Аржылар – экономикалық реттеу теорияларында

Кейнсиандық фискализм идеясының ақша-несие саясаты арқылы экономиканы реттеуді көздейтін неоклассиктер тұжырымдамасымен қосылған «неоклассикалық синтез» тұжырымдамасы, қаржы саясаты теориясының жаңа нұсқасына айналды. Осы теория жақтастарының (П. Самуэльсон, Дж. Хикс) пікірі бойынша сұранысты реттеу мемлекеттік шығыстар немесе салықтар саласындағы өзгерістер негізінде ғана емес, сонымен бірге пайыздың есептік мөлшерлемесінің көлемімен манипуляция жасау және ашық нарықта тиісті операциялар жасау арқылы жүзеге асырылуы тиіс.

«Неоклассикалық синтез», бағалар қозғалысын, жалақыны, пайданы талдаумен, ұлттық табыстың өсуін зерделеудегі кейнсиандық тәсілді толықтыра отырып, зерттеудің макроэкономикалық әдістерін микроэкономикалық әдістермен біріктірді. Мемлекеттік монополистік реттеудің жаңа теориясында ұлттық өнімді бөлу мәселелеріне ерекше назар аударылды, осыдан келіп, халыққа трансферттік төлемдер жүйесін әзірлеуге және оның әлеуметтік функцияларымен байланысты мемлекеттік шығыстардың өсуіне ерекше назар аударылды.

П. Самуэльсон, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында маржиналдық мектеп өкілдері жасаған, «мемлекеттік қызмет көрсетулер» тұжырымдамаларының дамуы деп есептейтін, «таза мемлекеттік шығыстар теориясының» авторы болып саналды. «Мемлекеттік қызмет көрсету» теориясы экономиканың мемлекеттік және жеке секторы арасында қоғамның қаржы ресурстарын бөлу туралы сұрақты алдыға қойды. Мемлекет, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымды, пайда әкелетін немесе әкелетін пайдасы төмен жеке секторларды қаржыландыруы тиіс. «Қоғамдық тауарлар» саласындағы қаржы саясатының міндеті – олардың ұсыныстарын реттеу, ал араласудың негізгі мақсаты – мемлекеттік шығыстардың оңтайлы жұмсалуына қол жеткізу болып табылады.

Қоғамның әл-ауқатының дәрежесі туралы және қоғам мүшесінің әрбірінің артықшылық беру аясы туралы үкіметте ақпараттардың болуы кезінде ғана мемлекеттің араласу оңтайлылығына жетуге болады. Мемлекеттік шығыстардың көлемі мен құрамын анықтау үшін осындай ақпарат әрқашанда қолайлы бола бермейді.

Негізгі белгілерін П. Самуэльсон әзірленген «Таза мемлекеттік шығыстар теориясын» Р. Масгрейв одан әрі дамытты. Ол «саяси шешімдер қабылдау процесі» абстрактылық моделін толықтырды және мемлекеттік шығыстарды салық тетіктерімен байланыстырды. «Шығыс – салық тетігі, қоғамдық қажеттіліктер үшін белгілі бір ресурстарды бөлу үшін және сол мезгілде осы қызмет көрсетулердің құнын, өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандырғысы келетін жеке тұлғаларға жүктеу үшін қажет. Сондықтан да қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету бюджет арқылы жүзеге асырылуы тиіс». Масгрейв көзқарасы бойынша қоғамның барлық мүшелері қоғамдық тауарларға бірдей мүдделілік (қызығушылық) танытады, ал шындығында, оған керісінше, мысалы, ірі монополистер ғана әскери шығыстардың ұлғаюына мүдделілік танытады. Р. Масгрейв теориясына сәйкес, салық төлеушілер салық ауыртпалығын өзіне ерікті түрде көтеруге алады. Р. Масгрейв фискалдық шаралар мен толық жұмыспен қамту үшін үкімет жүзеге асыруы қажет шаралар, сондай-ақ толық жұмыспен қамтылуға жетудегі автоматты және дискрециялық шаралар арасындағы айырмашылықтарды айқындады.

Неолибералдық бағыт «аралас экономика» мен оның өкілдері тиімді капиталистік өндіріс принциптерін, кірістерді бөлудің әділдігімен біріктіретін «жалпыға бірдей бақ-береке әкелетін мемлекет» тұжырымдамасын біріктіреді. Олар, «аралас» үлгідегі экономика неғұрлым тиімді болуы тиіс деп есептейді, осындай экономика кезінде негізгі шаруашылық салалары жеке меншік капиталға жатады, ал мемлекеттік меншікте экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымдар шоғырландырылады. Мұнан өзге, ұлттық табысты бөлуде, «табыстарды теңестіруге» ықпал етуі тиіс мемлекеттік қаржылар үлкен рөл атқаруы тиіс.

