ДЕБИЕТ ПЕН ФОЛЬКЛОРДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ ТУРАЛЫ 2 страница

Әдебиет пен фольклордың арақатынасын жалпылама түрде емес, әдебиеттің тарихи даму барысымен де бірлікте зерттеу – өте жемісті болмақ, себебі қай нәрсені болса да, тарихи принцип негізінде қарастырған дұрыс, зерттеудің объектісі қалай, қашан пайда болды, қандай өзгерістерді басынан кешірді, қандай күйге түсті – деген сауалдар үнемі зерттеушінің назарында тұруға тиіс. Бұған қоса кез келген ғылыми зерттеу тағы да үш сауалға жауап беруі керек: зерттеп отырған нәрсе не, ол қандай және неге сондай? Осы үш сұрақ шешімін тапқан жағдайда ғана зерттеу жұмысы өз мақсатына жетпек, ол нағыз ғылыми құнды теориялық еңбек болып шығады, себебі мұнда ғылым тілімен айтқанда, «фактология, описание и интерпретация» деген зерттеу ісіндегі үш кезең толық қамтылады. Міне, әдебиет пен фольклордың арақатынасы дегенде осы құбылыстың қашан пайда болғаны, қандай жолдан өткені, бүгін қандай халде деген шарт негізге алынды. Бұл принцип осы тарауда біршама жүзеге асырылды. Ал, басқа тарауларда фольклоризм мәселесі қазіргі әдебиет бойынша қарастырылды.

Әлбетте, ұзақ ғасырлар жасап келе жатқан фольклор өзімен бірге өмір сүрген әдебиетке, жалпы, мәдениетке үнемі ықпал етіп келген. Мәселен, бізге жеткен авторлық ауыз әдебиеті мен алуан түрлі жазбалық мәтіндерде фольклордың тікелей де, астарлай да әсері айқын көрінеді. Бастауын Иоллыг-Тегіннен алатын жыраулық поэзияда, яғни Күлтегінге, Тоныкөкке арналған жырларда эпостың стилі анық көзге ұрады, ал, Шыңғыс хан мен Жошыға қатысты айтылатын шумақтарда, яки болмаса Сыпыра жыраудың, Асанның, Шалкиіздің, Қазтуғанның, Бұқардың толғауларында ежелгі фольклорлық символдар, тіркестер, сарындар кәдімгі батырлар мен ғашықтар туралы жырларда топ-тобымен кездеседі. Бұл дәстүр ХІХ ғасыр ақындарында да сақталған: Махамбет, Дулат, Сүйінбай, Мұрат, Шортанбай поэзиясы фольклордың поэтикасын молынан пайдаланған.

Жазба әдебиетке келер болсақ, орта ғасыр туындыларының көпшілігінде фольклор материалдары анық көрініп тұрғаны белгілі. Айталық, «Қисса сүләнбия», «Диуани лұғатит түрік», «Құтадгу білік», «Тарихи Рашиди», «Жаһан нама», «Түрік шежіресі» сияқты шығармаларда фольклордың әртүрлі жанрлары, сюжеттері, тілдік, стильдік өрнектері кеңінен орын алған.

Жаңа жазба әдебиетіміздің бастауы – Абай мен Ыбырай шығармаларында фольклордың алар орны ерекше. Олар фольклорға саналы түрде барып, оны шығармашылықпен пайдаланған. Халық поэзиясының өлеңдік өрнектерін, ертегілері мен мысалдарын Абай да, Ыбырай да белгілі бір мақсатпен шығармаларына арқау еткен. Ыбырай Алтынсарин фольклорды ағартушылық, ұстаздық мақсатта қолданса, Абай көркем сөзді жетілдіру мен әдебиетті байыту үшін пайдаланған.

ХІХ ғасырдағы Абай мен Ыбырайдан кейінгі ақын-жазушылар да фольклорға иек артқан. Бұл тұстағы жазба ақындар мен сал-серілер қазақтың ғана емес, шығыстың да фольклорына қол созып, шығармаларына енгізді. Осы ретте, мәселен, Шәді Жәңгірұлын, Майлықожа Сұлтанқожаұлын, Біржан мен Ақанды, Нұржан Наушабайұлы мен Әсет Найманбайұлын атауға болады.

