ÊÀÒÅÃÎÐÈÈ:
ÀñòðîíîìèÿÁèîëîãèÿÃåîãðàôèÿÄðóãèå ÿçûêèÄðóãîåÈíôîðìàòèêàÈñòîðèÿÊóëüòóðàËèòåðàòóðàËîãèêàÌàòåìàòèêàÌåäèöèíàÌåõàíèêàÎáðàçîâàíèåÎõðàíà òðóäàÏåäàãîãèêàÏîëèòèêàÏðàâîÏñèõîëîãèÿÐèòîðèêàÑîöèîëîãèÿÑïîðòÑòðîèòåëüñòâîÒåõíîëîãèÿÔèçèêàÔèëîñîôèÿÔèíàíñûÕèìèÿ×åð÷åíèåÝêîëîãèÿÝêîíîìèêàÝëåêòðîíèêà
|
Ñàìûå èçâåñòíûå ÍÅ-ÞÐÈÄÈ×ÅÑÊÈÅ ÓÑÒÎÉ×ÈÂÛÅ ÂÛÐÀÆÅÍÈß äëÿ ÞÐÈÑÒΠ7 ñòðàíèöàtotus, tota, totum (tot-us, a, um) – âåñü, âñÿ, âñ¸; öåëûé (ôðàçû 14, 15): Gen.S. totīus, Dat.S. toti nullus, nulla, nullum1 (null-us, a, um) – íèêàêîé, íè îäèí (ôðàçû 7–9, 17): Gen.S. nullīus, Dat.S. nulli ullus, ulla, ullum (ull-us, a, um) – êàêîé-íèáóäü: Gen.S. ullīus, Dat.S. ulli alius, alia, aliud (ali-us, a, ud) – îäèí (èç ìíîãèõ), äðóãîé2 (ôðàçû 11, 12): Gen.S. alīus, Dat.S. alii. 2) 4 ñëîâà ñ ìóæñêèì ðîäîì íà -er (ìû çíàåì, ÷òî ýòî íå îêîí÷àíèå): alter, altěr-a, altěr-um (alter, ěra, ěrum) – îäèí (èç äâóõ), äðóãîé2 (ôðàçû 4–6,10): G. alterīus, D. altěri neuter, neutr-a, neutr-um (neuter, tra, trum) – íè îäèí (èç äâóõ): Gen. neutrīus, Dat. neutri uter, utr-a, utr-um (uter, tra, trum) – êàêîé (èç äâóõ): Gen.S. utrīus, Dat.S. utri uter-que, utrā-que, utrum-que (uter, tra, trum + -que – è) – êàæäûé (èç äâóõ), îáà: Gen.S. utrius-que, 3) 3 ìåñòîèìåíèÿ-ïðèëàãàòåëüíûõ ñ îêîí÷àíèÿìè-e (m), -a (f), -ud/ -um (n): ille, illa, illud (ill-e, a, ud) – òîò, ýòîò, îí3 (ñì. ôðàçó 13): Gen.S. illīus, Dat.S. illi iste, ista, istud (ist-e, a, ud) – ýòîò, òîò, îí3: Gen.S. istīus, Dat.S. isti ipse, ipsa, ipsum (ips-e, a, um) – ñàì, ñàìá, ñàìó (ôðàçû 2, 3, 16): Gen.S. ipsīus, Dat.S. ipsi Îêîí÷àíèå -ud èìååò â ñðåäíåì ðîäå è ïðèëàãàòåëüíîå «alius, alia, aliud» (ñì. ïóíêò 1).
