Некаторыя аспекты фармiравання прававой дзяржавы ў Рэспублiцы Беларусь

Кароткі экскурс у гісторыю зараджэння і развiцця сусветнай думкі аб прававой дзяржаве дазваляе сцвярджаць, што галоўны сэнс ідэі прававой дзяржавы за-ключаецца ў стварэнні ўмоў, якія б далі магчымасць асобе раскрыць свой творчы патэнцыял, зацвердзіць суверэннасць народа як крыніцы ўлады, гарантаваць яго свабоды, падпарадкаваць дзяржаву грамадству, бо карэннае пытанне дэмакратыі — гэта адносіны асобы і ўлады, грамадзяніна і дзяржавы. “Дэмакратыя, — гаварыў М.Бярдзяеў, — гэта ўлада арганізаванага народа ў прававой дзяржаве, дзе пануе закон, перад якім усе роўныя. Нельга блытаць дэмакратыю з уладай натоўпу, анархіяй і беззаконнасцю”1. Iнакш кажучы, дэмакратыя — гэта свабода, упарадкаваная рамкамі законнасці і дысцыпліны. Яна павінна забяспечыць абарону грамадзяніна ад свавольства ўрадавай, адміністрацыйнай, рэпрэсіўнай і ўсіх іншых улад, адмяніць законы, якія парушаюць правы людзей. Больш таго, неабходна стварыць новыя, пастаянна дзеючыя прававыя і палітычныя механізмы, якія выключылі б у будучым саму магчымасць дэфармацыі гуманных, дэмакратычных прынцыпаў развiцця грамадства. У сувязi з гэтым дэмакратычная прававая дзяржава немагчыма без мер юрыдычнай адказнасці чыноўнікаў усіх эшалонаў дзяржаўнага кіраўніцтва за парушэнне сваіх абавязкаў перад законам. Унутраная, змястоўная ўласцівасць прававой дзяржавы ёсць якасць, сутнасць самога закону. Недасканаласць законаў ускладняе правапрымяняльную практыку, уносіць у яе неразбярыху і суб’ектывізм, адмоўна дзейнічае на выканаўцаў і не са-дзейнічае павышэнню аўтарытэту ўлады. Няякасныя законы стварылі глебу для фармалізму, крывадушнасці, прыстасавальніцтва, карупцыі, што дыскрэдытуе саму ідэю законнасці. Як справядліва адзначае вядомы юрыст У.Якаўлеў, “нам патрэбны не толькi законы, не толькi ўлада, якая б падпарадкоўвалася законам, не толькi правы грамадзян і свабоды, абвешчаныя ў законах, — нам патрэбен такі рэжым грамадскага жыцця, пры якім захаванне закону было б абавязковым, неабходным як для радавога грамадзяніна, так і для вышэйшай урадавай асобы нашай дзяржавы, любога органа ўлады, кіравання і г.д. Важна, каб існаваў механізм, які б забяспечваў выкананне закона любым і кожным”2. Панаванне закону неабходна зрабіць рэальным знізу даверху, а ўсе прававыя інстытуты павінны абараняць правы чалавека, каб збалансаваць несправядлівы перакос у сiстэме адносін “дзяржава — чалавек”, які заўсёды быў на карысць першай.

Важнай умовай стварэння такога палажэння з’яўляецца размежаванне заканадаўчай, выканаўчай і судовай улад, якое нярэдка тлумачыцца як іх поўная роўнасць і незалежнасць. З такім сцвярджэннем нельга пагадзіцца, бо ўлады не могуць быць роўныя ў сваіх правах і незалежныя адна ад другой, інакш не будзе іх функцыянальнай самастойнасці, а дзяржава перастане быць адзіным механізмам. Таму патрэбна дакладнае размежаванне функцый, правоў, абавязкаў, адказнасці, якое не толькi не павінна выключаць узаемадзеянне ўлад, але і прызвана забяспечыць іх раўнавагу ў выкананні дзяржаўных функцый, узаемнае ўздзейнічанне ў мэтах дасягнення збалансаванасці ў вырашэнні складаных палітычных праблем. Iншы падыход можа выклікаць сур’ёзныя канфліктныя сітуацыі.

Перш чым разглядаць сiстэму арганiзацыі ўлады ў адпаведнасці з новай Канстытуцыяй, коратка вы-значым прызначэнне кожнай з галін улады, якія прызваны стрымліваць і ўраўнаважваць адна адну ў кіраванні дзяржавай, забяспечваць устойлівасць улады ў цэлым. Пэўныя змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыю Рэспублiкi Беларусь 1994 г. былі ўнесены на рэспубліканскім рэферэндуме 24 лістапада 1996 г. Таму мы будзем аналізаваць тэкст новай рэдакцыі Канстытуцыі.

