Рибосомалар патологиясы

Рибосомалар организмдегі белоктар синтезін реттейді. Оның қүрамында РНҚ, белок және азырақ липидтер болады. Рибосома­лар жасушаның белок жасап шығаратын фабрикасы деп қаралады. Бірнеше рибосомалар (4-6) бір-біріне ақпарлаушы РНҚ арқылы бірігіп полирибосоманы (полисомаларды) түзеді. Олар түйіршікті эндоплазма торында жайгасқан. Жасушада белок жасап шыгару күшейгенде, мысалы ісік жасушаларында рибосомалар саны көбейеді, ал олардың санының азаюы белок синтезінің әлсіреуінің белгісі болып есептеледі. Дистрофия кезінде рибосомалар эндоп­лазма торымен байланысып үзіп жоқ болып, ал полисомалар бөлшектеніп кетеді.

Жасуша қанқасының (цитоскелет) патологиясы

Цитоскелет жасушаның сүйеніш, тірек, тасымалдау, қысқару жөне қозгалу қызметтерін атқаратын арнайы органелласы деп кара-лады. Жасуша қаңқасы үш түрлі филаменттерден түзілген, оларға: микрофиламенттер, аральщ филаменттер және микроөзектер кіреді.

Микрофиламенттер қүрамына миозин мен актин кіргені үшін олар жасушалардың жиырылу үрдісіне қатысады. Плазмолемма қүрылымдарымен байланысқан спектрин және акрин молекула-лары көп жағдайда жасуша сыртының механикалық төзімділігін

ЖАхметов. Патологиялық анатомия

2 белім. Жасушалар мен тіндердің зақымдануы

анықтайды. Миозин мен актиннің қайтымды қосылысы нәтиже-сінде АҮФ аденозинекіфосфатқа жөне аденозинбірфосфатқа ажы-рап жиырылу үрдісі үшін энергия бөліп шығарады.

Қазір белгілі болғандай микрофиламенттер гепатоциттердің жасушалық мембраналарына бекіп жөне өт бөлу өзектерін айнала жайғасып, өт капиллярлары жолының ашылып-жабылуьша тікелей эсер етеді. Микрофиламенттер жетіспеушілігі бауырда холестазға, тіпті алғашқы өтті циррозға соқтыруы мүмкін.

Аралық филаменттер көлденеңі 8-10 нм жіптерден түзілген. Олардың негізгі қызметі жасушаларды созылып кетуден сақтау. Аралық филаменттер өрбір тінде өзіне төн белоктардан түзілген. Олар теріде — цитокератин, дөнекер жөне бүлшықет тінінде дес-мин (скелетин), витамлнтин, нерв тінінде нейрофиламенттер деп аталады. Аралық филаменттердің қатерлі ісікгерді анықтауда ма-ңызы өте зор. Оларды моноклондық антиденелер жөрдемімен тек-сере отырып, ісік жасушаларының қайсы тінге тиістілігін анық-тауға болады. Аралық филаменттер өзгерісімен "алкогольдік гаалиннің", жергілікгі амилоидоздың, кардиомиопатияньщ кейбір түрлерінің келіп шығуының байланысы бар екендігі анықталған. Маллори денешікгері немесе алкогольдік гиалин аралық филамен-ттерден, оның ішінде прекератиннен түратыны белгілі.

Микроөзектер патологиясы

Электрондық микроскопией қарағанда жасушаларда көптеген микроөзектер табылады. Олар көлденеңі 24 нм-ға шамалас шең-бер түрінде көрінеді. Бүл шеңбердің қатты қабығы болып, оның қабырғасы көлденеңі 5 нм болған түзу немесе ширатылған жіпті қүрылымдардан түзілген. Олардың өзі 13-ке жақын суббірліктен түрады. Микроөзектер организмде өртүрлі қызмет атқарады. Біріншіден, олар жасушаның қаңқасын (цитоскелет) түзеді. Кейбір жасушаларда кездесетін жалған аяқтардың, өскіндердің пішіні де осы микроөзектердің қызметімен тікелей байланысты. Екіншіден, цитоплазмалық микроөзектер жасуша ішінде тасымалдау (транс­порт) қызметін атқарады. Мысалы, меланин пигментінің жасуша ішіндегі өрекеті осы микроөзектер қызметімен түсіндіріледі. Үшіншіден, үршық тәрізді микроөзектер жасушаньщ бөліну (ми­тоз) үрдісіне де қатысады. Демек, микроөзектер патологиясы олар-дьщ жогарыда аталған негізгі қызметтерінің бүзылуына алып келеді. Оның ішінде митозға байланысты жасуша орталығының, хромо-сомаларқозғалысының ауытқуларының маңызы зор. Мысалы, лейкоциттердіңжалған аяқшалары арқылы қан тамырынан шы-

ғып, бір жерге топталуы (миграциясы), макрофагтардағы фагоци­тоз үрдісі қабынудьщ негізгі механизмдерінің бірі болып есептеледі.