Неолиберализм (Дж.Гэлбрейт), мемлекеттің араласуын индустриалды жүйенің органикалық талаптары ретінде қарайтын, мемлекеттің жиынтық сұранысқа ықпал ету қажеттілігі туралы кейнсиандық идеяны таниды. Бұл теория, өндіргіш күштердің дамуы шаруашылықтарға жоспарлы бастамаларды енгізуді талап етеді деген қорытындыға келеді. Сұранысты реттеуде салық жүйесіне маңызды рөл беріледі, өйткені салықтар «циклге қарсы саясат» құралы болып саналады, «салықтар жиынтық қоғамдық өнімнің маңызды бөлігін құраған кезде ғана осындай реттеу айтарлықтай сезілетін болады».

Салықтардың өсуін Дж.Гэлбрейт сұранысты реттеу құралы ретінде шығыстарды қаржыландырудың қажеттілігімен байланыстырады. Ол, көпшілік жағдайда экономикалық өсудің қарқынын айқындайтын «адам капиталына салымдар» туралы кейнсиандықтардан өзгешелігі, ол бюджет тапшылығының айқын қарсыласы, өйткені бұл оның «теңгерілетін экономика» идеясымен келіспейді. Ол сондай-ақ инфляцияға қарсы, өйткені ол кедейшілікті күшейтеді деп есептейді. Дж.Гэлбрейт әскери шығыстардың сақталуын жақтайды, өйткені олар салықтық кірістер өсімінің бір бөлігін жұтып қояды. Ол, сондай-ақ, салық жеңілдіктерін жою және салық заңдарының арасынан өтіп кетушілерге («лазейкалардың») тосқауыл қою жолымен капиталистер кірістерінің жоғары деңгейін қарастыруға болады деп есептейді.

Егер кейнсиандықтар экономикалық тепе-теңдікке жетудің басты құралы тиімді сұраныс деп есептесе, онда неоконсерваторлар – ұсыныс деп есептеді, егер кейнсиандықтар мемлекеттік қаржылар аясының кеңеюін жақтаса, ал консерваторлар – оның қысқаруын жақтады, кейнсиандықтардың пікірі бойынша мемлекеттік шығыстарды займдар шығару арқылы қаржыландыруға болады, ал неоконсерваторлар мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын теңгеру міндетін алдыға қояды.

«Ұсыныс экономикасы» теориясы адамдардың тәртібін (мінез-құлқын) экономикалық өсудің соған апаратын бастапқы пункті ретінде қарайды. Кейнсиандықтар дәлелдегендей «тиімді сұраныс» емес, адам өзінің қажеттіліктерімен және ұмтылыстарымен ақыр соңында өндірістің дамуын айқындайды. Неоконсерваторлар мемлекетке және оның қаржы жүйесіне шаруашылықтарды құрылымдық қайта құру және ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру жөніндегі бірқатар міндеттерді жүктейді. Мемлекеттік реттеу әдістерінің ішінде, неоконсерваторлар ақшамен-несиемен маневр жасауға, яғни айналыстағы ақша массаларының өсу қарқынын реттеуге бағытталған монетарлық (ақша) саясатқа басымдық береді.

Монетаризм теориясының жақтастары (американ экономисі М.Фридмен), кейнсиандықтардың фискалдық саясаты капиталистік экономиканың, әсіресе ақша айналымының жағдайын нашарлатып жіберді деп есептейді. Айналымдағы ақша массасы, осы көрсеткіштің ғасырлық өзгеру үрдістеріне сәйкес, жыл сайын 3-5%-ға өсіп отыруы тиіс, сондықтан да ақша саясатындағы автоматизм экономиканың өзін-өзі реттеуіне оң ықпал етеді. М.Фридмен, ақша саясаты іскерлік белсенділіктің қысқа мерзімді басылып қалуын жоя алмайды, ал оның баяу басылуы тіпті пайдалы болып саналады, өйткені олар рентабелділігі төмен, бәсекеге қабілетті емес шаруашылықтарды таратуға әкеледі. М.Фридмен, кейнсиандықтар ұсынған «дәл настройка жасау» қаржы саясатын сынға алады. Аталған қаржы саясаты коньюнктуралық мән-жағдайларға қатысты болады және циклдің әрбір сатысында өзгеріп отырады. Бірақта тәжірибеде мысалы дағдарыс кезеңіне есептелген үкіметтің іс-шаралары әрқашанда кешіктіріліп, экономиканың жақсара бастаған сатысында ғана жүзеге асырылды.