Заканадаўчая ўлада — гэта вышэйшы орган дзяржавы (парламент), які выбіраецца ўсім насельніцтвам краіны. Парламент вырашае найважнейшыя пытанні ўнутранай і знешняй палітыкі, прымае законы, выбірае вышэйшых службовых асоб дзяржавы і да т.п. Вяршэнства заканадаўчай улады не азначае яе абсалютнага характару, паколькі вышэйшы прадстаўнічы орган, як і іншыя органы ўлады, кіруецца Канстытуцыяй, законамі і агульнапрызнанымі мiжнародна-прававымі актамі.

Выканаўчая ўлада прызвана рэалізоўваць законы і іншыя рашэнні парламента і ажыццяўляць паўсядзённае кіраўніцтва жыццём грамадства і дзяржавы. Яна падзяляецца на цэнтральную і мясцовую. Функцыі цэнтральнай выканаўчай улады выконвае ўрад, а ў краінах з прэзідэнцкай формай кіравання — і Прэзідэнт. На месцах выканаўчую ўладу ажыццяўляюць мясцовыя органы ўлады, падкантрольныя вышэйстаячым органам і насельніцтву адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак.

У прававой дзяржаве важнае месца ў сiстэме ўлады адводзіцца судам. Яны выступаюць у якасці гаранта захавання правоў і свабод грамадзян і могуць адмяняць рашэнні любых дзяржаўных органаў і службовых асоб у выпадках, калі яны супярэчаць Канстытуцыі і законам.

Згодна з Асноўным Законам (арт. 79) кіраўніком дзяржавы, гарантам Канстытуцыі Рэспублiкi Беларусь, правоў і свабод чалавека і грамадзяніна з’яўляецца Прэзідэнт. Ён увасабляе адзінства народа, гарантуе рэалiзацыю асноўных напрамкаў унутранай і знешняй палітыкі, прадстаўляе Беларусь у адносінах з іншымі дзяржавамі і міжнароднымі арганiзацыямі. Прэзідэнт прымае меры па ахове суверэнітэту Рэспублiкi Беларусь, яе нацыянальнай бяспецы і тэрытарыяльнай цэласнасці, забяспечвае палітычную і эканамiчную стабільнасць, пераемнасць і ўзаемадзеянне органаў дзяржаўнай улады, ажыццяўляе пасрэдніцтва памiж органамі дзяржаўнай улады.

Вышэйшым прадстаўнічым і заканадаўчым органам Рэспублiкi Беларусь з’яўляецца парламент — Нацыянальны сход. Тэрмін яго паўнамоцтваў — чатыры гады. Парламент складаецца з дзвюх палат — Палаты Прадстаўнікоў і Савета Рэспублiкi (арт. 90). “Савет Рэспублiкi з’яўляецца палатай тэрытарыяльнага прадстаўніцтва. Ад кожнай вобласці і горада Мінска тайным галасаваннем выбіраюцца на пасяджэннях дэпутатаў мясцовых Саветаў дэпутаты базавага ўзроўню ад кожнай вобласці і горада Мінска па восем членаў Савета Рэспублiкi. Восем членаў Савета Рэспублiкi назначаюцца Прэзідэнтам Рэспублiкi Беларусь” (арт. 91).

Палата прадстаўнікоў і Савет Рэспублiкi са свайго складу выбіраюць пастаянныя камісіі і іншыя органы для вядзення законапраектнай работы, папярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія адносяцца да ведання палат.

Згодна з артыкулам 97 Канстытуцыі Палата прадстаўнікоў разглядае па прапанове Прэзідэнта або па ініцыятыве не менш як 150 тыс. грамадзян Рэспублiкi Беларусь, якія валодаюць выбарчым правам, праекты законаў аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю, аб тлумачэнні Канстытуцыі, а таксама разглядае праекты законаў, назначае выбары Прэзідэнта, дае згоду Прэзідэнту на назначэнне прэм’ер-міністра, заслухоўвае даклад прем’ер-міністра аб праграме дзейнасці ўрада і адабрае або адхіляе яе, прымае адстаўку Прэзідэнта, а таксама вырашае іншыя пытанні, калі гэта прадугледжана Канстытуцыяй.

Савет Рэспублiкi (арт. 98) адабрае або адхіляе прынятыя Палатай прадстаўнікоў праекты законаў аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю, аб тлумачэнні Канстытуцыі і інш. Ён дае згоду на назначэнне Прэзідэнтам Старшыні Канстытуцыйнага суда, Старшыні і суддзяў Вярхоўнага суда, Старшыні Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў, Генеральнага пракурора, Старшыні і членаў Праўлення Нацыянальнага банка, а таксама выбірае шэсць суддзяў Канстытуцыйнага суда; разглядае выстаўленае Палатай прадстаўнікоў абвінавачванне супраць Прэзідэнта ва ўчыненні дзяржаўнай здрады або іншага цяжкага злачынства, прымае рашэнне аб яго расследаванні. Пры наяўнасці падстаў большасцю не менш як дзве трэці галасоў ад поўнага складу прымае рашэнні аб зняцці Прэзідэнта з пасады.