Микроөзектер тьшыс жолдаръшың эпителиіндегі кіршкшелер қызметін де реттеп түратыны белгілі. Осы кірпікшелік қүрылым-дардьщ бүзылысы, яғни қозғалмай қалуы, клиникада Картагенер синдромы деген атпен белгілі. Осыған байланысты тьшыс жолда-рында созылмалы қабыну үрдістері, бронхоэктазия дамиды.

Сонымен, жасуша патологиясы өте күрделі қүбылыс болып, көп ауруларды бір-біріне үқсас өзгерістермен көрінгенмен, олар­ды жан-жақты зерттеу, талдау арқылы кейбір патологияға тән өзгерістерді іздеп табуға әбден болады. Мысалы, тезаурисмоздар кезінде жасушаларда жиналып қалған химиялық заттарды, гисто-химиялық өдістермен тексеру осы аурулардың этиологиясын анық-тауға жөрдем береді.

Жалпы өртүрлі өсерлер нәтижесінде өзгерген жасушалар таг-дыры олардың қаншалықты зақымданғаньша байланысты. Егер осы жасушалар азырақ зақымданған болса, жасуша бүтіндей "сау-ығып" кетеді, немесе осы патогенді факторлардың әсеріне толық бейімделіп, өз тіршілігін жалғастырады. Көбінесе сыртқы өсер-лерге бейімделу жасушаның белгілі бір қүрылымдық, функция-лык және биохимиялық, жасуша үшін зиянды өзгерістері арқылы ғана іске асады. Осы өзгерістер нөтижесінде жасуша үзаққа созы-лған, бірақ тіршілікке сиымды, "ауруға" шалдығады. Сыртқы эсер өте күшті болғанда жасуша өз тіршілігін бүтіндей жояды (АПАв-цын, В.АШахламов, 1979).

ЖАСУШАЛАРДЫҚ ЗАҚЫМДАНУЫ

Белгілі бір ағзаның қалыпты қызметі оны қүраушы жасуша-лардың тыныс тіршілігіне байланысты. Ағза қызметіне талап арт-қанда, жасуша органеллаларында молекулярлық деңгейдегі бейімделу үрдістері жүріп, сол талапқа сай ультрақүрылымдық өзгерістер дамиды. Ауру қоздырушы өрекеттер (факгорлар) үздіксіз эсер ете берсе қайтымды, егер бүл әрекеттер әсері шектен тыс болса қайтымсыз өзгерістер, мысалы жасушаның ісінуі, бірнеше минуттар ішінде пайда болса, қайтымсыз өзгерістер байқалады. Қайтымды өзгерістер, мысалы жасушаның ісінуі, бірнеше минут-тар ішінде пайда болса, қайтымсыз өзгерістер, мысалы жасуша-ның өлімі үшін, бірнеше сағаттар өтуі керек. Қайтымсыз өзгерістер клиникада әртүрлі патологиялық үрдістер түрінде немесе белгілі бір ауру белгілерімен қө]|ініс береді.

ЖЛхметов. Патологиялық анатомия

Жасуша зақымдануының себептеріне: гипоксия, химиялық зат-тар мен дәрілер, физикалық әсерлер, биологиялық факторлар, инфекциялар, иммундық реакциялар, гендік мутациялар, қоректік затгардың жетіспеушілігі және т.б. кіреді. Әрбір өсердің жасушаны зақымдау механизмдері әртүрлі.

Гипоксиялық (немесе шиемиялык) зақымданудың негізгі себебі,қан тамырының тромбозы, эмболиясы, спазмы нөтижесінде қанньщ аз келуі немесе келмей қалуы. Бүл өзгерістердің себептері жойыл-маған жағдайда жасуша өлімімен аяқталады. Сонымен қатар, қанның оттегімен жеткілікті қанықпауы (гипоксемиялық гипок­сия) жөне де гемоглобиннің өзгеруіне байланысты оттегі тасымал-дануының бүзылуы, мысалы, иіс газымен уланғанда қанда карбоксигемоглобиннің пайда болуы да, жасушаларда ишемиялық қайтымды және қайтымсыз өзгерістерге соқтырады.