Жиырмасыншы жүзжылдықтың алғашқы ширегінде жазылған әдеби шығармаларда да жазба әдебиет өкілдерінің фольклордан қол үзіп кетпегенін көреміз. Шәкәрім Құдайбердіұлының, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың, Тайыр Жомартбаевтың, т.б. үлкенді-кішілі туындылары, әсіресе, романдары, фольклорлық қазынамыздан мол сусындап, соларға негізделген.

Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі кезде фольклор мен әдебиеттің байланысы жаңа бағытта көрініс береді.

ХХ ғасырдың басы мен Кеңес өкіметінің алғашқы 10-15 жылдарындаелді жаппай сауаттандыру мәселесі өткір болып, қай алфавитті алу керектігі туралы айтыстар орын алғанына, идеологиялық қыспақтың күшейгеніне қарамастан, әдебиет өзінің дамуын тоқтатқан жоқ. Рас, жаңа әдебиет қандай болуы керек, ол қалай дамуға тиіс, оған ескі мұраны пайдалануға бола ма, жоқ па, қандай бағытта пайдалану қажет деген секілді сауалдар төңірегінде алуан түрлі пікір айтылып, кереғар, бірін-бірі жоққа шығарған мақалалар газет-журналдардың беттерінде қардай борап жатты. Бірақ бұл жағдай жаңа әдебиеттің туып, қалыптасу процесін тоқтата алмады. Осы тұста әдебиеттің өзі үлкен саяси-әлеуметтік мәнге ие болды да, қоғамдық ойдың дамуына өз ықпалын жасай да алды. Халықты жаппай сауаттандыру мен ағарту ісін жүзеге асыруда әдебиеттің рөлі орасан болды және әдебиет бұл міндетті ойдағыдай атқару үшін бұқараға түсінікті, ежелден етенехалық поэзиясын барынша пайдаланды. Фольклорлық шығармалар авторлардың оқулықтарында, хрестоматияларында, жеке өз шығармаларында кең орын алды. Сөйтіп, фольклор жаңа әдебиетке тірек болды, оны халыққа жақындатты, сол арқылы жаңа идеяларды, соны ой-пікірлерді ел арасына таратты, халықтың рухани жаңғыруына әсер етті. Фольклор – халық рухының көрінісі екенін ескерсек, әдебиет соны пайдалану арқылы қарапайым елдің шығармашылық-рухани қабілетін айқара ашса, екінші жағынан, әдебиет халықты, оның өмірін қалай бейнелеу керектігін үйренген еді.

«Тұтастай алғанда, 20-30 жылдар төңкерісшіл жаңа әдебиеттің идеялық-көркемдік принциптерінің қалыптасып, жаңаша ізденістерге бет бұрған дәуір болады. Әдебиет ескі қоғамды қиратып, жаңа тұрмыс орнатамыз деген ұранды өмірдің шындығына сүйенді. Сондықтан да өмірдің өзіндегі сияқты артық-кем дүниелер орын алып жатты. Соған қарамай, жаңа әдебиет біртіндеп, тарих сабағын тани, бой түзеді. Әдебиеттің жанрлық түрлері кеңейіп, ұлғая түсті»[5].

Осы процесте фольклордың рөлі айрықша болды десек, артық айтқандық емес. Санамалап қана айтар болсақ, Мағжан Жұмабаевтың «Қорқыт», «Қойлыбайдың қобызы», «Батыр Баян», «Жүсіп хан», «Өтірік ертек», Шәкәрім Құдайбердіұлының «Нартайлақ пен Айсұлу», Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау», Сәбит Мұқановтың «Сұлушаш», Ілияс Жансүгіровтің «Күйші», «Күй», «Дала», Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебек» сияқты туындылары фольклорлық сюжеттерді арқау еткенін және сол кездер үшін ғана емес, бүкіл ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің классикасы екенін еске алсақ та жеткілікті.

«Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңінде оның қай жанрынан болса да, фольклордың рухын, демократиялық тенденциясын және түр ерекшелігін табу онша қиын емес. Азаматтық лириканың да, үгіттік поэзияның да, табиғат лирикасының да, сондай-ақ әдебиеттің басқа ұсақ жанрларының да, тіпті, белді жанрлар – эпикалық, лиро-эпикалық және толғау, поэмалардың да нәр алған бұлағы осы фольклор болды»[6], – деп жазды «Қазақ әдебиетінің тарихына» «Фольклор және әдебиет» тарауын жазған үш автор (М.Қаратаев, М.Сильченко, Н.Смирнова).

ХХ ғасырдың басындағы әдебиетімізге еуропа, әсіресе, орыс әдебиетінің әсері болғаны хақ, бірақ бұл басым сипат алған жоқ. Олардан қажетті дәрежеде керегін қабылдай отырып, қазақ ақындары мен жазушылары ұлттық фольклорды кең мағынасында өз шығармаларына негізгі өзек етіп алды. Бұл үрдіс ұсақ өлең-жырларда ғана емес, үлкен эпикалық туындыларда айқын көрініс берді. Бірінші болып фольклор элементтерін романда пайдаланған Міржақып Дулатов болды («Бақытсыз Жамал»), одан кейін Тайыр Жомартбаев («Қыз көрелік»), Спандияр Көбеев («Қалың мал»), Сұлтанмахмұт Торайғыров («Қамар сұлу»), т.б. авторлар қазақ фольклоры мен этнография материалдарын мол қамтыған болатын. Бұл кезеңде романмен қатар пьесалар, поэмалар жазылып, оларда да фольклорлық сюжеттер мен кейіпкерлер, халықтық салт-сана мен әдет-ғұрыптар, ойындар пайдаланылғанын айтуға болады. Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебегі», «Бәйбіше-Тоқалы», Жүсіпбек Аймауытовтың «Рәбиға», «Мансапқұмар», «Қанапия-Шәрбану», Бекмұхамед Серкебаевтың «Бақсы», «Ғазиза», Қошке Кемеңгерұлының «Әулие тәуіп» сияқты 1920 жылдарға дейін жазылған пьесаларды атауға болады.

ХХ ғасырдағы әдебиет, ең алдымен, проза жанрының күрт дамып, өркендеуімен ерекшеленгені белгілі. Бұл үрдісте де фольклордың өзіндік үлесі бар. Әсіресе, тарихи романдардың қайсысын алсақ та, оларда фольклордың небір әдемі үлгілерін табамыз және олар шығармаға шынайылық қана емес, көркемдік қасиет, тамаша ауандарытады, оның шырайын келтіреді. Алуан түрлі аңыздар, өлеңдер, нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, үйлену мен жерлеу салтына байланысты әдет-ғұрыптар мен ән-жырлар романның өн бойында әдемі жарасымдылықпен пайдаланылып, кейіпкерлердің көркем бейнесін сомдауда, шығарманың мазмұнын тереңдетуде, өмір шындығын жан-жақты көрсетуде үлкен рөл атқарады. Мұны, мәселен, «Абай жолы», «Оянған өлке» сияқты классикалық тарихи романдардан анық көреміз. Бұл дәстүр ХХ ғасыр басындағы әдебиеттен бастау алатыны даусыз. «Қыз көрелік», «Бақытсыз Жамал», «Қалың мал», «Ақбілек», т.б. осы ойымызға дәлел бола алады.