У адпаведнасці з артыкулам 99 Канстытуцыі права заканадаўчай ініцыятывы належыць Прэзідэнту, дэпутатам Палаты прадстаўнікоў, Савету Рэспублiкi, ураду, а таксама грамадзянам, якія валодаюць выбарчым правам, у колькасці не менш як 50 тыс. чалавек і рэалiзуецца ў Палаце прадстаўнікоў.

Законапраект становіцца законам пасля яго прыняцця Палатай прадстаўнікоў і адабрэння Саветам Рэспублiкi большасцю галасоў ад поўнага складу кожнай палаты. Пры неабходнасці Прэзідэнт па сваёй ініцыятыве або па прапанове ўрада можа выдаваць часовыя дэкрэты, якія маюць сілу закона (арт. 101).

Выканаўчую ўладу ў Рэспублiцы Беларусь ажыццяўляе урад — Савет Міністраў — цэнтральны орган дзяржаўнага кіравання (арт. 106). Урад у сваёй дзейнасці падсправаздачны Прэзідэнту, адказны перад парламентам, складаецца з прэм’ер-міністра, яго намеснікаў і міністраў. Прем’ер-міністр назначаецца Прэзідэнтам Рэспублiкi Беларусь са згоды Палаты прадстаўнікоў.

Прэзідэнт мае права па ўласнай ініцыятыве прыняць рашэнне аб адстаўцы ўрада і вызваліць ад пасады любога яго члена. Урад кіруе сiстэмай органаў дзяржаўнага кіравання і іншых органаў выканаўчай улады; распрацоўвае асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі і прымае меры па іх рэалiзацыі; распрацоўвае і прадстаўляе Прэзідэнту для ўнясення ў парламент праект рэспубліканскага бюджэту і справаздачу аб яго выкананні; забяспечвае выкананне Канстытуцыі, законаў і дэкрэтаў, указаў і распараджэнняў Прэзідэнта.

Згодна з артыкулам 108 урад выдае пастановы, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі Беларусі.

Прэм’ер-міністр выдае ў межах сваёй кампетэнцыі распараджэнні.

Знаёмства з Канстытуцыяй Рэспублiкi Беларусь дазваляе сцвярджаць, што Асноўны Закон замацаваў канстытуцыйныя асновы судова-прававой рэформы. На наш погляд, да іх перш за ўсё неабходна аднесці юрыдычнае аддзяленне судовай улады ад заканадаўчай і выканаўчай; абарону судоў ад уплыву палітычных партый і іншых грамадскіх аб’яднанняў; ажыццяўленне судовай улады толькi судом; прызнанне правоў грамадзяніна на разгляд яго справы кампетэнтным, незалежным і непрадузятым судом ва ўстаноўленыя законам тэрміны; замацаванне прэзумпцыі невінаватасці, спаборнасці і роўнасці старон у працэсе; забарону ствараць надзвычайныя суды; вызначэнне асноўнага прынцыпу прававога статусу суддзяў (незалежнасць, незмяняльнасць, недатыкальнасць, забарона займацца прадпрымальніцтвам, выконваць іншую аплачваемую работу, акрамя выкладчыцкай і навукова-даследчай і г.д.). У артыкуле 112 Асноўнага Закона падкрэсліваецца, што суды ажыццяўляюць правасуддзе на аснове Канстытуцыі і прынятых у адпаведнасці з ёю іншых нарматыўных актаў, гэта значыць, што суды падпарадкоўваюцца толькi закону.

Упершыню ў нашым заканадаўстве замацавана палажэнне аб тым, што, калі пры разглядзе справы суд прыйдзе да вываду аб неадпаведнасці нарматыўнага акта Канстытуцыі ці іншаму закону, ён прымае рашэнне, грунтуючыся на Канстытуцыі ці законе, і ставіць ва ўстаноўленым парадку пытанне аб прызнанні дадзенага нарматыўнага акта неканстытуцыйным. Тым самым звычайныя суды (агульныя і спецыялізаваныя) разам з Канстытуцыйным судом ажыццяўляюць кантроль за канстытуцыйнасцю нарматыўных актаў, што павышае значнасць судовай улады ў сiстэме органаў дзяржавы.