Гипоксия бірінші ретте жасушадагы аэробты тыныс any үрдісін бүзады, себебі, гипоксия жағдайында митохондрилердегі АҮФ синтезі азайып, тотықтану-фосфорлану жүйесі бүзылады. Осыған байланысты плазмолеммаға АҮФ-аза белсенділігі азайьш, ол жердегі калий-натрий насосының қызметі бүзылады. Жасуша ішіндегі на­трий мөлшері көбейіп, калий жасушадан шығарыла бастайды. Нәтижеде жасуша ісінеді, цитозольда сүт қышқылы мен бейорга-никалық фосфордың жиналуы ацидозға соқтырады.

Екіншіден, гипоксияға байланысты эндоплазмалық тор мен рибосомдар байланысы бүзылады, полисомалар ьщырап, моносо-маларға айналады. Аталған өзгерістер — жасушаның ісінуі — оттегіні жеткізу мәселесі шешілсе кері дамуы мүмкін.

Егер ишемия жалғаса берсе, жасушада қайгымсыз өзгерістер дамиды. Плазмалық мембрананың өткізгіішігі артып, жасуша ішіне Са++ коп мөлшерде өте бастайды (инфлюкс) жасуша ішіңдегі про-теазалар белсеңділігін күшейтеді, кальций негізінен митохондриде жиналады. Митохондридің озінде вакуолизация, кристалардың қирауы (деструкция) басталады. Жасуша ішінде миелиндік қүры-лымдар пайда болады. Ацидоз үрдісінің күшеюі, лизосомалар мем-бранасын зақымдап, олардың ферменттері бүл жасуша ішіңдегі қүры-лымдарды ыдырата бастайды. Жасуша өлгеннен соң ыдырау өнімдері жасушааралық кеңістікке, одан әрі қарай қан сарысуына отіп кетеді. Миокард қүрамындағы ферменттердің (трансаминаза, лактатдегид-рогеназа, кератиназа) сарысуда пайда болуы клиникада жүрек ин-фарктьш анықтаудьщ ең бір тиімді әдісі больш саналады.

Сонымен гипоксиялық өзгерістердің негізгі себебі, жасуша мембранасының қайтымсыз озгерістері, аэробтық тыныс алу

2 белім. Жасушалар мен тіндердің зақымдануы_______________________ .____________

жүйесінің, оның орталығы митохондрилердің альтерациясы жасу­ша ішінде Са++ жиналып қалуы.

Химиялық қосындылар әсерінен зақымдану. Әртүрлі химиялықзаттар (улар, метаддар, дәрілер) жасуша элементтеріне тікелей эсер етіп, оларда қайтымды немесе қайтымсыз өзгерістер тудыруы мүмкін. Мысалы, сулема ( ) бүйрек пен тоқ ішекті зақымдаса, тортхлорлы көміртек (CLC4) бірінші ретте гепатоциттерді зақым-дайды. Кейінгі жылдары жасуша патологиясында отгепнщ жөне оның өнімдерінің (еркін радикалдардың) маңызы зор екендігі анық-талуда. Еркін радикалдар дегеніміз қүрамында бос валенттіліп бар оттегі, мысалы, супероксид радикалы (0₂~), гидроксилдік радикал (ОН"), сутегінің асқын тотығы (Н₂0₂). Оттегі қүрамындағы жүпсыз (непарный) электрон жасуша ішіндегі оттегі, көмір қышқылы, азот және де басқа элементтермен қосылып цитотоксиңдік эсер етеді. Еркін радикаддардың пайда болуы иондаушы сәуле, ультракүлгін сэулелер әсерінде, стрессте, қоршаған ортадағы химиялық заттар әсерінде (N0₂, S0₂), жасуша елгенде және басқа жағдайларда пай­да болады. Еркін радикалдардың патогеңдік әсері олардың оттегімен қосылып жасуша плазмолеммасындағы жэне органеллалар мемб-раналарьшьщ қүрамындағы липидтердің асқын тотығуын шақы-руына байланысты.

Липидтік мембраналардың бузылуы. Май қышқылдарьшьщ ауто-оксидациясы осы қүрылымдардьщ толық күйреуіне себеп болады. Сонымен қатар жасуша ішіңдегі белоктарда да бүзылады, ДНҚ-ның қүрамындағы тиминнің ыдырауы жасушаньщ толық өлімімен аяқталады.