1Îò «nullus, a, um» ïðîèçîøëè ñëîâà «íóëü» è «àí-íóëèðîâàòü» («ñâîäèòü ê íóëþ», îòìåíÿòü). 2Åñëè ìåñòîèìåíèÿ «alius, a, ud» (îäèí èç ìíîãèõ, äðóãîé) èëè «alter, ěra, ěrum» (îäèí èç äâóõ, äðóãîé) âñòðå÷àþòñÿ äâàæäû, òî ïåðåâîäèì: «îäèí… äðóãîé…», «îäíî… äðóãîå…» (ôðàçû 10, 11). 3Ìåñòîèìåíèå «ille, illa, illud» (òîò), ðåæå «iste, ista, istud» (ýòîò) ìîãóò çàìåíÿòüîòñóòñòâóþùåå 4) ÑÊËÎÍÅÍÈÅ:èìåþò ìåñòîèì¸ííûå îñîáåííîñòè â Gen. è Dat. Sing.; îñòàëüíûå ïàäåæè ñêëîíÿþòñÿ, êàê ó ïðèëàãàòåëüíûõ 1–2 ñêëîíåíèÿ (f – ïî 1-îìó; m/ n – ïî 2-îìó).
Êðûëàòûå ÔÐÀÇÛ ñ ýòèìè ìåñòîèìåíèÿìè 1) Vae soli! – Ãóðå îäíîìó! (îäèíîêîìó, åäèíñòâåííîìó) 2) Medĭce, cura te ipsum! – Âðà÷, èñöåëè ñåáÿ ñàìîãó! («òåáÿ ñàìîãî»: «Åâáíãåëèå îò Ëóêú»). 3) Nosce te ipsum. Ïîçíàé ñàìîãî ñåáÿ («ïîçíàé òåáÿ ñàìîãî»). 4) alter ego – âòîðîé ÿ; äðóãîé ÿ (ïîÿñíåíèå â § 37, ôðàçà 1); 5) Consuetūdo est altěra natūra. – Ïðèâû÷êà – âòîðàÿ íàòóðà (Öèöåðîí î ñèëå ïðèâû÷êè). 6) Nec sibi, nec altěri. – Íè ñåáå, íè äðóãîìó (ñîáàêà íà ñåíå; ñàì íå ãàì è äðóãîìó íå äàì). 7) Unus testis, nullus testis. – Îäèí ñâèäåòåëü – íå ñâèäåòåëü («íèêàêîé ñâèäåòåëü»). 7a) Testis unus, testis nullus. (âàðèàíò ïðåäûäóùåé ôðàçû) 8) Unus vir, nullus vir. – Îäèí ÷åëîâåê – íè îäíîãî ÷åëîâåêà, ò.å. îäèí â ïîëå íå âîèí. 9) Vox unīus, vox nullīus. – Îäèí ãîëîñ – íå ãîëîñ («ãîëîñ îäíîãî – ãîëîñ íè îäíîãî»). 10) Idem alter amat, alter odit. – Îäíî [è òî æå] îäèí ëþáèò, äðóãîé íåíàâèäèò. 11) Aliud stans, aliud sedens. – Îäíî [ãîâîðèò] ñòîÿ, äðóãîå – ñèäÿ (ñåìü ïÿòíèö íà íåäåëå). 12) Sed alia tempŏra. – Íî [òåïåðü] äðóãèå âðåìåíà. 13) Illa sub, ille super. – Îíà íèæå, îí âûøå («îíà ïîä, îí íàä»): î ïîä÷èíåíèè æåíû ìóæó. 14) Qui totum vult, totum perdit. – Êòî âñ¸ õî÷åò (â ðóññêîì: «âñåãî õî÷åò»), [òîò] âñ¸ òåðÿåò. 15) Principium dimidium totīus. – Íà÷àëî – ïîëîâèíà öåëîãî (äîáðîå íà÷àëî ïîëäåëà îòêà÷àëî). 16) Res ipsa loquĭtur. – Âåùü ñàìà ãîâîðèò [çà ñåáÿ] (õîðîøèé òîâàð ñàì ñåáÿ õâàëèò). 17) Nulla calamĭtas sola. – «Íè îäíà áåäà [íå] îäíà» (áåäà ñåìü áåä ïðèâîäèò).
