Kryterium formy przestrzennej

Uwzględniając formę przestrzenną urządzeń turystycznych (kryterium to nie dotyczy jedynie takich, które są powiązane z konkretnymi urządzeniami) możemy wyróżnić wśród elementów zagospodarowania turystycznego elementy:

- punktowe (obiekty)

- liniowe (szlaki)

- powierzchniowe:

* ośrodki: małopowierzchniowe średniopowierzchniowe wielkopowierzchniowe miejscowości

* obszary lub strefy

Obiekty (elementy punktowe)Obiekt turystyczny to zespół urządzeń technicznych i usług o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, zebranych najczęściej w jednym budynku lub jego części, a czasami znajdujących się w kilku budynkach (rozmieszczonych na stosunkowo niewielkiej powierzchni), które zazwyczaj należą do jednego właściciela (w przypadku większej liczby właścicieli obiekt ma jednego zarządzającego)

Szlaki (elementy liniowe)Konstytutywną (podstawową) cechą turystyki jest przemieszczanie się. Określenia takie jak „podróżowanie”, „wędrowanie”, „wyjeżdżanie” czy „zwiedzanie” określają ruch; zmianę miejsca w przestrzeni geograficznej U źródeł turystyki leżą pielgrzymki, a zatem wędrowanie (przemieszczanie się) w celach religijnych

Biorąc powyższe pod uwagę, można zaryzykować stwierdzenie, że pojęcie „szlaku” leży u podstaw zjawiska nazwanego turystyką. „Szlak”, jako element zagospodarowania turystycznego, pojawił się na długo przed powstaniem pierwszego obiektu noclegowego czy gastronomicznego

Według R. Pawlusińskiego – szlak to wytyczona trasa turystyczna, oznakowana w terenie tablicami lub znakami informacyjnymi łącząca atrakcyjne miejsca i obiekty pod względem widokowym, przyrodniczym, kulturowym

Wśród najczęściej wymienianych funkcji szlaków należy wyróżnić funkcję turystyczną i ekologiczną (ochronną).

Wyodrębnić można także funkcję zapewnieni a bezpieczeństwa, funkcję aktywizacji gospodarczej obszarów, przez które przebiega szlak turystyczny, oraz funkcję komunikacyjną.

J. Styperek dodatkowo dzieli funkcję turystyczną szlaku na funkcje: krajoznawczą, rekreacyjną i sportową; funkcję ekologiczną zaś na funkcje: ochronną, sterującą i edukacyjną

Funkcja turystyczna szlaku polega na udostępnianiu i wskazywaniu turystom obszarów, na których występują walory turystyczne, a także na umożliwianiu i ułatwianiu turystom poruszania się po takim obszarze

Funkcja ekologiczna szlaku polega przede wszystkim na ograniczaniu ruchu turystycznego i zapobieganiu niepożądanego rozpraszania się turystów przez ukierunkowanie penetracji rekreacyjnej, swoiste „skanalizowanie” ruchu turystycznego

Szlak turystycznyspełnia także ważną funkcję zapewnienia bezpieczeństwa. Na obszarach trudnych orientacyjnie bądź niebezpiecznych (np. w górach) pozwala uniknąć potencjalnych zagrożeń dla zdrowia i życia turystów (Stasiak). Na zapewnienie bezpieczeństwa wpływ może mieć nie tylko sam przebieg szlaku, ale również urządzenia w jakie jest on wyposażony (np. łańcuchy, drabinki, poręcze itp.)

Szlak może także spełniać funkcję aktywizacji gospodarczejterenu, po jakim jest poprowadzony. Lokując bowiem szlak w konkretnej przestrzeni geograficznej i umieszczając go przy jakichś obiektach czy miejscowościach, przyciągamy doń turystów, którzy korzystając ze szlaku korzystają także z towarzyszącej mu infrastruktury, jak baza noclegowa, gastronomia czy handel. Funkcję aktywizacji gospodarczej terenu może spełniać np. szlak wina, szlak narciarski, a także wiele innych rodzajów szlaków

Szlak turystyczny może także pełnić funkcję komunikacyjną. Przykładem może być szlak rowerowy, wykorzystywany do przemieszczania się z punktu A do punktu B

Najczęściej chyba występujący podział to podział według uprawianej formy turystyki (a jednocześnie środka transportu, jakimi turyści poruszają się po szlaku)

Podział szlaków turystycznych na podstawie wybranych kryteriów według A. Stasiaka

Inny podział szlaków proponuje J. Płocka, która wyróżnia:

--szlaki piesze:

−nizinne

−górskie (wąskie ścieżki i percie oraz ścieżki do ruchu masowego)

