Уладзімір Караткевіч

(1930-1984) – празаік, паэт, драматург, сцэнарыст, публіцыст, перакладчык, літ крытык. Але перш за усё ен – заснавальнік нац гіст рамана. Маст-му увасабленню гіст падзей ён пасвяціў раманы “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, “Каласы пад сярпом тваім”, “Чорны замак Альшанскі”, аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха”, “Чазенія”. Са старонак гэтых твораў паўстаюць змагары за нар шчасце, прарокі, інтэлігенты, рыцары і прыгоннікі, кардыналы і прыгожыя дзяўчаты. Яны ўмеюць па-свойму любіць, ненавідзець, пакутаваць, адстойваць свае погляды. Іх лёсы неадрыўныя ад гіст падзей і абумоўлены гэт падзеямі. І ў кожным творы – эпоха, складаны і часа трагічны лёс Белай Русі, народ, які не скарыўся перад нястачай і прагне волі. Кар не толькі ўзнаўляе карціны жыцця сярэднявечча і наст эпох, але і асэнсоўвае гіст працэс, што дазваляе зразумець таямніцы чал быцця, асновы ўзаемаадносін людзей з навак светам. У аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха” аўтар звярнуўся да падзей бел гісторыі 1880х гг., напоўніў літ арыгінальным зместам, што дазволіла з усёй паўнатой адлюстраваць каларыт і нац асаблівасці тагачаснага грамадства. Вучоны фалькларыст Андрэй Беларэцкі (гал герой) трапляе ў маёнтак Балотныя Яліны, дзе стан-ца сведкам самых незвычайных здарэнняў. Уладальніцай маентка зяўл апошняя прадстаўніца магутнага роду Надзея Яноўская. Па начах у доме бачаць Малога чал і Блакітную жанч, прадвеснікаў смерці Яноўскіх. Страх наганяе дзікае паляв кар Стаха, якое 2 гады назад забіла бацьку Надзеі і пагражае смерцю дачцэ. Беларэцкі выраш раскрыць таямніцу гэт зяў і дапамагчы ўладальніцы Балотных Ялін. Герой твора даведв-ца пра кар Стаха і радавое пракляцце яноўскіх. Беларэцкаму удалося выкрыць таямнічыя сілы і разам з Рыгорам і сялянамі атрымаць перамогу над кар Стахам. Высветлілася, што легенду пра Стаха жорстка выкарыст Дубатоўк – кіраўнік палявання, які прагнуў смерці Надзеі. У рамане “Каласы пад сярпом тваім” Кар паказаў шырокую панараму нар жыцця напярэдадні сял паўстання 1863 г., стварыў цудоўны вобраз рэвалюцыянера-дэмакрата і рамантыка Алеся Загорскага, сапраўднага змагара за лепшую долю свайго народа, дзеля свабоды як ён гатовы ісці ў бой і ахвяраваць сабой. Раман “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” прысвечаны падзеям бел гісторыі 16 ст. У цэнтры ўвагі пісьм – жыццё праўдашукальніка, пакутніка і змагара Юрася Братчыка, які па волі лёсу вымушаны быў выдаваць сябе за Хрыста. Герой твора, спасцігнуўшы вялікую веру ў чал, спрабуе вызваліцца ад путаў сырэднявечча, хоча засвоіць дух набыткі новага часу, запаліць агонь чалавечнасці, шукае шляхі да пабудовы вольнага жыцця. Кар паказаў, што такія людзі выяўл дух Бел, нязломны і непераможны народны характар, узнавіў тую глебу, на як нараджаліся гуманіст ідэі бел сярэднявечча, і прыгодніцкі сюжэт твора напоўніў сац-філас і псіхалагічным зместам. Дзеянне ў рамант легендз “Ладдзя роспачы” адбыв у бел горадз Рагачове ў 16 ст. Гал герой – дваранін Гервасій Выліваха за свае грахі аказаўся на тым свеце. Але і ў падземным царстве ён не губляе жыцц аптымізму, бадзёрасці, гумару. Смерць не можа перамагчы Гервасія, у вобразе як пісьм увасобіў тыповыя рысы нац хар-ру бел-аў – непакорлівасць, стойкасць, аптымізм, жыццялюбства.