§ 39. «ÍÅÎÁÛ×ÍÛÅ»ÌÅÑÒÎÈÌÅÍÈß 1–2 ÑÊËÎÍÅÍÈß (is;idem; hic) è ÔÐÀÇÛ ñ íèìè Ýòè ìåñòîèìåíèÿ-ïðèëàãàòåëüíûå ïðè ñêëîíåíèè â áîëüøèíñòâå ïàäåæåé èìåþò îêîí÷àíèÿ 1) hic(m), haec(f), hoc (n) – ýòîò/îí1: áîëüøèíñòâî ïàäåæåé (îñîáåííî â Plur.) îáðàçóþòñÿ îò îñíîâû «h-»; ïîñëå îêîí÷àíèé 1–2 ñêëîíåíèÿ ÷àñòî äîáàâëÿåòñÿ ÷àñòèöà -c (â Sing. è â ñðåäíåì ðîäå Plur.). 2) is(m), ea(f), id(n) – òîò/ýòîò/îí1: ïî ñëîâàðíîé çàïèñè âèäíî ÷åðåäîâàíèå îñíîâ e-/ i-, íî ïî÷òè âñå ïàäåæè, êðîìå Nom.S., îáðàçóþòñÿ îò îñíîâû e-, õîòÿ åñòü è ïàðàëëåëüíûå ôîðìû (â Plurālis). 3) idem(m), eădem(f), idem(n) – òîò æå ñàìûé/îäèí è òîò æå/îí æå ñàìûé: âî âñåõ ïàäåæàõ NB!Ïðè ñêëîíåíèè îíè ñîõðàíÿþò îñîáûå îêîí÷àíèÿ (îáùèå äëÿ âñåõ ìåñòîèìåíèé-ïðèëàãàòåëüíûõ, § 38) â äâóõ ïàäåæàõ: â Gen.S. âñåõ ðîäîâ – îêîí÷àíèå -īus, â Dat.S. – îêîí÷àíèå -i. Êàê âñåãäà, â ñðåäíåì ðîäå Acc. = Nom. (âî âñåõ ÷èñëàõ, ñì. ïðèìå÷. 4 ê òàáëèöå îêîí÷àíèé, ñòð. 30):
1Ìû óæå çíàåì, ÷òî óêàçàòåëüíûå ìåñòîèìåíèÿ«òîò»,«ýòîò»ìîãóò óïîòðåáëÿòüñÿ âìåñòî îòñóòñòâóþùèõ â ëàòûíè ìåñòîèìåíèé 3-åãî ëèöà (îí, îíà, îíè): ñì. § 38, ïðèìå÷àíèå 3. 2Òàêæå âñòðå÷àþòñÿ ôîðìû Nom.Pl., m: iīdem, eīdem.