Физикалық факторлар. Иондаушы сэулелер, ультракүлгш, рен­тген сэулелері, лазер, электрлік энергия, жоғарғы жэне томенп температура, атмосфера қысымының өте тез озгеруі жасушаларға өз эсерін тигізеді. Сәулелер әсерінде дамитын жасушалық өзгерістер негізінен еркін радикалдар түзілуіне байланысты, ал ДНҚ қүры-лымындағы озгерістер жасуша мутациясьшьщ, қатерлі ісікке ай-налуының себебі бола алады.

Биологиялық әсерлер. Әртүрлі микроорганизмдердің өзінен ток-синдер боліп шығаруыны байланысты. Мысалы, сіреспе, дифте­рия экзотоксиндері, жасушаларға тікелей токсиндік эсер етеді. Эндотоксиндер әсерінде (энтеробактериялар) организмде шок да­миды. Кейбір инфекцияларда жасушалардың зақымдануы орга­низмде дамыган иммундық реакцияларға байланысты (мысалы, аутоиммундық ауруларда). Жасуша ішінде жайғасқан бактериялар (эндоцитобиоз) өздерінен каталаза ферментін бөліп шығаруы мүмкін немесе лизосома мен фагосоманың қосылуын тежейді.

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Вирустардың жасушаларға цитопатогеңцік немесе онкогендік әсері бар. Вирустар эндопаразит есебіңце өзінің регошкациясы үшін жасушаның АҮФ-ның, рибосомалық ферментерін пайдаланып ішкі метаболизм үрдісін бүзады, яғни жасуша өлімінің тікелей себебі бола алады. Жасушалар зақымдануы негізінде иммундық механиз-мдер де жатуы мүмкін. Организмде вирусқа қарсы бағытталған антиденелер немесе Т-киллерлер зақымданған жасушаны да бүтіндей жойып жібере алады (иммундық цитолиз).

Гендік өзгерістер нәтижесінде дамитын жасуша патологиясы-ның мысалы ретінде лизосомалық ферменттер жетіспеушілігіне байланысты дамитын ауруларды келтіруге болады. Мысалы, Гоше ауруывда lq21 позициядағы глюкоцереброзидтер локусында мута­ция байқалады.

Жасушаларда көрініс беретін басқа да өзгерістерді (дистро­фия, некроз, адаптация, компенсация) тіндер мен ағзалар деңгейінде өтетін, аталған жалпыпатологиялық үрдістермен сабақтастыра оты-рып, талдауды жөн көрдік. Жалпыпатологиялық үрдістер қатары-на альтерация (зақымдану), дистрофия, қан және лимфа айна-лымдарының бүзылуы, адаптация үрдістері, компенсация, скле­роз жатады.

Жалпыпатологиялық үрдістер эволюция барысында дамып, жасушаны, ағзаны, организмді белгілі бір қауіп-қатер факторла-рынан қорғауға, организм тіршілігін сақтап қалуға бағытталған.

Бүл үрдастер осындай, қорғаныс қызметін атқаруымен бір қатар-да, кейбір жағдайларда организмге кері эсер еііп, оньщ қызмеіінің бүзылуы немесе өліміне себеп болуы мүмкін. Мысалы, тромбоз қан тамырларынан қанның кетуін тоқтатып, адамның қансырап өлуінің алдын алады, сонымен қатар тромбоз қан тамырларын бекітіп тас-тап, жасушалар некрозына, кейбір ағзалардьщ инфарктьша соқты-рады, көп жағдайда олім себебі бола алады.

Компенсация үрдісі декомпенсациямен аяқталады. Қабыну нәтижесінде инфекция шекараланып қана қалмастан, бүкіл орга­низмге жайылып кетуі мүмкін және т.с.с. Осылайша жалпыпатоло-гиялық үрдістердің "пайдалы" да, "зиянды" жақтары бар. Міне, осы түрғыдан қарағанда ісіктерді жалпы патологиялық үрдістерге жатқызу дүрыс емес, себебі ісіктер организмге ешқашан "пайда" алып келмейді. Сондықтан, Д.В.Саркисов айтқандай, ісіктерді жал­пы патологиялық үрдістерге емес нозологиялар қатарына жатқызу керек, шыньщда да ісік өзінің этиологиясы, патогенезі, морфогенезі және де клиникалық белгілері бар жеке нозологиялық түр.

2 белім. Жасушалар мен тіндердің зақымдануы