У адпаведнасці з Асноўным Законам у судовую сiстэму рэспублiкi ўключаецца і Канстытуцыйны суд (арт. 116). Шэсць суддзяў назначаюцца Прэзідэнтам Беларусі, шэсць выбіраюцца Саветам Рэспублiкi. Старшыня Канстытуцыйнага суда назначаецца Прэзідэнтам са згоды Савета Рэспублiкi. Канстытуцыйны суд прызваны забяспечваць адпаведнасць законаў, іншых нарматыўных актаў Канстытуцыі і мiжнародна-прававым абавязацельствам рэспублiкi. Разгляд спрэчак аб праве, спраў аб юрыдычнай адказнасці не ўваходзіць у яго кампетэнцыю. Гэта сфера дзейнасці звычайных судоў.

Такiм чынам, Асноўны Закон Рэспублiкi Беларусь замацаваў канстытуцыйныя асновы арганiзацыі і дзейнасці судоў, а намечаная судова-прававая рэформа, на наш погляд, павінна разглядацца як неад’емная частка агульнай рэформы дзяржаўнага апарату, якая ажыццяўляецца з улікам патрабаванняў падзелу ўлад.

Мы спыніліся толькi на канцэптуальных напрамках удасканальвання судовай улады ў рэспублiцы. На практыцы яны будуць ператварацца ў жыццё па меры здзяйснення судова-прававой рэформы, у сувязі з чым мэтазгодна спыніцца на прычынах, якія выклікалі неабходнасць яе правядзення. Можна сцвярджаць, што адной з рашаючых прычын, якія вызначылі неабходнасць правядзення судова-прававой рэформы, з’яўляецца тое, што сiстэма органаў юстыцыі, сфарміраваная ў асноўным ва ўмовах таталітарнай дзяржавы ў 30—40-я гг. XX ст., не ў стане выконваць функцыі, уласцівыя юстыцыі ў прававой дзяржаве.

Справа ў тым, што панаваўшыя больш за 70 гадоў ідэалогія і практыка бальшавікоў, заснаваныя на памылковых уяўленнях аб законах развiцця грамадства, на абсалютызацыі насілля як метада пераўтварэнняў, парадзілі заганную сiстэму поглядаў і каштоўнасцей. Будучы, па сутнасці, несумяшчальным з правам, бальшавізм аддаваў перавагу “рэвалюцыйнай правасвядомасці”, не абмежаванай ніякімі законамі дыктатуры пралетарыяту, класавай барацьбе, пры гэтым легалізаваўся чырвоны тэрор, масавыя рэпрэсіі, падаўленне ўсякага іншадумства.

Створаная ў гэтых умовах савецкая юрыдычная сiстэма выступала толькi як дзяржаўная, дыктатарскі-публічная, утварыўшая спрыяльную глебу для ўсеўладдзя партыйных чыноўнікаў і адміністрацыйнага апарату. У выніку на доўгія дзесяцігоддзі ў нашым грамадстве сталі панаваць зняважлівыя адно-сіны да закону, да правоў і свабод чалавека.

I ў цяперашнім стане органы юстыцыі яшчэ ўспрымальныя да дыктату найбольш важкай палітычнай сілы і не могуць поўнасцю гарантаваць грамадзянам непрадузятасць, неабходную пры разгля-дзе прававых пытанняў. Возьмем, напрыклад, суд. Свабода асобы мае патрэбу ў кваліфікаванай і непрадузятай судовай абароне, а суд захоўвае сваё месца ў ранейшай сiстэме праваахоўных органаў галоўным чынам як установа караючая і пазбаўленая гібкасці. У крымінальным працэсе, у прыватнасці, суд выконвае несумяшчальныя па сваім змесце функцыі следства, абвінавачвання, абароны і вырашэння справы. Ён адначасова здабывае і даследуе доказы, запаўняе прабелы следства, узбуджае крымінальныя справы, абвяшчае абвінаваўчае заключэнне, вяртае крымінальныя справы на дадатковае расследаванне і г.д. Рэабілітуючая функцыя не атрымала неабходнага развiцця ў дзейнасці суда. Ён у многім “прывязваецца” да вывадаў абвінаваўчага заключэння і довадаў дзяржаўнага абвінаваўцы. Прынцып саперніцтва не стаў рэальнасцю ў судовым разбіральніцтве. Суд не з’яўляецца незалежным арбітрам у спрэчцы раўнапраўных бакоў.

Не ў меншай ступені недахопы дзеючай сiстэмы юстыцыі бачны ў папярэднім следстве. Яны праяўляюцца ў службовым падпарадкаванні следчых начальнікам органаў дазнання, пракурорам, а таксама розным ведамасным загадам.

Захоўваюцца і магутныя рычагі адміністрацыйнага ўздзеяння на следчых. У такіх умовах не можа быць у поўнай меры гарантавана неабходная аб’ектыўнасць расследавання і патрабуемая законнасць у ажыццяўленні ўсіх працэсуальных дзеянняў.