--szlaki narciarskie:

−szlaki podejściowe i zjazdowe

−nartostrady

-- szlaki kołowe

-- szlaki wodne

Na przykład szlaki tematycznewytyczone w województwie podkarpackim. „Szlak Turystyczny Gniazd Rodowych Lubomirskich” to szlak liniowy, biegnący przez kilkanaście miejscowości w Polsce, na Ukrainie i na Słowacji, z czego 9 zostało zaliczonych do „gniazd rodowych”, a pozostałe określono jako miejscowości warte odwiedzenia m.in. ze względu na związki z Lubomirskimi

Przy wytyczaniu szlaku i przy jego zagospodarowywaniu należy wziąć pod uwagę kilka czynników:

- środek transportu, jakim turysta będzie się przemieszczał po szlaku

- funkcję szlaku

- długość szlaku

- rodzaj terenu (typ krajobrazu), w jakim wytyczony jest szlak (obszar górski czy nizinny itp.)

- konieczność ochrony przyrody na terenie, na którym wytycza się szlak (również stopień tej ochrony)

- istniejącą sieć drуg

- dostępność różnych obiektów turystycznych znajdujących się na szlaku

- rozmieszczenie i gęstość istniejącej zabudowy mieszkaniowej

- istniejące zagospodarowanie paraturystyczne obszaru

Szlaki pieszeto jeden z podstawowych elementów zagospodarowania turystycznego obszaru. Nie każdy turysta musi mieć bowiem rower bądź też uprawiać kajakarstwo czy żeglarstwo. Bardzo wielu natomiast turystów wędruje pieszo zarówno w okresie dłuższych (w czasie wakacji, urlopu), jak i w krótszych (weekendy czy po prostu czas wolny od pracy)

Typy koncentracji szlaków turystyki pieszej według J. Sewerniaka (1982)

Układy pasmowe prostewystępują najczęściej z innymi rodzajami szlaków turystycznych (wodnymi, rowerowymi itp.); występują np. wzdłuż głównych cieków stanowiących szlaki wodne. Są typowe dla obszarów nizinnych

Układy pasmowe wielokrotnecharakteryzują zdaniem cytowanego autora obszary o wyraźnych dysproporcjach w atrakcyjności walorów lub na obszarach chronionych, gdzie jest wymagane skanalizowanie ruchu turystycznego. Typowe są dla pasa wyżyn

Układy pasmowe drabinkowewystępują głównie na terenach górskich, gdzie dojścia piesze są ułożone do siebie równolegle wzdłuż większych dolin górskich. Taki układ ograniczony jest przez dostępność komunikacyjną, w tym także dostępność pieszą tych obszarów

Układy pasmowe kołowe proste, występujące stosunkowo rzadko, są typowe dla obszarów pojeziernych, gdzie akweny wodne stanowią barierę wymuszającą wędrówki okrężne. Występują wówczas, gdy duża atrakcyjność walorów środowiska przyrodniczego pokrywa się z dużą atrakcyjnością pozaprzyrodniczych walorów krajoznawczych

Układy pasmowe kołowe nieregularne, również typowe dla pojezierzy, charakteryzują strefy intensywnie zurbanizowane i obszary chronione (Sewerniak 1982)

Układy arealne regularnesą typowe dla obszarów prawnie chronionych, na których występują dysproporcje w atrakcyjności krajoznawczej walorów. Wysoka ranga krajoznawcza jednego, punktowo występującego waloru, warunkuje tworzenie się węzła szlaków turystyki pieszej w jego sąsiedztwie

Układy arealne kołowesą charakterystyczne dla stref podmiejskich aglomeracji miejsko-przemysłowych, które są otoczone ze wszystkich stron krajobrazami kulturowymi harmonijnymi lub o charakterze przyrodniczym (Sewerniak 1982)

Układy złożone regularnewystępują na obszarach z licznymi walorami krajoznawczymi o podobnej, znaczącej atrakcyjności

Układy złożone nieregularnemożna znaleźć na obszarach o dowolnej i zróżnicowanej atrakcyjności krajoznawczej

Układy mieszanenatomiast łączą cechy wymienionych wyżej typów z zależności od konkretnego występowania walorów krajoznawczych

Innym ważnym rodzajem szlaków turystycznych są szlaki rowerowe. Szlaki rowerowe w ostatnich kilku latach ogromnie zyskały na popularności

Trzecim bardzo ważnym rodzajem szlaków turystycznych są szlaki wodne. Z punktu widzenia użytkowania turystycznego można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje szlaków wodnych: szlaki kajakowe oraz szlaki żeglarskie (jachtowe)

Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, w opracowaniu dotyczącym znakowania szlaków wodnych, wyróżnia tu trzy grupy: szlaki kajakowe, użytkowane także przez wioślarzy, sympatyków canoeingu i spływów pontonowych; szlaki kajakowe dostępne także dla jachtingu (żeglarstwa, motorowodniactwa); oraz drogi wodne, dostępne także dla żeglugi towarowej i pasażerskiej. Jednocześnie w Instrukcji znakowania szlaków turystycznych wśród różnych rodzajów szlaków turystycznych wyróżnia się wyłącznie szlaki kajakowe

Zdaniem M. Czernego główne zadania związane z zagospodarowaniem turystycznym szlaków wodnych Polski to:

-współpraca w udrażnianiu i przystosowywaniu do potrzeb turystyki dróg wodnych w Polsce

-modernizacja i rozbudowa sieci stanic wodnych i przystani na głównych szlakach wodnych Polski

-wytyczanie i oznaczanie dróg wodnych oraz szlaków turystycznych im towarzyszących

-zaopatrzenie w sprzęt pływający

- dokumentacja kartograficzna

-promocja i udostępnianie informacji o szlakach wodnych Polski

-przedsięwzięcia promujące polskie szlaki wodne

W porównaniu ze szlakami pieszymi i rowerowymi, szlaki wodne są szlakami specyficznymi, ich przebieg determinują bowiem istniejące cieki i zbiorniki wodne. Jak podaje M. Czerny, w Polsce istnieje ok. 10 000 km rzek, jezior i kanałów nadających się do uprawiania kajakarstwa

Na podstawie istniejących tras szlaki tematyczne można uporządkować następująco:

szlaki zabytków architektury (np. w Polsce są następujące szlaki tego typu: „Szlak Romański”, „Szlak Architektury Drewnianej”, „Turystyczny Szlak Rodowych Gniazd Lubomirskich”, „Europejski Szlak Gotyku Ceglanego”)

szlaki architektury przemysłowej (np. obejmujący Polskę i Ukrainę „Szlak Naftowy”, „Szlak Zabytków Techniki”)

szlaki etnograficzne związane z rzemiosłem (np. „Szlak Rękodzieła Ludowego na Podlasiu”, „Szlak Garncarski” na Podkarpaciu)

szlaki etnograficzne związane z odmiennością kulturową (np. „Szlak Ikon”, „Szlak Tatarski”)

szlaki sakralne (np. „Camino Droga św. Jakuba” w Hiszpanii i Portugalii)

szlaki kulinarne (np. liczne szlaki wina, „Szlak Oscypkowy” i „Małopolski Szlak Owocowy” w województwie małopolskim)

szalki biograficzne (np. „Zakopiański Szlak Karola Szymanowskiego”, „Mazowiecki Szlak Fryderyka Chopina”, szlak Jamesa Joyce’a w Dublinie, „Europejski Szlak Mozarta”, szlak turystyczny „Śladami Aleksandra Fredry”)

inne (np. szlak „Śladami Dobrego Wojaka Szwejka”)

Zagospodarowanie turystyczne ścieżki przyrodniczej „Dąb Dominik” w Poleskim Parku Narodowym (województwo lubelskie)

Ośrodki (elementy powierzchniowe)W polskiej literaturze naukowej i fachowej dotyczącej turystyki, podobnie jak i w języku potocznym, pojęcie „ośrodek turystyczny” ma dwa znaczenia.– mogą być nim np. władze samorządowe)

W pierwszym znaczeniu ośrodek turystyczny jest synonimem miejscowości turystycznej, natomiast w drugim znaczeniu jest to zespół powiązanych ze sobą funkcjonalnie obiektów i urządzeń technicznych oraz usług o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, zebranych w ściśle wydzielonym terenie (często jest to budynek lub większa liczba budynków oraz otaczający je teren), który zazwyczaj należy do jednego właściciela (w przypadku większej liczby właścicieli ośrodek ma jednego zarządzającego; czasami – w przypadku ośrodków turystycznych będących miejscowościami

Podana definicja traktuje bardzo szeroko ośrodki turystyczne, dlatego też, uwzględniając kryterium zajmowanej powierzchni, można je podzielić na:

-małopowierzchniowe (np. kort tenisowy, pływalnia)

-średniopowierzchniowe (np. ośrodek jeździecki)

-wielkopowierzchniowe (np. pole golfowe)

W podanym znaczeniu za „ośrodek turystyczny”przyjmuje się najczęściej większy obiekt turystyczny, w skład którego wchodzą zarówno obiekty noclegowe, jak i urządzenia i usługi dodatkowe: gastronomiczne, kulturalno-rozrywkowe, rekreacyjno-sportowe itp. (oraz odpowiednie urządzenia infrastruktury technicznej)

