, кейінгі 10 жыл ішінде тек бір гана Республикалық семинар өткізілді (2001, Алматы).

ЖАЛПЫ БӨЛІМ

1 бөлім. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ АНАТОМИЯНЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

Патологиялық анатомияның зерттеу әдістеріне аутопсия, био­псия жөне эксперимент арқылы тексеру кіреді.

Аутопсия (грекше autopsia - өз көзімен көру) деп өлу себептерін анықтау үшін мәйітті ашьш көру әдісі аталады. Аутопсия кепке дейін патологиялық анатомияның негізгі өдісі болып келді. Мөйітті ашып көру арқылы көптеген патологаялық өзгерістерді анықтауға болады. Қазіргі таңда ауруханада өлген өрбір науқас осы өдіспен тексеріліп, клиникада қойылған диагноздың дүрыс не қателігі, қолданылған емнің қаншалықты пайдалы және уақытылы болған-дыгы, аурудың асқыну белгілері, өлу себептері анықталады. Аутоп­сия кезінде ауру белгілерін тек көзбен көріп қана қоймастан, алы-нған материалды жан-жақты гистологиялық, гистохимиялық, им-муноморфологиялық, керек болғанда, электронды микроскоптық тексеру мүмкіндігі бар. Кейде ауру диагнозьш анықтау үшін бак-териологиялық, вирусологиялық зерттеулер де қолданылады.

Егер де ашып көру нәтижесінде ауру диагнозы уақытылы қой-ылмағаны не қолданылған ем дүрыс еместігі анықталса, ол жіберілген қателердің бәрі де клинико-анатомиялық конференци-ада жан-жақты талқыналады.

Міне, осы жолмен патологоанатом клиника жүмысына, диаг­ноз қою, емдеу үрдістеріңе тікелей қатыса алады.

Биопсия (bios - өмір, opsis — көру) деп ауру сипатын анықтау мақсатында науқастың зақымданған тінінен кесіп алып, тексеруді түсінеді. Демек, биопсия — тірі адамды морфологиялық әдіспен тексеру деген сөз. Биопсиялық тексеру үшін материалдар эр түрлі жолдармен алынады. Мысалы, асқазан-ішек және тыныс жолда-рынан биопсия аспирация өдісімен алынса, бауырдан, бүйректен пункция арқылы алуға болады. Сүйектерді өдейі тесу арқылы алы-натын биопсияны трепанобиопсия деп атайды. Биопсия — негізінен

1 бөлім. Патологиялық анатомияның зерттеу әдістері - 2 3

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

1 бөлім. Пагпологиялық анатомияның зерттеу әдістері

Өлу заңцылықтарын, оның себептерін жөне өлімнен кейінгі өзгерістерді зерттейпін ілімді танатология деп атайды. Дцам өлімін бүкіл организмнің өлімі деп қарау керек. Бірақ, өр түрлі зертгеулер арқылы кейбір ағзалардың, тіндердің өз тіршілігін организм өлген-нен кейін де біраз уақытқа дейін сақтай алатындығы анықталғаң. Осыған байланысты өлген адам ағзаларын, тіңдерін транспланта­ция үшін пайдалану мүмкіншілііі туды. Қазіргі кезде бүйректерді, жүректі өлген адамнан ауру адамға көшіріп отырғызу тәжірибиде кең жол алған. Кейінгі уақытта тек жеке ағзаларды ғана емес, ағза-лар кешенін (мысалы, өкпе-жүрек) көшіріп отырғызу мүмкіншіліктері бар. Ағзаларды трансплантацияға дайындамастан бүрьш кенеттен қайтыс болған адамның анық өлгеңцігіне көз жеткізу керек. Бүл жағдайда өлім жөніндегі қорытындыны өдетте сот меди-цинасының сарапшылары береді. Бірақ та өлім белгілерін білу, өлім себептерін анықтау барлық дөрігерлер үшін, өсіресе, патологоана-томдар үшін аса қажет. Патологоанатом тек аурухана жағдайында қайтыс болған науқасты ашып көріп, өзінің қорытынды сөзін өлімнің қаңдай ауру салдарынан болғанын, оның пайда болу механизмдерін ашьш беруді арнайтыны мөлім.