У разглядаемы перыяд суды і органы расследавання Рэспублiкi Беларусь ажыццяўляюць сваю дзейнасць на мяжы магчымага. У некаторых следчых органаў унутраных спраў адначасова знаходзіцца ў вытворчасці да 60 крымінальных спраў. На аднаго народнага суддзю прыпадае штомесячна звыш 50 спраў і матэрыялаў. Вынікі сацыялагічных апытанняў сведчаць, што суддзі і следчыя ацэньваюць якасць расследавання пераважна як нізкую. Справы расследуюцца і разглядаюцца доўгі час, высокай застаецца колькасць судовых памылак. Пры гэтым колькасць супрацоўнікаў праваахоўных органаў і судоў у рэспублiцы не адпавядае рэальным грамадскім патрэбнасцям. Так, напрыклад, паводле даных на 1997 г. у Беларусі працуюць у якасцi суддзяў судоў агульнай юрысдыкцыі — 761, следчых органаў унутраных спраў — больш за 2 тыс., следчых пракуратуры — 369, следчых органаў дзяржбяспекі — 50, адвакатаў — больш за 1 тыс. На 1 млн насельніцтва ў нашай дзяржаве прыходзіцца ў 2,5 — 3 разы менш суддзяў, чым у развітых краінах з аналагічнай сiстэмай права. Напрыклад, у ФРГ на 1 млн жыхароў прыпадае 220 суддзяў, прычым трэба мець на ўвазе іх непараўнальна больш высокую арганізацыйна-тэхнічную аснашчанасць і значна больш высокі сацыяльны статус.

Наглядным пацвярджэннем таго, што ў дзеючай сiстэме юстыцыі ёсць вельмі сур’ёзныя праблемы, з’яўляецца вялікая цякучасць кадраў. Працаваць на ніве правасуддзя становіцца непрэстыжным. Спецыялісты “бягуць” ад нагрузкі, якая пераходзіць межы дапушчальнага, ад нізкай заработнай платы, што не адпавядае ўзроўню адказнасці, якая ўскладаецца на юрыстаў, ад жыллёвай неўладкаванасці.

Такiм чынам, існуючая сiстэма органаў юстыцыі не адпавядае сучасным патрабаванням і патрабуе рэфарміравання. Прадметам прававой рэформы павінен стаць комплекс мер па заканадаўчым забеспячэнні і арганізацыйным пераўтварэнні дзейнасці ўсёй сiстэмы юстыцыі, якую трэба разумець як сукупнасць усіх праваахоўных органаў — ад міліцыі да ўстаноў натарыяту і судоў.

Найбольш значным, стрыжнёвым пытаннем судова-прававой рэформы з’яўляецца пытанне аб месцы і ролі міністэрства юстыцыі ў прававой дзяржаве. Мiжнародны вопыт сведчыць, што без дастаткова моцнага міністэрства юстыцыі з шырокімі паўнамоцтвамі нельга разлічваць на паспяховае функцыянаванне ўсёй прававой сiстэмы ў грамадстве. У сувязi з гэтым заслугоўваюць пільнай увагі прапановы аб павышэнні ролі Міністэрства юстыцыі ў заканатворчай дзейнасці, у арганiзацыі прававой інфармацыі, у ажыццяўленні рэгістрацыйных функцый, у кіраўніцтве папраўча-працоўнымі ўстановамі, у галіне прадстаўніцтва рэспублiкi пры вырашэнні прававых пытанняў, у кадравым, інфармацыйным, матэрыяльна-тэхнічным забеспячэнні судоў, у сферы сацыяльнай абароны суддзяў, а таксама па шэрагу іншых пазіцый, якія адносяцца да дзейнасці праваахоўных органаў.

23 красавіка 1993 г. Вярхоўны Савет Рэспублiкi Беларусь прыняў пастанову “Аб канцэпцыі судова-прававой рэформы ў Рэспублiцы Беларусь”1. Можна лічыць, што гэты дакумент з’явiўся трывалай асновай для карэннай перабудовы сiстэмы праваахоўных органаў рэспублiкi.

У другім раздзеле канцэпцыі “Судовая ўлада і судовая арганiзацыя” выказана прынцыповая думка аб тым, што са звычайнай дзяржаўнай установы, прыдатку адміністрацыйна-каманднай сiстэмы, правад-ніка партыйна-дзяржаўнай палітыкі і “органа барацьбы са злачыннасцю” суд павінен пераўтварыцца ў незалежны і самастойны орган дзяржавы — орган правасуддзя. Прызначэнне суда ў дзяржаве і грамадстве якраз і павінна заключацца ў тым, каб быць гарантам правоў і свабод асобы, справядлівасці, законнасці, дэмакратыі, грамадзянскага міру і згоды.