Жаңа дәуірдегі, әсіресе, 1900-1930 жылдарғы қазақ әдебиеті үшін фольклорға сүйену, оны пайдалану – қажетті де орынды іс болды. Жаңа туып, қалыптасып келе жатқан профессионалды әдебиет фольклордың көмегінсіз бірден өркендеп кетуі мүмкін емес еді, себебі жүздеген жылдар бойы өмір сүріп келе жатқан фольклордың орныққан өзіндік көркем жүйесі, эстетикалық қуаты, тарихпен арақатынасы, болмысты көркем бейнелеу принциптері мен әдіс-тәсілдері, көркемдік-бейнелеу құралдары бар болатын, соларды пайдаланбай, жаңа әдебиет аяғынан тік тұрып кете алмайтын еді, өйткені, ол әлі өзінің көркемдік жүйесін тудырған жоқ-ты. Мұндай жағдай, яғни әдебиеттің фольклорға «тәуелділігі» өткен ғасырдың 20-40 жылдар әдебиетінде айқын көрінді. Уақыт өте келе, ол әдебиет дами келе, фольклорды бұрынғыдан басқаша пайдаланды, оған деген қатынасы да өзгеше болды. Бұл жерде үлкен рөл атқаратын фактордың бірі – жазушының таланты мен алдына қойған мақсаты екенін айту керек, және өмір мен қоғам талабы да айтарлықтай маңызды болғаны белгілі. Рас,бұл тұста бір жазушылар фольклорды сол қалпы пайдаланды да, енді бір авторлар оны өзгерте, сәл басқаша қолданды. Бұл жерде шығарманың қай жанрда жазылғаны да аз әсер еткен жоқ.

Әрине, әдебиет пен фольклордың арақатынасын зерттегенде «жазушы және фольклор» деген мәселені айналып өту мүмкін емес. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, қай жазушы фольклорды қандай мақсатта шығармасына арқау етеді, және оны қаншалықты әрлі,қандай деңгейде пайдаланады – бұл әдебиет пен фольклордың байланыс түрлерін қарастыру үшін аса маңызды мәселе. Әсіресе, жазушы шығармашылығында фольклор эстетикалық міндет орындай ма және ол көркем шығарманың ішкі, ажырамас бөлігіне (ингредиентке) айнала ма, – бұл да айтылмыш проблеманы зерттеудің бір қыры. Қаламгердің дарыны мен алға қойған мақсаты фольклорды шикізат есебінде емес, ойлаған идеясын көркем түрде іске асыруға мүмкіндік беретін тәсіл ретінде бағалап, оны мазмұн мен эстетика жағынан байыта түседі. Автор фольклорлық сюжетті өз көрігіне салып, қайтадан қорытады, сөйтіп, шығармасымен тұтастандырып жібереді. Сондай қаламгердің ең жарқын өкілі – Мағжан Жұмабаев. Ол фольклордың бірнеше түрін қамтыған.

Мағжанның фольклордың әр жанрлық түріне баруы оның фольклоризмі әр алуан екенін көрсетеді. Бұл жағдайды тек қана Мағжанның шығармашылық өздігінен деп түсіндіру аздық етеді. Ұлы ақынның фольклорға, оның әр жанрына ден қоюының басқа да маңызды себептері бар сияқты. Мәселен, ол Қорқыт жайлы әпсананы, Қойлыбай бақсы туралы шамандық мифті, Баян батыр туралы жазғанда тарихи аңызды, сондай-ақ Жүсіп хан туралы ертегіні, Сыздық жайында айтқанда хикаяны өз поэмаларына арқау етіп алған. Неге, қандай себеп? Біздің ойымызша, мұның сыры мынада: біріншіден, Мағжан өз заманына риза емес, сол тұста жүзеге асып жатқан қоғамдағы, санадағы саяси, экономикалық, мәдени, тұрмыстық өзгерістер мен іс-шараларға, жалпы жағдайға наразы, бұл жағдайдан құтылу жолын шарқ ұрып іздейді; екіншіден, халықтың өткен ғасырлардағы ұлт-азаттық күресін, тарихта өшпес із қалдырған оқиғаларды, сондағы Абылай, Баян, Кенесары тәрізді қаһармандардың ұлы істерін көрсетіп, қазақ жұртының рухын көтеруге күш салды, тәуелсіздік үшін күресуге шақырды; үшіншіден, Мағжан, бір жағынан, романтик ақын ретінде халықтың өткеніне, рухани мұрасына айрықша мән беріп, оны өте жоғары бағалады және содан идеялық-көркемдік нәр алды. Бұл айтылған тұжырымдар Мағжан поэмалары арқылы әдебиет тарихында халық поэзиясы қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. (Біз ақынның аталған шығармаларына жеке-жеке талдау жасамаймыз, олар жайында проф. Ш.Елеукеновтың кітабында жан-жақты айтылған[7]). Осы жерде Мағжан шығармашылығын монографиялық түрде арнайы зерттеген проф. Шериаздан Елеукеновтің мына ойларын келтіру жөн деп ойлаймыз. Ұлы ақынға ескіні көкседі, патриархалдыққа қарай кейін сүйрейді деген айыптаулардың жала екенін айта келіп, зерттеуші былай дейді: «Мағжан елім деп қан жұтқан ерлерді болашақ үшін, қазаққа қайрат-жігер беру үшін жырлады. Өткенді көксеу бар да, өткеннен рух алу бар. Бұл екеуі екі басқа нәрсе. Ақын өткеннің қайраткерлерін, Абылайды, Кенесарыны дәріптеді. Бірақ ол хан заманын тірілтуді тілеген жоқ. Елдің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен ерлердің рухын шақырғанда отаршылдық қамыты астында жасып, жүнжіп кеткен елінің намысын қоздырғысы келді, кеуделерінде бабаларының өжет, қайсар жігерін тұтатқысы келді»[8].