Өлу үрдісі өте күрделі болып, бірнеше сатылардан түрады. Ола-рға: жамталасалды куйі, жанталас (агония) жөне клиникалық өлім түсінікгсрі кіреді. Өлімнің өрбір сатысыньщ үзақгық мерзімі өр түрлі, мысалы, агония бірнеше минуттан бірнеше сағатқа немесе тәулікке созылуы мүмкін. Клиникалық өлім өдетте 5-6 минутган соң биоло-гиялық өлімге өтеді. Бүл кезде орталық нерв жүйесінде, кейінірек басқа ағзаларда қайтымсьгі өзгерістер дамиды. Осы кезден бастап қана организмді мәйіт деп атауға болады.

Өлімнің себептеріне қарай табиғи (физиологиялық), зорлық-зомбылық нөтижесінде және ауруға байланысты түрлерін ажыра-тады.

Табиги өлім адам өбден қартайып, ағза қызметтерінің бірте-бірте өлсіреп барып, тоқтауымен, тозуымен байланысты. Адам өмірінің үзақтығы ғалымдардың болжауы бойынша 160-180 жас, бірақ көптеген себептерге байланысты бүл жасқа осы күндері же-келеген адамдар ғана жетіп отыр.

Зорлық-зомбылық нәтижесіндегі өлімді сот медйцинасы зерттейдд.

Әр түрлі аурулар салдарынан өлу себептерін негізінен патоло-гоанатомдар тексереді.

Ауру асқыньш кеткенде, мысалы, миға қан қүйылғанда, жүрек инфарктында, өкпе артериясының тромбоэмболиясында адам ке­неттен, кейдебірнеше минуттар ішінде де өліп кетуі мүмкін. Ал

көптеген созылмалы аурулар нөтижесінде пайда болатын өлімді дәрігерлер клиника жағдайында бақылап, оларды өлімнен алып қалу үшін реанимация (латынша — reanimatio — қайта тірілту) шараларын кеңінен қолданады.

Биологиялық өлімнен кейін біршама уақыттан соң өлімнің мор-фологиялық белгілері және өлімнен кейінгі өзгерістер дамиды. Бүл өзгерістерді анық білу жөне зерттеу, кейбір жағдайда кездесетін жалган өлімді анықтауда аса қажет. Сол үшін мәйітті клиникада кемінде екі сағат сақтап, өлімнің алғашқы белгілері байқалғанда ғана патологиялық анатомия бөлімдеріне көшіреді.

Өлімнің алғашқы белгілеріне: 1) мәйіттің сууы; 2) мәйіттің сіресіп қалуы; 3) мәйіттің кебуі; 4) қанның қайта бөлінуі; 5) мөйіт дақтары кіреді.

Мәйіттің сууыөлгеннен соң организмдегі зат алмасу үрдісінің тоқтауына байланысты. Дене жылуы бірте-бірте азайып, айнала-дағы температурадан 0,5-1 °С төменірек дәрежеге дейін түседі.

Орташа есеппен мәйіт температурасы сшгатъша 1 °С төмендейтіні анықталған. Бірақ кейбір ауруларда (сіреспе, сепсис, бөртпелі сүзек) мәйіт температурсы бірнеше сағатқа дейін бүрынғыдан да жоғары болуы мүмкін.

Мәйіттің сіресіп қалуы дене бүлшықеттерінің қатайып, тар-тылып қалуына байланысты. Бүл өзгерістердің негізіндегі биохи-миялық үрдістер жатады. Тірі организмдегі бүлшықеттердің белгілі бір тонуста түруы аденозинүшфосфат (АҮФ) қышқылының бүлшы-қеттермен байланысты болуымен түсіндіріледі. Өлгеннен соң АҮФ-тың бір бөлігі бүлшықеттерден бөлініп шығып, олардың 2-4 сағат бойында босап қалуына себеп болады. АҮФ-тың бірте-бірте жой-ылуына байланысты және сол жерде с&