Êðûëàòûå ÔÐÀÇÛ ñ ýòèìè ìåñòîèìåíèÿìè 1) id est (i.e.) – òî åñòü (ò.å.); 2) Is fecit, cui prodest. – Òîò ñäåëàë (ñîâåðøèë ïðåñòóïëåíèå), êîìó âûãîäíî. 3) idem per idem – «òî æå ñàìîå ÷åðåç òî æå ñàìîå» (äîêàçûâàòü, îáúÿñíÿòü): ëîãè÷åñêàÿ îøèáêà; 4) Semper idem. – «Âñåãäà îäèí è òîò æå» (ïðèçûâ âñåãäà ñîõðàíÿòü äóøåâíîå ñïîêîéñòâèå, 4a) Semper eădem. – Âñåãäà îäíî è òî æå (eădem – Nom.Pl. ñðåäíåãî ðîäà, ñîáèðàòåëüíîå çíà÷åíèå). 5) Non bis in idem. – Íå äâàæäû çà îäíî è òî æå (äâàæäû çà îäíî íå íàêàçûâàþò). 6) àd hoc – ê ýòîìó; äëÿ ýòîãî (ñëó÷àÿ): íå÷òî ñîçäàííîå âðåìåííî, ïðåäíàçíà÷åííîå äëÿ êîíêðåòíîé öåëè («âå÷åðèíêó óñòðîèëè â çàëå, óêðàøåííîì ad hoc øàðàìè è ãèðëÿíäàìè»); 7) In hoc signo vinces. – Ïîä ýòèì çíàêîì («â ýòîì çíàêå») òû ïîáåäèøü. Ýòè ñëîâà âìåñòå 8) Hoc opus, hic labor est. – [Âîò] ýòî äåëî, [âîò] ýòî òðóä; âîò ãäå ñëîæíîñòü (Âåðãèëèé, «Ýíåúäà»). 9) Digĭtus Dei est hic. – Ýòî ïåðñò Áîæèé («ïàëåö = ïåðñò Áîãà ýòî»); ýòî ñóäüáà (èç Áèáëèè). ÒÅÊÑÒÛ íà ÌÅÑÒÎÈÌÅÍÈß (§ 36–39) 1) (§ 36–38). 1) Nemo de domo sua extrăhi debet (þðèñò Ïàâåë). 2) Nec tecúm possúm vivěre, néc sine té (Ìàðöèáë). 3) Sine me, liber, ibis in Urbem (Îâèäèé, íàïèñàíî â ññûëêå). 4) Panem nostrum cotidiānum da nobis hodie. Et dimitte nobis debĭta nostra, sicut et nos dimittĭmus debitorĭbus nostris (èç ìîëèòâû «Pater noster»). 5) Ex vitio alīus sapiens emendat suum (Ïóáëúëèé Ñèð). 6) Dies irae, dies illa solvet saeclum in favilla (ãèìí î äíå Ñòðàøíîãî ñóäà). 7) Diligĭte inimīcos vestros1./ Dilĭges proxĭmum tuum1, sicut te1 ipsum (Áèáëèÿ). 8) Aliēna nobis, nostra plus aliis placent (Ïóáëúëèé Ñèð). 9) Nunc me iuva, mi Attĭce, consilio (ïèñüìî Öèöåðîíà ê Áòòèêó). 10) Sequěre me. Perfĭce te1. 11) Nobiscum versāri iam […] non potes (Öèöåðîí). 12) Nemo nostrum non peccat: homĭnes sumus, non dei (Ïåòðóíèé). 13) Nemo vestrum potest de se recte iudicāre. 14) Hodie mihi, cras tibi. 15) De te fabŭla narrātur. 16) Ignoscĭto saepe altěri, nunquam tibi1 (Ïóáëúëèé Ñèð). 17) Sibi parat malum, qui altěri parat. 18) Multa vobis1 vestrisque liběris ignoscĭtis. 19) Turpe est aliud loqui, aliud sentīre (Ñéíåêà). 