Осы ретте айтатын бір нәрсе: қоғам өмірінде үлкен сілкініс, тағдырлыбетбұрыс болған кездерде бүкіл мәдениет, әсіресе, әдебиет халықтың тағдыры туралы ой қозғап, қоғамдық санаға үлкен әсер етеді. Сондай оқиға Ресейде орын алған 3 революция еді. Алғашқы, 1905 жылғы революция орыс қана емес, империя құрамындағы ұлттардың да санасына қозғау салып, бостандық, азаттық идеясының жүзеге асуы мүмкін деген сенім тудырды. Дәл осы шақта орыс әдебиеті классикалық сыншы реализмнен басқа әдіске (символизм, т.б.) көшіп жатқанда, бізде романтизм белгілері бой көрсетті. Ал, романтиктердің халық поэзиясына, тарихына аусары ауып тұратыны белгілі.

ХХ ғасырдың басында, дәлірек айтқанда, 1905-1920 жылдар аралығында қазақтың аса талантты жазушыларының ұлттық фольклорға, өткен тарихқа ден қоюының тағы бір себебі мынада жатқан сияқты. Профессор Ш.Елеукеновтің сөзімен айтқанда, «бақытсыздақ пен өлім елесі торлаған қазақ халқы 1905 жылғы революциядан соң ес жиып, күш ала бастады. Жаралы адам есін жиғанда ыңырсып, ыңқылдай бастайды ғой. Сол сияқты халді біздің әдебиетіміз де басынан өткерді. Ол елім, жұртым, халқым деп жар салды. 1905 жылдан кейін жарық көрген «Оян, қазақ», «Қырық мысал» – сол ыңырсу мен қыңқыл-сыңқыл. Бұл әдебиет өзінің жаралы жүрегін басып сөйлегенде бұдан бұрынғы қаһармандық жорықтары көзге елестейді, ояна бастаған халқына сол бір жаугершілік шағын еске алуды мақсат тұтты. Сөйтіп, әдебиет өткенді жырлай бастады, бірақ, өйткенде, ол бұрынғыны қайта орнатуды көксеген жоқ, тағылық өмірін дәріптеген жоқ. Ол өткенді жырлағанда жас халқын демейтін, оның жүрегіне сенім отын жағатын айла іздеді»[9].