Талент Кар дасканала раскрыўся ў яго драмат творах, у іх уваскрашаюцца дзіцячыя і юнацкія гг Купалы (“Калыска 4х чараўніц”), падзеі ВАВ (“Млын на Сініх Вірах”), сял паўстання пад кіраўніцквам Каліноўскага (“К. Каліноўскі”), крычаўскага паўстання 1743-1744 гг. (“Маці ўрагану”), віцебскага паўстання 1623 г., калі жыжарамі горада быў пакараны святар Язафат Кунцэвіч, чал жорсткі і нецярпімы да праяў вальнадумства і інш веры (“Званы Віцебска”). Творчасць У. Караткевіча

тэматычна і праблемна разнастайная. Яго цікавіла жыццё ва ўсіх яго праявах. Але была ў яго галоўная тэма, якая праходзіць праз усе жанры – мінулае народа, нац гісторыяю. Цікавасць да яе выявілася ўжо ў час вучобы ў Кіеўскім універ-це. Для Кар. гісторыя была паўсюду, яна была не толькі навукай, не проста падзеямі, фактамі, чалавечымі асобамі з іх узвышэннямі і падзеннямі, памылкамі і празарэннямі. Гэта “метад мыслення чал”. Гісторыя мадэлюе грамадскія працэсы.

Беларус у творах Кар. адрознів-ца ад талерантнага, спакойнага, ціхага, рахманага, як-м бачылі яго інш пісьменнікі (Мележ “Палеская Хроніка”). Кар імкнуўся абвергнуць звыклы погляд на народ у цэлым. Ён сваімі творамі фарміраваў інш рысы і якасці беларуса, абапіраючыся на ўласныя назіранні і сустрэчы (шмат падарожнічаў), працы навукоўцаў, летапісы, хронікі. Кар не прымаў шырока вядомую думку аб дарэвалюцыйным “нешчасненькім” беларусе (Купала, Багушэвіч, Колас). У нарысе “Зямля пад белымі крыламі” Кар адзначае, што бел мужыкі крэпкія фізічна, іх жонкі пакутуюць не з-за прыніжанага, залежнага становішча сям’і, а за мужа п’яніцу. Вобраз няшчаснага беларуса – вынік паліт спекуляцыі (польскага панавання), нібыта савецкая ўлада адчыніла перад мужыком дзверы ў прыстойнае чал жыццё. Творчасць Кар у многім мела палемічны характар. Пакаленні людзей выхоўваліся на тым, што гіст Бел дзяржавы пачал з кастрычніцкай рэвалюцыі. Кар гаварыў у сваіх творах пра старажытнасць народа, імкненне да волі, славу.

Самы ранні перыяд гіст народа знайшоў увасабленне у рамане “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” – 16 ст., эпоха Адраджэння на землях Бел. Гэты час велічны і трагічны. Гал праблема рамана – барацьба гуманістычных поглядаў з сярэднявечнымі Сімвал сяр-ча – кат. Яго ідэя – для ўсіх жывых істот зрабіць клеткі: чал, птушка, звер жывуць у клетцы. Кат утапіўся, на дно яго пацягнула зробленая ім клетка. У цэнтры ўвагі пісьменніка — жыццё праўдашукальніка, пакутніка і змагара Юрася Братчыка, які па волі лёсу вымушаны быў выдаваць сябе за Хрыста. Разам з дванаццацю апосталамі ён вандраваў па Беларусі, рабіў цуды, наводзіў справядлівыя парадкі (дапамагаў бедным, караў царкоўнікаў, магнатаў, гандляроў, змагаўся з татара-манголамі). Народны заступнік Юрась Братчык — сын сярэднявечай эпохі з яе рэзкімі кантрастамі, інквізіцыяй, барацьбой царкоўнікаў і прадстаўнікоў улады з асветнікамі і вучонымі, нараджэннем парастакаў Рэнесансу.

Дзеянне ў рамантычнай легендзе "Ладдзя роспачы" адбываецца ў беларускім горадзе Рагачове ў XVI ст. Галоўны герой — дваранін Гервасій Выліваха — за свае грахі аказаўся на тым свеце. Але і ў падземным царстве ён не губляе жыццёвага аптымізму, бадзёрасці, гумару. Смерць не можа перамагчы Гервасія, у вобразе якога пісьменнік увасобіў тыповыя рысы нацыянальнага характару беларусаў — непакорлівасць, стойкасць, аптымізм, жыццялюбства.