«Мемлекеттің аз және нарықтың көп араласуы» деген неоконсерваторлардың ұраны мемлекеттік араласуды емес, мемлекет пен нарық арасындағы жаңа шекараларды белгілеуді білдіреді. Неоконсерватизм теоретиктері капиталистік шаруашылық жүргізу жүйесін, өндірістік емес сипатты білдіретін шамадан тыс мемлекеттік шығыстардан босатуды болжайды. Тәжірибеде мемлекеттік шығыстарды қысқарту принципі әлеуметтік баптар (статьялар) есебінен жүргізіледі, сол мезгілде әскери шығыстар барынша маңызды көлемде қалады.

Неоконсерваторлар, әлеуметтік шығыстардың жалпы деңгейін қысқарту қажет деп есептейді, өйткені мемлекеттік зейнетақылар мен жәрдемақылар қоғамға мынадай түрде әсер етеді: еңбекақыға деген ынтаны әлсіретеді, масылдық және тіпті ерікті жұмыссыздықты дамытады, жаңалықты енгізуге деген ынтаны басып тастайды, капитал жинақтауға кедергі жасайды. Неоконсерваторлар «тапшы (дефицит) қаржыландырудың» кейнсиандық тұжырымдамасын сынға ала отырып, «таза қаржылар» принципін ұсынады. Олар, мемлекеттік бюджет тапшылығын мемлекеттік қарыздар мен инфляцияның өсу факторы ретінде қарайды және бюджеттегі баланстың бұзылуы инфестициялардағы жеке кәсіпкерлердің жинақтарын (салымдарын) қысқартуды, ал ақша капиталына сұраныстың артуы ссудалық пайыздың өсуін туғызады деп есептейді.

Мемлекеттің экономикалық процестерге араласуының азаюы және жеке бастамалар мен кәсіпкерлікті ынталандыру «ұсыныс экономикасының» жаңа постулаттарының бірі болып саналады. Бұл ретте мемлекеттік қаржыларға ерекше орын беріледі, атап айтқанда салықтарды, мемлекеттік шығыстарды қысқарту, айналымдағы ақша санын азайту көзделеді. Осы мақсатта, ұлттық табыстың, жұмыспен қамтудың, баға мен төлем балансы сальдосының орташа өсуіне сәйкес келетін айналымдағы ақшалардың белгілі бір өсімін белгілеу көзделеді. Бұл монетарлық мектеп ұсынымдарына сәйкес жүзеге асырылады. Ұсыныс сұраныстан алда жүруі тиіс. Жаңа салық теориясының авторлары (Р.Хол, Г.Талок, И.Браузон, М.Ратбат, Л.Лэффер) төмендегідей екі «адамгершілік» қорытындыларын тұжырымдады:

1) салық қанша ұлғайса, ол соншалықты салық салынбайтын қызмет аясындағы еңбек үлесін қосуға деген жеке индивидтің ұмтылысын арттырады;

2) салық ауыртпалығы жинақтардың (салымдардың) мөлшерін азайтады.

Осындай, «ұсыныс экономикасы» теориясының қорытындылары, салықтардың азаюы экономикалық өркендеуді реттеудің басты тәсілдерінің бірі болып саналатынын көрсетіп берді.

Институционализм - әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан қоғам мен экономиканың дамуын түсіндіретін экономика ғылымындағы бағыт. Институционализмнің пайда болуы, ең алдымен, олардың инстинктерден, әдеттерден, дәстүрлерден және әлеуметтік нормалардан шығу тегін зерттей отырып, «институттар» ұғымын ұсынған Т.Вебленнің еңбектерімен байланысты. Институттардың даму жолдары мен формаларын талдай отырып, Т.Веблен, эволюциялар принциптеріне осы эволюциялар барысындағы индивидтің өмірлік қызметінің әртүрлі салаларының өзарабайланыстарына өз тұжырымдамасын ұсыну арқылы интитуционализм мен эволюциялық экономикалық теорияның бастапқы негізін қалады.