Ш.Елеукеновтің бұл тұжырымы Жүсіпбек Аймауытовтың ойын бекіте түседі. Мағжанды романтик ақын деп атайды да, Ж.Аймауытов былай деп жазады. «Ертегі, Қорқыт, Баян – Мағжан романтизмі күшейгендігіне дәлел... Мағжан қазақтың бұрынғы ақындарының (Абай, Ахмет, Міржақыптың) ізін қуып, халықты өнер-білімге шақырды. Мағжан сондықтан мәдениетшіл роматик болып отыр»[10]. Осыған ұқсас пікірді Қ.Мәшһүр Жүсіп те айтады.

«...Мағжан романтизмінің, – деп жазады ол, – шындықтан аулақ кету үшін емес, қайта күрделі ақиқатқа мүмкін болған (сол кездегі цензура, қысым бөгеттен өтіп, шығармаларының жарық көру үшін де) өзгеше жол іздеу нәтижесінен туғанын ескеруіміз керек»[11].

Жалпы, романтизмнің пайда болуы әрқилы және әртүрлі себептерге байланысты және ол реализм туа салысымен ізім-қайым жоғалып кетпейді, қайта реализмге негіз бола отырып, онымен қатар жүруі де мүмкін. Профессор Мәшһүр-Жүсіп дұрыс айтады: «Көркем әдебиет дамуында реализм тәрізді романтизмнің де елеулі орын алғаны белгілі. Қазір әдебиетіміз, негізінен, реалистік бағытта дамып жатыр десек, ол романтизмнен мүлде безді деген сөз емес. Романтизм кеше болғаны тәрізді бүгін де бар. Әрине, оның бұрынғыдай тым оқшау, тым «таза» емес, өзіндік сипатта дамып отыратынын да ескерген жөн. Жалпы, адамдардың әдеттегіні тамашалаумен қатар ерекше биікті аңсауы қашан да қай түрде, қай сипатта болмасын романтизмді немесе романтизм элементтерін тудырып отыратыны ақиқат. Демек, реализмсіз бірыңғай романтизммен қалу әдебиет тынысын тарылтатыны тәрізді – романтизмсіз реализм де бір қанатты, бір аяқты жарымжанға ұқсап қалар еді. Ендеше ежелден қатар өмір сүріп келе жатқан бұл екі әдісті бір-біріне қарама-қарсы қоймай, екеуіне де қанағат керек екенін ұмытпау лазым»[12].

Ұлттық поэзияға тақырып жағынан да, идея тарапынан да, түр тұрғысынан да көп жаңалық енгізген Сәкен Сейфуллин де фольклорға жүгініп, өзінің шоқтықты «Көкшетау» поэмасын дүниеге әкелгені белгілі.