Падзеі ў псіхалагічным дэтэктыве "Чорны замак Альшанскі" разгортваюцца на працягу ХVІІ—ХХ стагоддзяў. Антону Космічу, спецыялісту па сярэдневяковай гісторыі, удалося раскрыць злачынствы як чатырохсотгадовай даўнасці, так і мінулай вайны і сучаснасці (хто з'яўляецца забойцам Ганны Альшанскай і яе каханага Валюжыніча, Мар'яна Пташынскага, Людвіка Лапатухі і іншых сумленных людзей, куды зніклі фамільныя скарбы, што адбылося ў замку ў апошнюю вайну?). У раскрыцці злачынстваў Космічу дапамагаюць супрацоўнікі органаў дзяржаўнай бяспекі Хілінскі і Шчука, вясковыя настаўнікі Змагіцель і Шаблыка, айцец Жыховіч, вартаўнік замка і касцёла Мультан. У рамане сцвярджаецца, што чалавек павінен заставацца чалавекам у самых крытычных і экстрэмальных сітуацыях. Твор вучыць любіць сваю Бацькаўшчыну, развівае цікавасць да гісторыі свайго народа, бо, кажучы словамі Косміча, "хто не памятае мінулага, хто забывае мінулае — асуджаны зноў перажыць яго".

Адрозны ад савецкай гістарыяграфіі погляд Кар меў таксама на ролю шляхты. Прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя ён разглядаў як частку нацыі, сімпатызаваў тым, хто заставаўся сынам сваёй зямлі, не парываў сувязі з народам. Такімі зяўл многія героі рамана “Каласы пад сярпом тваім”. Раман быў напісаны ў 1964-1966 гг. Гэта дылогія. Першая кніга – “Выйсце з крыніц”, 2 – “Сякера пры дрэве”. У рамане Кар перадаў атмасферу напярэдадні паўстання, паказаў, што яно было шляхецкае і адначасова сялянскае. І кніга – апавяданне аб тым, як кроплі народнага гора паступова зліваліся, каб потым стаць магутнай ракой народнага гневу і помсты. Адсюль і сэнс назвы дылогіі – “Кал пад сярп тв”. Серп гіст жне каласы драмат-х і трагічн-х падзей паўст, каб у будучым зявіл новыя ўсходы, нов бітва. Выступаць было неабходна дзеля перамог. Шляхта - эліта, інтэлект нацыі, бо ў яе асяроддзі стваралася і яе намаганнямі распаўсюджвалася навука, пісьмовая культура, нараджаліся ідэі вызвалення народа з-пад сац прыгнёту і адраджэння дзяржаўнасці. Аднак героі-шляхціцы Кар моцныя тады, калі іх падтрымлівае народ. У мінулым народа Кар-ча цікавіла яркае, звязанае з барацьбой за сац і нац вызваленне, за разняволенне чалав асобы. Кар звярт-ся да легенд і паданняў. Гісторыя ў Кар – велічная, узвышаная, аптымістычная. Яго творы маюць адносна шчаслівы канец. Такое вырашэнне сац-грам канфліктаў магчыма тады, калі сюжэт не прывязаны да рэальных гіст падзей. У творы ж, які паказвае канкр удзельнікаў вядомых падзей, канец запраграмаваны хадой гісторыі і “шчаслівым” быць не можа. Логіка падзей дыктавала трагедызацыю становішча арганізатараў паўстання Алеся Загорскага, Маеўскага, Франца Раўбіча, Каліноўскага. Калі яны не ўцякуць, то ў лепшым выпадку іх чакае суд і высылка ў Сібір. План 2 і 3й частак рамана сведчаць, што аўтар збіраўся пісаць трагедыю народа і лепшых яе сыноў. Дзякуючы творам Кар мінулыя эпохі у іх бел варыянце набылі канкр абрысы. Кар шмат зрабіў, каб сфарміраваць у чытача уяўленне пра штодзённае жыццё нашых продкаў (шляхты, сялян, гаражан), пра іх культуру, працу, барацьбу з ворагам, выгляд гарадоў і селішчаў. Адносіны Кар да мінулага былі абумоўлены яго рамантычным светаўспрыманнем. Ідэалізацыя – 1 з асаблівасцей творчасці пісьм. У Кар ідэалізацыя рамантычная, ён пакінуў за саьой права змяняць рэчаіснасць у адпаведнасці з задумай і ідэяй твора.