20) Miserrĭmum est arbitrio alterīus vivěre (Ïóáëúëèé Ñèð). 21) Non bonus est ulli, qui malus ipse sibi. 22) Qui neutri parti amīcus est, utrīque est invīsus. 23) Verum non est saepe illud, quod vulgo dicĭtur. 24) Illi pro ultiōne, nos pro vita pugnāmus (Ïåòðóíèé). 25) Se ipsos homĭnes natūra dilĭgunt. 26) Nullus termĭnus falso est (Ñéíåêà). 27) Ale te1 ipsum./Ale te1 ipsam. 28) Uterque, actor reusque, in iudicio reus vocātur (Êàïèòóí). 29) Dolus est, cum aliud agĭtur, aliud simulātur (Ïàâåë). 30) Tempŏra mutantur, et nos mutāmur in illis (Äæîí Óóýí, Àíãëèÿ, 17 â.). 1Ïðè ïåðåâîäå ýòèõ ìåñòîèìåíèé íà ðóññêèé ñì. § 37, ïóíêò 2 (â ñëîâàõ èç ¹ 7 ñì. § 36, ïóíêò 2). Ñëîâà ê ¹ 1: åñòü ñóùåñòâèòåëüíûå 3-åãî ñêëîíåíèÿ (îêîí÷àíèå -is â ãåíåòèâå)
2) (§ 36–38). 31) Nulli nimium credĭte (Ôåäð). 32) Fortūna multis nimis dat, satis nulli. 33) Sapiens ipse fingit fortūnam sibi (Ïëàâò). 34) Tibi1 seris, tibi1 metes. 35) Duces tecum1 (ïðåäïèñàíèå ÿâèòüñÿ â ñóä 1Ïðè ïåðåâîäå ýòèõ ìåñòîèìåíèé íà ðóññêèé ñì. § 37, ïóíêò 2; 1à«loquĕre» â ¹ 37 – ñì. § 17, ïóíêò 3. 3) Ýïèãðàììà Ìàðöèáëà è äâà îòðûâêà èç Îâèäèÿ: 41) Amissúm non flet, cum sola est, Gellia patrem. 42) Barbărus hic ego sum, quia non intellĕgor ulli, Si quis adést, iussáe prosiliúnt lacrimáe. Et ridént stolidí verba Latīna Getáe (Îâèäèé). Non lugét quisquís laudāri, Gellia, quaerit. 43) Perfer ét obdurá, dolor híc tibi prodĕrit olim (Îâèäèé). Ille dolét veré, qui sine teste dolét (Ìàðöèáë). Ñëîâà ê ¹ 2–3: åñòü ñóùåñòâèòåëüíûå 3-åãî ñêëîíåíèÿ (îêîí÷àíèå -is â ãåíåòèâå)
2Âàðâàð (< «áàð-áàð», ò.å. áîðìó÷óùèé ÷òî-òî íåïîíÿòíîå) – òàê ãðåêè è ðèìëÿíå íàçûâàëè îêðóæàâøèå èõ íàðîäû, ãîâîðèâøèå íà íåïîíÿòíûõ èì ÿçûêàõ. Îâèäèé (43 äî í.ý. – 17 í.ý.) ïèøåò ýòè ñòðîêè â ññûëêå, íà òåððèòîðèè íûíåøíåé Ðóìûíèè, â òó ïóðó íåäàâíî ïðèñîåäèí¸ííîé ê Ðèìó: òàì íå òîëüêî íå çíàëè åãî ñòèõîâ, íî äàæå íå ïîíèìàëè ëàòèíñêîãî ÿçûêà. Ïîýò ïðîâ¸ë â ññûëêå ïîñëåäíèå 9 ëåò æèçíè (çà ÷òî èìïåðàòîð Àâãóñò ñîñëàë ïîýòà, íåèçâåñòíî). 3Ãéòû – ïëåìÿ íà áåðåãàõ Äóíàÿ, áëèç ׸ðíîãî ìîðÿ. 4) (§ 36–39). 1) Reus iisdem privilegiis utĭtur, quibus et actor. 2) Hoc licet impūne facěre huic, illi non licet (Òåðéíöèé). 