Дәстүрлерге, әдеттерге, ережелерге, институттар мен қоғамдық ұйымдарға негізделген бастапқы институционалистердің зерттеулерінде – категориялар бастапқы болып саналмайды, өйткені олар неоклассикалық экономикалық талдаудың тарихтан тыс екендігін және статистикалығын жою мақсатын көздеді. Олар нарықтық шаруашылықты тепе-тең жүйе ретінде түсінуді жоққа шығарды және оны эволюциялаушы жүйе ретінде түсіндірді; қоғамның әлеуметтік құрылымдары мен мәдени-тарихи ерекшеліктері тұрғысынан экономикалық өмірді талдау институционализмнің негізін қалаушылардың ғылыми қосқан үлестері болып саналады.

Институционалдық зерттеулер 1960-1970 жылдары ДЖ.Гэлбрейттің, Г.Мюрдаляның және басқа да ғылымдардың еңбектерінде жалғасын тапты. Олар экономикалық жүйелердің жұмыс істеуіне және сол заманғы әлеуметтік-экономикалық проблемаларға терең талдау жасады. Талдаудың бастапқы нүктесі ретінде экономикалық жүйенің бет-келбетін айқындайтын ұйымдық және әлеуметтік – мәдени формалар таңдап алынды.

Қарастырылып отырған бағыттың жақтастары неоклассикалық теорияның аса маңызды постулатын – оны оған тән емес және оның өте қысқа мерзімді жай-күйі ретінде қарастыра отырып, экономиканың тепе-теңдікке ұмтылуын теріске шығарады. Жүйенің тепе-теңдікке жақындауына ықпал ететін факторлардың әсері, жүйедегі өзгерістер мен дамудың шексіз процесін туғызатын неғұрлым қуатты сыртқы және ішкі күштермен одан асып түседі. Осындай басты эндогенді тетік (механизм) – кумулятивті себептілік.

Институционалдық - эволюциялық талдаудың ерекшеліктері, экономикалық өзгерістердің оңтайлы нәтижелерді қамтамасыз ететін ішкі үрдістерге ие еместігін көрсетеді, сондықтан да мемлекеттің араласуы оң әсерлер беруі мүмкін.

Неоинституционализм неоклассикалық теорияны жалғастыру және дамыту ретінде 1950-1960 жылдары пайда болды. Ескі институционализм мен неоинституционализм арасында – институттарды талдау сондай-ақ әлеуметтік – экономикалық дамуды зерделеуге эволюциялық тұрғыдан келудің кейбір қосымшалары ортақ болып саналады. Экономикалық агенттердің тәртібін (мінез-құлқын) түсіндіру көзқарасы тұрғысынан неоинституционализм үшін институттардың маңызы зор. Сонымен бірге неоинституционализм институттарды зерттеуде, өзаратиімді алмасу мүмкіндіктерін жасау және пайдалану көзқарасы тұрғысынан – ұтымды таңдау моделі негізінде институттар құру процестерін талдай отырып, ресурстарды тиімді орналастыру мен экономикалық дамумен байланысты аспектілерге тірек жасайды. Егер ескі институционализм әлеуметтік, философиялық және психологиялық доктриналарды таңдаса, онда неоинституционализм оған керісінше ыңғайда қараудан ұсталады – ол әлеуметтік және саяси процестерді адамның экономикалық тәртібін (мінез-құлқын) өзіндік тұрғыдан түсіндіру ретінде қарайды. Сондықтан да адамдар арасындағы кез келген қатынас, мұнда өзаратиімді алмасудың призмасы арқылы қарастырылады, ал осындай ыңғайда қарау контрактылық (шарттық) парадигма деп аталады.

Неоинституционализмді оның жалпы түрінде институционалдық ыңғайда қарауды қазіргі заманғы экономикалық талдаудың магистралды бағыты шеңберіне келтіруге талпыныс ретінде түсіндіруге болады. Институционалдық теорияның осы бағытын талдау аясы аса кең. Оған адамдардың жеке мінез-құлқы, институттар мен ұйымдар, контрактылар, меншік құқықтары, қоғамдағы мемлекеттің рөлі және т.б. кіреді.

Ережелер мен нормалардың жиынтығын, сондай-ақ соның көмегімен аталған ережелерді сақтау және адамдар мен ұйымдар арасындағы қатынастарды құрылымдау қамтамасыз етілетін тетіктерді институттар деп түсіну көзделеді. Институттар жүйесі маңызды функцияны орындайды, ережелердің, жағдайлардың, ғұрыптар мен әдеттердің жиынын беру жолымен мақсатты бағыттағы тәртіпті шектеу және ұстап тұру үшін қызмет етеді. Институт түсінігі жеке әрекеттердің, ғұрыптар мен таңдаудың микроэкономикалық әлемін макроэкономикалық саламен байланыстырады. Индивидумдар мен институттар бір-бірін өзара толықтырып тұрады.