«Сәкен, – деп жазады академик Серік Қирабаев, – Көкше аңыздарының ішінен «Жеке батыр», «Бурабай», «Оқжетпес», «Жұмбақтас» туралы әңгімелерді бөліп алады. Бұл аңыз әңгімелер Көкшетаудағы бірнеше жерлердің жоғарыдағы аттарға ие болуы жайын шертеді. «Жеке батыр» тауының аты қарауылда тұрған батырдың қалғып кетуіне байланысты туса, «Бурабай» сол көлді мекен еткен ақ бас бура тарихымен байланыстырылады... Сәкен жырлауындағы ел аңызында Бурабай көлін мекендеген ақ бас бура – ардақты ел күзетшісі, соның жақсылық, жаманшылығына ортақ жануар болып суреттеледі. Мұның өзі тіршілігі төрт түлік малмен байланысты болған халықтың сол малды ардақты деп табынуы кезіндегі ұғымның әсері болуы ықтимал. Ақбура ел өміріне қатысы бар елеулі жайларды алдын-ала сезетін болған деседі»[13]. Зерттеуші дұрыс аңғарған. Ақ бас бураны кереметі бар, алдағыны болжайтын сәуегейлік қасиеті бар деп керемет тұту – ежелгі мифологиялық сананың, дәлірек айтқанда – тотемистік пен анимистік және магиялық нанымдардың қалдығы. Ал, Жеке батырдың шаршағандықтан ұйықтап кетіп, тасқа айналғаны – архаикалық мифтің сарқыншағы[14]. Әлбетте, бұлар реликті ғана, бірақ алғашқы түпкі түсінік өзгертілсе де сақталған, алайда, мұны автор да, оқырман да олай деп ойламаған, себебі ол ұғымдар әдеби-көркемдік құрал деп қабылданған. Сәкен Сейфуллиннің фольклорлық материалды шебер пайдаланатынын «Оқжетпес» пен «Жұмбақ тас» тарауларынан айқын көруге болады. Оқжетпес туралы да, Жұмбақ тас жайындағы сюжет те таза фольклорға жатады, біреуі – тарихи аңыз болса, екіншісі ертегі іспетті әпсана, бірақ соған қарамастан екеуі де этиологиялық мифті еске түсіреді, яғни ежелгі замандағы «ана жердің атауы неге солай, мына көл не себепті осылай аталады», «қарлығаштың құйрығы неге айыр» деген сұрақты-жауапты, себеп-салдарлы мифтер мен әпсаналарға ұқсайды. Әрине, олар ұзақ уақыт фольклор жүйесінде болғандықтан жанрлық та, сюжеттік те өзгерістерге ұшыраған, көркем шығармаларға айналған, ал, әдебиетте мүлде жаңа сипат алып, үлкен әдеби-көркем міндет атқарған. Мәселен, қыздың жұмбағын айтуға болады. Бұл өзі – жеке сюжет және өте ескі сюжет. Ол ежелгі Үндістанның «Веталаның жиырма бес әңгімесі» (бізде «Калила мен Димна») атты көне кітаптарында әңгімеленеді[15]. Мұнда төрт күннен кейін тойы болайын деп тұрған қызды бір жігіт тоғайда ұстап алады да, зорламақ болады. Қыз жалынып, «тойдан кейінгі күні өзім келейін, сен менің обалыма қалма, жібер» – дейді. Жігіт жібереді. Той өтеді, түнде күйеуі құшақтайын десе, қыз болған жағдайды айтады. Күйеуі «рас болса, жарайды, бар» – дейді. Қыз уәдесін орындау үшін жолға шығады. Оны бір қарақшы ұстап алады да, әшекейін тартып алып, өзін қорлайын деп ойлайды. Қыз оған басынан кешкендерін түгел баян етеді. Қарақшы «бұл қыздың махаббат қуанышын қалайша бұзам», – деп ойлап, қызды жөніне жібереді. Қыз уәдесі бойынша өзін тоғайда ұстап алған жігітке қайтып келеді. Ол риза болып, қызға тиіспей, үйіне қайтарады.

Жанр жағынан бұл – ежелгі Үндістанның тәмсілі (притча). Ал, осы сюжетті С.Сейфуллин қайдан алды, ол – жеке мәселе. Біздің мақсат – басқа: аталмыш сюжетті ақын қалай пайдаланған. Ол өзінің идеялық-шығармашылық мақсатына қарай ескі фольклорлық сюжетке үлкен әлеуметтік жүк артқан, өмірдегі моральдық, этикалық қайшылықтарды ашу үшін қызды жаугершіліктің қызығына түсіп, қарапайым жұртқа зорлық-зомбылық жасағандарға қарсы қойған, ол үшін ақын фольклорлық шығармадағы кейіпкерлерді өзгертіп, оларға символдық мағына берген, сол себепті қалмақ қызы өзінің өмірін, ойын жұмбақтап айтады. «Өзі және әңгімеге қатысы бар адамдар онда әртүрлі құстар түрінде бейнеленеді. Мысалы, ол өзін кептер етіп көрсетсе, қиянатшыл адамдарды қарақұс, жапалақ күйінде, лашын – елдің қамқор адамдары, сұңқар – өзінің сүйген жары, жыртқыш бүркіт – хан бейнесінде суреттеледі. Қыз тек өзін ғана емес, момын құстардан көп зәбір шегетін кептерге бүкіл әйел қауымын балайды»[16]. Әрине, талантты ақын Сәкен Сейфуллин көне фольклорлық сюжетке әдеби-көркем нәр беріп, оқиғаларды лиро-эпикалық сарында жырлаған.