Стварэнню аўтарытэтнага правасуддзя павінна садзейнічаць карэнная перабудова ўсёй судовай сiстэмы рэспублiкi. Згодна з канцэпцыяй яна павінна заключацца ў пераходзе да разгляду асноўнай часткі судовых спраў суддзямі асабіста (прапаноўвалася называць іх міравымі суддзямі); стварэнні суда прысяжных для разгляду нязначнай колькасці крымінальных спраў па жаданні абвінавачванага, калi яму пагражае смяротнае пакаранне; разглядзе астатніх спраў прафесійным калегіяльным судом з наданнем яму правоў апеляцыйнай інстанцыі. Такая судовая сiстэма з магчымымі мадыфікацыямі і на чале з Вярхоўным судом рэспублiкi атрымала ў свой час прызнанне вучоных-правазнаўцаў і практыкаў. Зараз выказваюцца думкі аб тым, што многія палажэнні канцэпцыі судовай рэформы, прынятай сесiяй Вярхоўнага Савета XII склікання, “аказаліся або проста недастаткова абгрунтаванымі, або паўтарэннем таго, ад чаго некаторыя краіны ўжо адмовіліся. Вазьміце той жа суд прысяжных. Ці трэба яго нам уводзіць, калі спецыялісты ў многіх краінах сцвярджаюць, што больш эфектыўна дзейнічаюць прафесіянальныя суды?”1. Судзейскі корпус у апошнія гады колькасна вырас. У 1997 г. адпаведным указам Прэзідэнта ўведзены пасады суддзяў па адміністрацыйных справах. Колькасць такіх суддзяў у цэлым па рэспублiцы спачатку будзе складаць 90 чалавек. Зыходзячы з гэтага праводзіцца лінія, накіраваная на тое, каб адміністрацыйныя спагнанні прымяняліся ў асноўным судамі2.

У рэспублiцы намячаецца рэформа папярэдняга следства. Рашэнне гэтага пытання будзе, напэўна, надзвычайна складаным. Яшчэ ў 1987 — 1988 гг. на працягу 16 месяцаў у МУС Рэспублiкi Беларусь праводзіўся эксперымент з мэтай праверкі на практыцы эфектыўнасці работы следчых органаў унутраных спраў. Эксперымент паказаў, што асноўныя вынікі ў рабоце следства палепшыліся. Павысілася персанальная адказнасць следчых за якасць расследавання, больш поўна забяспечвалася іх працэсуальная самастойнасць, скарацілася колькасць фактаў неабгрунтаванага ўмяшання ў работу следства кіраўнікоў органа дазнання. Палепшылася ўзаемадзеянне следчых з аператыўнымі работнікамі міліцыі. У выніку 90 % следчых, 83 % пракурораў і 85 % суддзяў выказалі думку аб неабходнасці выдзялення следчага апарату з падначалення мясцовых і рэспубліканскіх органаў унутраных спраў1.

Не сакрэт, што ў цяперашні час ведамаснае следства кіруецца тымі ж адміністрацыйнымі метадамі, што і іншыя службы праваахоўных органаў. Наяўнасць паралельных структур папярэдняга следства ў розных праваахоўных органах прыводзіць да росту кіруючага апарату, да фармальна-бюракратычнага рашэння пытанняў аб падследнасці злачынстваў. У выніку эфектыўнасць расследавання застаецца надзвычай нізкай. Таму ў час прававой рэформы ўяўляецца неабходным стварыць незалежны Следчы камітэт, які павінен стаць адзіным органам папярэдняга следства ў рэспублiцы. Яго стварэнне, на думку многіх, забяспечыць працэсуальную самастойнасць следчых, павысіць іх прававы і сацыяльны статус.

Хацелася б адзначыць і наступнае. Папярэдняе следства, як і судовае, павiнна быць спаборным на самой справе, а не на словах. Адвакат павінен на працягу ўсяго следства актыўна ўдзельнічаць у ім. Ён павінен таксама валодаць правам самастойнага збору доказаў. Толькi ў такім выпадку будзе ажыццяўляцца сапраўднае спаборніцтва. Спаборніцтва з абвінавачваннем, з пракурорам, спаборніцтва на роўных у імя правасуддзя.

Фармiраванне прававой дзяржавы, неабходнасць умацавання законнасці і правапарадку прадугледжвае істотнае ўдасканаленне дзейнасці міліцыі. Справа ў тым, што органы ўнутраных спраў за ўсю сваю гісторыю былі структурай хутчэй палітычнай, чым юрыдычнай. Напэўна, ні адно міністэрства не залежала так ад змены палітычнай кан’юнктуры, як НКУС — МУС — МАГП — МУС.

Праблема абароненасці супрацоўніка органаў унутраных спраў павінна стаць адной з галоўных дзяржаўных задач. Ад яе вырашэння будзе залежаць не толькi якасць аховы грамадскага парадку, але і ажыццяўленне палітычнай і эканамiчнай рэформаў.