Қазақстанда шаруашылық жүргізу мен басқарудың принципті түрде жаңа жүйесіне көшу мемлекеттің экономикадағы институционалды ортаға белсенді ықпал етуін болжайды, өйткені институттардың жоспарсыз дамуы әрқашанда оңтайлы нұсқаны таңдап алудан алыс болады. Қазақстанда болып жатқан институционалды қайта жаңарулар формалды және бейформалды институттардың «келіспеушіліктерімен» сипатталады, бұл оның алдындағы институттар жүйесін түбегейлі және тез бұзу мен принципті түрде жаңа әлеуметтік-экономикалық институттарды пайдаланумен ғана емес, сонымен бірге, тамырын тарихтан, мәдениеттен және діннен алатын бейформалды институттардың табиғатымен түсіндіріледі. Ғұрыптар мен дәстүрлер негізінде қалыптасқан институттар белгісіз жағдайда ұзақ өмір сүреді және әрқашанда мақсатқа сай және дұрыс бола бермейді.

Қазақстанда реформа жылдары мемлекет пен нарық арасындағы функциялардың өзара әрекет етуі мен аражігін ажырататын тиімді тетіктер пайда бола қойған жоқ. Мемлекеттік билік қоғамнан биік немесе одан тыс тұрмай, қоғамға қызмет етуі тиіс. Институттардың, адам мен мемлекеттің қалай іс-қимыл жасайтынына қатысты, реформалардың нәтижелері де соған байланысты болады. Сонымен бірге, мемлекеттік билік пен оның органдарын нығайтудың қазіргі жағдайларында, ұйымдар үшін неғұрлым қолайлы институционалды ортаны қалыптастыруға нақты көмектесу мүмкіндіктері пайда болады.

Қазақстандағы нарықтық реформалардың тиімділігін қамтамасыз ету үшін, трансакциялық шығындар азаю үрдісіне ие болып, жиынтық шығындардың қысқаруына әкелетіндей оны қалыпты институционалдық шеңберге салу қажет. «Мемлекеттік реттеудің көбірек болуы – мемлекеттік реттеудің азырақ болуы» баламасын «шығындар – реттеу тиімділіктері» ыңғайында қарау негізінде экономикалық тұрғыдан қарауға келтіру дұрыс болып саналады. Осы тұрғыдан келу реттеу бағдарламаларынан келетін шығындарды, сол сияқты осы бағдарламалардан алатын әлеуетті пайдаларды салмақтап көтеруді болжайды. Институционалдық тұрғыдан келуге сәйкес мемлекет, ол үшін, сол сияқты нарықтық ортада жұмыс істейтін басым көпшілік ұйымдар үшін ерекше ұйымды білдіреді, яғни ұйымдардың көлемін айқындайтын трансакциялық басқару шығындарын, демек, олардың шекараларын әділ айқындап береді.

Мемлекеттік реттеудің тиімділігі, оның шаруашылық жүргізу шығындарын азайтуға көмектесе алатындығына қатысты болады. Мемлекеттік реттеу экономикалық агенттер үшін күшті институционалдық шеңберлер құрып, олардың әлемдік нарықпен теңбәсекелік жағдайын қамтамасыз етуі тиіс. Фирмалардың, сондай-ақ өзге экономикалық субъектілердің рационалды қажеттіліктерінің есебі, Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік реттеудің міндетті элементі болуы тиіс.

Нарықтық экономика мен қаржыларды басқаруға дәстүрлі теориялық тұрғыдан келуді зерттеу көрсетіп бергендей, екі (неолибералдық және кейнсиандық) негізгі бағыт та, осы заманғы күрделі әлеуметтік-экономикалық процестерді ықшамды түсіндіруде, ықшамдалған оның ішінде қаржы тетігіндегі моделдерді пайдаланудан көрінетін, белгілі бір шектеушілікпен сипатталады.