Do niedawna w literaturze polskiej ośrodki turystyczne występowały najczęściej jako:

-ośrodki wczasowe (tzw. zakładowe i należące do innych gestorów)

- ośrodki wypoczynku świątecznego

- ośrodki kolonijne

Zgodnie z terminologią Głównego Urzędu Statystycznego pod mianem „ośrodek wczasowy”kryła się „Podstawowa techniczno-terytorialna jednostka organizacji wczasów, świadcząca odrębnie (stale lub czasowo) usługi związane z wczasami, w oparciu o jeden obiekt lub zespół obiektów (niezależnie od podstawowej funkcji obiektów)”

Z kolei przez pojęcie „ośrodek wypoczynku świątecznego”rozumiano „Teren zagospodarowany zgodnie z potrzebami krótkotrwałego wypoczynku i rekreacji, wyposażony z zespół obiektów i urządzeń umożliwiających obsłużenie jednoczesne znacznej liczby osób o różnych upodobaniach”

Według Głównego Urzędu Statystycznego „ośrodek kolonijny”natomiast to: „Podstawowa techniczno-terytorialna jednostka organizacji kolonii stanowiąca placówkę opiekuńczo-wychowawczą, świadczącą odrębne usługi kolonijne w oparciu o jeden obiekt lub zespół obiektów (niezależnie od podstawowej funkcji obiektów)”

Postać „ośrodków turystycznych”w ogólnie przyjętym znaczeniu tego terminu mają nie tylko ośrodki znane w Polsce jako „ośrodki wczasowe” (do lat 90. XX w. często nazywane – z powodu pozostawania własnością dużych przedsiębiorstw państwowych – „zakładowymi ośrodkami wczasowymi”), ale również obiekty, które funkcjonują jako typowe (tzn. ogólnodostępne) hotele, ale z racji zajmowanej powierzchni i sposobu organizacji przestrzeni bardziej przypominają ośrodki wczasowe

Ważnymi formami zagospodarowania turystycznego są pola golfowe

Z punktu widzenia kryteriów uwzględnianych przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnej dotyczącej pola golfowego najważniejsze są następujące kwestie:

-wielkość terenu, na którym ma powstać pole golfowe (zazwyczaj 18-dołkowe pole ma od 70 ha do 100 ha)

-stosunki wodne z punktu widzenia możliwości zasiania i utrzymania trawy

-możliwości zorganizowania infrastruktury administracyjno-rekreacyjnej (budynki klubowe) oraz zaplecza technicznego

-dostępność komunikacyjna

-bliskość miejsca popytu (z punktu widzenia jego wielkości i możliwości nabywczych ludności)

-miejscowe ustalenia związane z planowaniem przestrzennym

-formy użytkowania terenu najbliższej okolicy (np. wzmożony ruch lotniczy, hałas itp.)

Szczególnie ważne jest również właściwe rozmieszczenie systemu nawadniania i odwadniania pola golfowego i odpowiednie rozplanowanie pola z punktu widzenia jego wkomponowania w krajobraz

Aby we właściwy sposób rozmieścić podane uprzednio elementy, w trakcie przygotowywania ustaleń fizjograficznych inwestycji należy zająć się:

-ukształtowaniem terenu

-warunkami glebowymi

- stosunkami wodnymi (głównie specyfiką systemu nawadniającego i odwadniającego dany teren)

- szatą roślinną

- światem zwierzęcym

Według A. Warszyńskiej i A. Jackowskiego „Miejscowość turystyczna to jednostka osadnicza (miasto, osiedle, wieś), która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt docelowy lub etapowy migracji turystycznych”. W obszernym fragmencie poświęconym miejscowościom turystycznym ci sami autorzy wprowadzają jeszcze terminy „ośrodek turystyczny”, „stacja sportów zimowych”, „uzdrowisko”, „wieś turystyczna” oraz „ośrodek wypoczynku świątecznego”

„Miejscowość turystyczna charakteryzująca się wysokim stopniem zagospodarowania turystycznego i dysponująca szerokim profilem usług związanych z obsługą ruchu turystycznego, w której funkcja turystyczna ma charakter przewodni”

A. Pawlikowska-Piechotka natomiast wśród miejscowości turystycznych wyróżnia:

- kąpieliska nadmorskie

- ośrodki sportуw wodnych

- ośrodki turystyki gуrskiej i sportуw

- zimowych

- miejscowości uzdrowiskowe

- miejscowości pielgrzymkowe