Вялікае значэнне мае прыняцце Беларусі ў Iнтэрпол, што будзе садзейнічаць абароне інтарэсаў нашых грамадзян, умацаванню аўтарытэту дзяржавы на мiжнароднай арэне. Павышэнню эфектыўнасці дзейнасці ўсіх падраздзяленняў міліцыі служыць і падпісанне мiжнародных дагавороў з Расіяй, Украінай, Польшчай, Латвіяй і іншымі дзяржавамі аб прававой дапамозе. Дзякуючы рашэнню гэтых і іншых пытанняў з’явіцца рэальная магчымасць знайсці і выкрыць злачынцу, які здзейсніў правапарушэнне на Беларусі ці ў іншых краінах.

Аналіз аператыўнай абстаноўкі дазваляе сцвярджаць, што ў цяперашні час органам міліцыі і іншым суб’ектам барацьбы са злачыннасцю нерэальна ставіць перад сабой мэту ліквідаваць злачыннасць, як аб гэтым яшчэ нядаўна гаварылася ў афіцыйных дакументах. Уяўляецца, што статыстычныя даныя аб узроўні правапарушэнняў павiнны быць выкарыстаны для выпрацоўкі кіраўніцкіх рашэнняў, распрацоўкі комплексных праграм, планаў, асобных мерапрыемстваў па барацьбе са злачыннасцю, для ўнясення прапаноў па ўдасканаленні заканадаўства і праваахоўнай практыкі. Вядома, нельга адмаўляцца ад лічбавых паказчыкаў пры ацэнцы дзейнасці міліцыі і іншых праваахоўных органаў, аднак яны павінны выступаць у пераліку з іншымі ацэначнымі крытэрыямі, перш за ўсё з такімі, як меркаванне насель-ніцтва аб рабоце праваахоўных органаў, вынікі барацьбы са злачыннасцю па асобных яе напрамках, стан грамадскага парадку ў цэлым, а таксама крымінагеннай сітуацыі ў сувязі са зменамі сацыяльна-эканамiчнай і палітычнай абстаноўкі і г.д.

Ускладненне формаў і метадаў барацьбы са злачыннасцю ва ўмовах рынку патрабуе пастаяннага ўдасканалення арганiзацыі работы і перагляду структуры органаў унутраных спраў, перш за ўсё вываду з іх кампетэнцыі функцый, непасрэдна не звязаных з аховай правапарадку і барацьбой са злачыннасцю. Акрамя таго, неабходна распрацоўка спецыяльнай праграмы па камп’ютэрызацыі службаў і падраздзяленняў органаў унутраных спраў, стварэннi камп’ютэрных каналаў інфармацыйнага і аператыўна-пошукавага характару, якія забяспечваюць хуткае праходжанне аператыўнай інфармацыі, захаванне і апрацоўку яе вялікіх аб’ёмаў. Паўстае таксама пытанне хуткага і эфектыўнага навучання супрацоўнікаў адпаведных службаў асноўным еўрапейскім мовам, навыкам карыстання сучаснымі сродкамі мiжнароднай сувязі ў мэтах афармлення аператыўна-службовых запытаў у паліцэйскія органы замежных краін.

Неабходна падкрэсліць, што ўсе пададзеныя вышэй палажэнні, калі яны і будуць ажыццёўлены, не дадуць значнага эфекту, калі не будзе выпрацавана дзяржаўная палітыка барацьбы са злачыннасцю. Няцяжка заўважыць, што некаторыя важнейшыя напрамкі дзейнасці дзяржаўных органаў не ўрэгуляваны законам у цэлым (папярэджанне злачыннасці), аператыўна-вышуковая дзейнасць атрымала заканадаўчую рэгламентацыю толькi ў лістападзе 1992 г., а нормы адпаведных галін права ў значнай меры састарэлі, не адпавядаюць патрабаванням сённяшняга дня і тым самым стрымліваюць больш эфектыўную работу праваахоўных органаў, якая часта не грунтуецца на навуковай аснове.

Такiм чынам, у выніку перабудовачных працэсаў аказалася разбуранай старая канцэптуальная аснова палітыкі барацьбы са злачыннасцю, а сама яна страціла сваё прызначэнне як цэласная з’ява, фарміруемая Цэнтрам. Рэалiзацыя яе ва ўмовах суверэнных дзяржаў ператварылася ў механічнае прымяненне нормаў асобных галін права, не аб’яднаных адзінствам мэт і задач у рамках адзінай дзяржаўнай палітыкі. Даволі часта прымяненне гэтых нормаў праследуе вузкаведамасныя, а часам і асабістыя (палітычныя, эканамiчныя і інш.) мэты службовых асоб.