«Сұраныс-ұсыныс» моделдері, валюталардың өзгермелі бағамдары, бақыланатын инфляциялар, бюджет және төлем балансының тапшылықтары және осындай өзге де моделдер жедел және тактикалық мақсаттарды шешуде қолдануға неғұрлым қолайлы болып саналады. Аталған моделдерді жүзеге асыру, циклдік, құрылымдық, жүйелік, қаржылық, валюталық дағдарыстар арқылы аса қайшылықты жағдайларда өтеді. Соның нәтижесінде салыстырмалы түрде экономикалық өсу қарқыны төмен болып, ҒТП жетістіктерін кешенді пайдалану әлеуетін, басқаруды ұйымдастыру деңгейін көрсетпейді. Оның үстіне, дәстүрлі доктриналар, батыстық теориялық айқындамалардың, моделдері белсенді түрде, ТМД елдері социумдары мен экономикадағы оң нәтижелерге әкелмеді.

Біріншіден, дағдарыстық құбылыстардың терең себептерін анықтау, екіншіден, өндірістік құлдырауына қарсы әрекет ету тетіктерін анықтау, мақсаты – келеңсіз факторлардың әсерін түбегейлі төмендету және тіпті экономикалық жағдайдың жалпы әлемдік нашарлауы кезеңінің өзінде экономикалық өсуді ұстап тұра алатын, тұрлаулы дағдарыссыз дамудың негізгі принциптерін тұжырымдауға мүмкіндік берді.

Бұл принциптер, қысқаша түрде мыналарға саяды:

1. Эволюциялық принцип, кез келген ауқымдағы кұрделі экономикалық жүйелердің өзін-өзі дамыту мәнін көрсетеді.

2. Экономикалық мүдделерді үйлестіру принципі, қалыптасқан тепе-теңдікті бұзатын алуан түрлі факторлардың үздіксіз өзара әрекетінің күрделі жағдайларындағы өзара іс-қимыл жасаушы тараптардың мүдделер балансының сақталуын болжайды.

3. Әртараптандыру (диверсификациялау) принципі – эволюциялық принципті логикалық дамыту және нақтылау ретінде. «Әртараптандыру» («диверсификация») термині кең мағнасында экономикалық жүйенің құрамды бөліктерінің типтері, әр түрлерінің жиынтығы, құрылымдық формалардың алуандығы, функционалды әртараптандыру (диверенфикация) ретінде пайдаланылады.

4. Оның дамуына қарай экономикалық жүйедегі иерархиялық саралау (дифференциялау) принципі, мезодеңгейді бөліп көрсетуді болжайды.

Салықтар саласындағы фискалдық саясат олардың: сұранысқа (кейнсиандық модель), ұсынысқа (ұсыныс теориясы) ықпал ету екі бағытын қарастырады.

Американдық «ұсыныс экономикасының» өкілдері А.Лаффер және т.б. әзірлеген салық салу прогрессивтілігі мен бюджет кірістері арасындағы тәуелділік салықтардың инвестициялық қызметке ықпал етуінің теориялық дәлелі болып табылады.

Осы теорияға сәйкес белгілі бір шекке дейін салық мөлшерлемелерінің өсуі салықтан алатын кірістердің өсуіне ықпал етеді, содан кейін өсу баяулайды, содан кейін – бюджет кірістерінің күрт төмен түсуі болады. Осыдан келіп, экономиканы және ең алдымен инвестициялық белсенділікті ынталандыру міндеттерін, салық ауыртпалығын түбегейлі жеңілдету жолымен шешу керек деген жалпы қорытынды жасауға болады. Жоғарыда айтылған ғалымдардың пікірі бойынша, экономиканың қозғаушы күші – бұл экономикалық қызмет нарығына бағдарланған шаруашылық агенттерінің мүдделігі. Егер бұл қызмет оларға тиімді болса, онда ұдайы өндіріс интенсивті қарқынмен жүзеге асырылатын болады, «Егер нарықтың табысты жұмыс жасауы неғұрлым жоғары және прогрессивті салықтар түріндегі күшейіп келе жатқан құқықты шектеумен (дискриминациямен) бетпе-бет келетін болса, онда экономикалық белсенділік төмендейтін болады». Лаффердің ойынша, кәсіпкерлердің және халықтың кірістерінің жалпы сомасының 30%-дан астамын салықтар түрінде бюджетке алуға болмайды. Егер кірістердің 40-45%-ы алынатын болса, онда бұл жинақтарды, сол арқылы экономиканың жеке секторындағы инвестицияларды қысқартатын болады.

Американдық ғалымдардың пікірі бойынша, егер салықтардың мөлшерлемесі белгілі бір, жеткілікті жоғары деңгейге жететін болса, онда кәсіпкерлік бастамашылық, өндірісті кеңейту үшін ынталандыру азаяды, пайда кемиді және сәйкесінше, бюджетке салықтан түсетін түсімдер азаяды.