3) Hoc fac et vinces. 4) Iuris praecepta sunt haec: honeste vivěre, altěrum non laeděre, suum cuīque tribuěre. 5) Ea est iucunda laus, quae ab iis tribuĭtur, qui ipsi iustam merēbant laudem. 6) Memoria minuĭtur, nisi eam exercēmus. 7) Illos nullum pericŭlum terret, his cuncta pericŭli plena videntur. 8) Non cunctis aegris eădem auxilia convenient. 9) Duo cum faciunt idem, non est idem. 10) Rides: non sunt haec ridicŭla, mihi crede (Öèöåðîí). 11) Pudet haec opprobria nobis (Îâèäèé). 12) Quis est domĭnus harum aedium? – Hic adulescens habĭtat his in aedĭbus1 (èç ðèìñêèõ êîìåäèé). 13) Cantilēnam eandem canis. 1his in aedĭbus – î òàêîì íåîáû÷íîì ðàñïîëîæåíèè ïðåäëîãà ñì. § 32, ïóíêò 4. Ñëîâà ê ¹ 4: åñòü ñóùåñòâèòåëüíûå 3-åãî ñêëîíåíèÿ (îêîí÷àíèå -is â ãåíåòèâå)
§ 40. ÒÐÅÒÜÅ ÑÊËÎÍÅÍÈÅ ÑÓÙÅÑÒÂÈÒÅËÜÍÛÕ è êðûëàòûå ÔÐÀÇÛ
1) Âñå ñëîâà 3-åãî ñêëîíåíèÿ (ñóùåñòâèòåëüíûå è ïðèëàãàòåëüíûå) ÈÌÅÞÒ Â ÑËÎÂÀÐÍÎÉ ÇÀÏÈÑÈ ÎÊÎÍ×ÀÍÈÅ -is. ×òîáû ÍÀÉÒÈ èõ ÎÑÍÎÂÓ, íóæíî îòáðîñèòü îò ñëîâàðíîé çàïèñè ýòî îêîí÷àíèå -is: rex, reg-is, m – öàðü; sapiens, sapient-is – ðàçóìíûé. 2) ÑÓÙÅÑÒÂÈÒÅËÜÍÛÅ 3-åãî ñêëîíåíèÿ – ýòî ñëîâà âñåõ òð¸õ ðîäîâ ñ îêîí÷àíèåì -³s lex, leg-is, f – çàêîí > ëåãàëüíûé = ëåãèòúìíûé = àíãë. legal (çàêîííûé); ius, iur-is, n – ïðàâî > þðèñò, þðèäè÷åñêèé, þðèñ-ïðóäéíöèÿ («çíàíèå ïðàâà», ïðàâî-âéäåíèå), Êàê âèäèì, ÏÐÎÈÇÂÎÄÍÛÅ ñëîâà (ðóññêèå, àíãëèéñêèå è äð.) îáû÷íî îáðàçóþòñÿ ÎÒ ÎÑÍÎÂÛ (ò.å. îò ãåíåòèâà). Ïîýòîìó ýòè ïðîèçâîäíûå íå âñåãäà ïîõîæè íà íîìèíàòèâ èñõîäíîãî ñëîâà: ñðàâíèòå «þðèñò» è «ius» (Gen.S. «iur-is»); «Öèöåðîí» è «Cicĕro» (Gen.S. Cicerōn-is); «Âåíåðà» (èëè «âåíåð-è÷åñêèå çàáîëåâàíèÿ») ñ ëàòèíñêèì èìåíåì áîãèíè ëþáâè «Venus» (Gen.S. Venĕr-is). 3)  3-åì ñêëîíåíèè ÃÅÍÅÒÈ ÍÅ òàê ÏÎÕÎÆ ÍÀ ÍÎÌÈÍÀÒÈÂ, êàê â îñòàëüíûõ ñêëîíåíèÿõ, ïîýòîìó ýòè ñëîâà ó÷èòü òðóäíåå. Áåç ãåíåòèâà èõ ó÷èòü áåññìûñëåííî: âåäü èìåííî îò ãåíåòèâà (îò îñíîâû, íàéäåííîé ïî íåìó) îáðàçóþòñÿ âñå îñòàëüíûå ïàäåæè. Ãåíåòèâ ìîæåò î÷åíü ñèëüíî îòëè÷àòüñÿ îò íîìèíàòèâà: Iúppĭter, Iovis, m – Þïúòåð (ãëàâíûé áîã ðèìëÿí). Ãåíåòèâ âñåãäà óêàçàí â ñëîâàðå, ïîýòîìó íå íóæíî ñàìèì äîãàäûâàòüñÿ, êàêèì áóäåò ðîäèòåëüíûé ïàäåæ äàííîãî ñëîâà.
|