На жаль, практыка падрыхтоўкі законапраектаў у апошнія гады часцей за ўсё ідзе па даўно адпрацаваным варыянце: бярэцца за ўзор ці аснову які-небудзь дзеючы нарматыўны акт і шляхам унясення ў яго адпаведных змен і дапаўненняў рыхтуецца новы. Недахопы такога прыёму відавочныя. Справа ў тым, што канцэптуальныя асновы, на якіх базіруецца ўстарэлы нарматыўны акт, пераносяцца на ствараемы. У выніку змяняецца толькi абалонка, а стрыжнёвая структура застаецца ранейшай. Зусiм відавочна, што ў цяперашняй сітуацыі пры пераходзе да прававой дзяржавы такі прыём не можа даць станоўчых вынікаў.

Такiм чынам, пакуль не будуць распрацаваны навуковыя асновы палітыкі барацьбы са злачыннасцю і на гэтай аснове прыняты прынцыпова новыя заканадаўчыя акты, нельга чакаць пераканаўчых вынікаў у барацьбе са злачыннасцю. Менавiта яе тэарэтычныя асновы павінны стаць фундаментам для распрацоўкі заканадаўчых актаў у розных галінах, а не наадварот, як гэта робіцца.

Канцэпцыя судова-прававой рэформы можа стаць базай канцэптуальных палажэнняў барацьбы са злачыннасцю ў Рэспублiцы Беларусь. У перспектыве распрацоўка яе тэарэтычных асноў павінна грунтавацца найперш на Канстытуцыі і Дэкларацыі “Аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублiкi Беларусь”. Менавiта гэтыя прававыя акты, якія маюць вышэйшую юрыдычную сілу і вызначаюць стратэгічныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі дзяржавы, закліканы служыць фундаментам у вызначэнні асноўных напрамкаў юрыдычнай палітыкі, а ў яе рамках — палітыкі ў сферы барацьбы са злачыннасцю. У выніку прыняцця Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце і пацвярджэння прыхільнасці агульна-прызнаным мiжнародным нормам і правілам Беларусь узяла на сябе адказнасць за строгае выкананне прынцыпаў усеагульнай павагі правоў чалавека і асноўных свабод грамадзян незалежна ад іх полу, расы, мовы, рэлігіі, палітычных і іншых перакананняў, нацыянальнага і сацыяльнага паходжання, маёмаснага, саслоўнага ці іншага становішча. Значыць, і пры выпрацоўцы палітыкі барацьбы са злачыннасцю неабходна ўлічваць палажэнні мiжнародных нормаў у гэтай галіне, але з улікам гістарычных, сацыяльна-эканамiчных, культурных і іншых асаблiвасцей развiцця суверэннай беларускай дзяржавы1.

Аналіз разглядаемых праблем сведчыць аб тым, што выкліканыя сацыяльна-эканамiчным крызісам падзенне дысцыпліны, павелічэнне таварнага дэфіцыту, узмацненне інфляцыі, узвінчванне цэн, аслабленне кантролю за крыніцамі даходаў, узмацненне групавога эгаізму садзейнічаюць росту злачыннасці. У сваю чаргу нізкі ўзровень аховы грамадскага парадку ўзмацняе падзенне аўтарытэту ўлады і права-ахоўных органаў, нараджае глыбокія дэфармацыі ў духоўнай і маральнай сферах, актывізуе працэс распаўсюджвання п’янства і наркаманіі. Рост злачыннасці не толькi падрывае сацыяльную абароненасць грамадзян, але і становіцца яўнай перашкодай на шляху эфектыўнага развiцця шматлікіх эканамiчных і палітычных праблем, нараджае настальгію па “моцнай руцэ”. Толькi ў выніку фармiравання прававой дзяржавы ў Беларусі можа быць створана эфектыўна дзейнічаючая прававая сiстэма. Толькi прававая дзяржава можа паставіць заслон камандна-адміністрацыйным метадам кіравання грамадствам, усемагутнасці бюракратыі, парушэнням законнасці і дысцыпліны. Без строгага выканання законаў прававой дзяржавы быць не можа. У адваротным выпадку немінучыя суб’ектывізм і дылетанцтва ў палітыцы, стыхія і анархія ў эканоміцы, беззаконне і самавольства ў грамадскім жыцці.

Няма сумнення, што пройдзе нямала часу, пакуль ідэя прававой дзяржавы ў Беларусі поўнасцю ажыццявіцца. Замацаванне ў артыкуле 1 Канстытуцыі Рэспублiкi Беларусь прынцыпу прававой дзяржавы неабходна трактаваць не як дасягнутае заваяванне, а як мэту, якая павінна вызначаць арганiзацыю і функцыянiраванне ўсёй дзяржаўнай сiстэмы.