АЗІРГІ ПРОЗАДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР 2 страница

Аңқау елге арамза молда дегендей, ақыры, Қобда қаласын манж-қытайдан азат еткеннен кейін Жа-ламаның атақ-абыройы артып, ол батыс өлкенің жарты патшасына айналады. Қазақтарды қырып-жойып, ішкері қоныс аудартып, көнбеген Ақынбектің терісін тірідей сойып, тұлып жасайды. Бұл оқиғаның куәгері, халық ақыны Нәжікеш Таңқайұлы былай деп жырлайды:

Жайладық жаз маусымда Олоннуурға,

Ләшкердің өкімімен бардық зорға.

Сойғызып Ақынбекті бітеу тұлып,

Құтылмас әбден түстік темір торға[338].

Жа-ламаның үйінен адамның тері тұлыбын көзімен көрген орыс саудагері В.В.Бурдуков одан: «Бұл не үшін керек?», – деп сұрағанда, ол шімірікпестен: «Бұл маған діни рәсім жасағанда қажет», – деп жауап берген екен[339]. Бұл дерек хикаятта былайша көрініс табады:

– Тамаша тері, – деді, құрбандығының қақыраған даусынан күш алып, қасапшының айрықша шеберлігіне риза болып, мерейі көтеріліп тұрған Жа-лама. – Арық та емес, семіз де емес. Тамаша тері...

Жаңа ғана құрметті тұтқынға бажайлап ұғындырған. Әуелі арқа терің сыпырылады. Қасиетті дабылды қаптау үшін. Содан соң қалған терің... Не үшін екенін айтқан. Тұлұп! Бізше тұлұн. Сендердің жайнамаз сияқты. Құдіретті сары діннің өзгеше рәсіміне орай, өз құдайымыз – шын құдайға мүнәжат еткен, атаулы, айрықша күндерде алдыма төсеймін, сенің әдемілеп иленген мүбәрак теріңді»[340].

Әмірсананың қайта тірілуі туралы аңыздау ұлт азаттығын аңсаған халықтық миф болса, бұл адам баласына жат зұлымдық түсінік Жа-ламаның сырқат санасынан туған өзгеше жыртқыштық кесел болса керек. Жаны шығуға айналғанда шәйіт Ақынбек қанішерді қарғап көз жұмады:

«Жа-лама! Қарғыс атсын сені! Басың найзаға шаншылсын! Етіңді ит жесін! Екі жалғанда тыным таппа! Тұрағың тозақтың төрінен болсын!»[341]

Бұл қарғыс айна-қатесіз орындалғаны хикаяттың соңында көрініс табады. Иә, Моңғолияның революциялық қызыл өкіметінің көсемі Д.Сүхбаатардың бұйрығымен Нанзад батыр, Дугаржав, Даш бастаған топ бүлікшіл қаныпезер Жа-ламаның бекінісіне шеберлікпен еніп, оны атып өлтіреді[342].

Осы тарихтың көркем жаңғырығы хикаятта нанымды суреттеледі. Жауынгер Дашы атып өлтірілген Жа-ламаның басын кесіп ап, оның тәнін итке жегізеді де, кесік бастың бұзылмай сақталуын ойластырады. Сол кезде Жа-ламада құлдықта арып-ашып жүрген қазақтың екі шалы оған кездесіп, ақыл кеңес береді.

«Екі ақсақал әрі абыржып, әрі таңырқап, азғана отырды да, зұлымдыққа орай жаза ғой деп тоқтаған. Ақыры, күтпеген кеңес шығарды. Аз-мұз тұз сіңіп, біршама сорғығаннан кейін, басты сексеуілдің түтінімен ыстау керек еді. Қазақтың шалдары басқаша қисын тапты. Торсық, торсық бар ғой. Қымыз ашытатын. Моңғолдың емес, қазақтың торсығы. Сондай болуы керек деп ұғындырды. Иә, талай көрген – әбден ысталған теріден тігеді екен. Мына Жа-ламаның басы сол торсықтай болып ысталса, қандай жақсы...Дашының көңіліне қона кетті»[343].

Астрахань қалмағы Жа-лама ата-баба кегі үшін қазақтың қыр соңына түссе[344], алаштың қарапайым екі қариясы оның басын баппен ыстап, кек қайтарғаны тұспалданады. Кесік бас «жүз жыл көрмеде тұрса да, бұзылмастай» ысталып болған соң Жа-лама туралы жалпақ моңғол жұртына таралған аңыз-лақаптың соңына нүкте қойылады. Яғни, хикаяттың басында жанданған миф енді «өледі». Ол былайша көрініс табады:

«Жа-ламаның тұздалған, ысталған, қазақтың көн торсығындай қатып- семген кесік басы найзаға шаншылды. Орталық революциялық өкімет алдамшы лама, қанышер қарақшының шынымен өлгенін, енді қайтып оралмасын, ешқандай бүлік, толқуға жол жоқ екенін, жаңа, қызыл діннің күш-құдіретін әйгілеу үшін сырттан келген сенімді қалмақ шеріктерінен арнайы жасақ құрып, найза ұшына бекітілген басты жаңғырған, жаңарған ұлыстың барлық аймағында отырған еңбекші халыққа көрсетіп шығу туралы жарлық берді.

Жа-лама өліпті! Басы найзаға шаншылып, ел аралап жүр!..»[345].

Сонымен, хикаятта 1912 жылы Ақынбек айтқан қарғыс 1922 жылы орындалып, Жа-ламаның етін ит жеп, басы найзаға да шаншылады. Қарғыста қапысыз айтылғандай, «жаны да екі дүниеде тыныш таппағаны» былайша бейнеленеді:

«ХХ қатыгез, темір ғасыр дүниеге әкелген әщады құбыжықтар әулетінің бірегейі ғана емес, ең алғашқы ірі тұлғасы Жа-ламаның қанға тоймаған жаралы жаны күні бүгінге дейін тыным тапқан жоқ, өзінің кесік басын күзетіп, Ленинград-Петербургта әлі жүр деседі. Жылына бір рет – өзі аңдаусыз, оқыс қазаға ұшыраған қаңтар айының он жетісі күні, кешкі алакөлеңкеде, Кунсткамераның астыңғы, қоймалы бөлігінде елес-сүлдесі көзге көрінеді, қақпағы жарылып сынған шыны текше ішінде, сасық формалинге сусындап жатқан өзінің кесік басына телміре қарап, үнсіз, тілсіз, сөлбірейіп, азғана тұрады, содан соң ғайыпқа айналады, бірақ ешқайда кеткен жоқ. Кунсткамераның ішінде болмаса, сыртында, тақау төңіректе, қайткенде де өзін өлім жазасына кескен осы ежелгі шаһардың бір жерінде, жүр деседі»[346].

Жазушы «Кесік басқа ақы берсе де, жуымас едім. Тірі тұлұпты сұрап жүріп, өз көзіммен көрдім...Тірі тұлұптың бүгінгі ұрпағы ретінде», – дейді осы күнгі Прагадағы кеңістікке қайта оралып[347]. Хикаяттың соңында жазушы адамға жасалған қиянат адамзатқа ортақ екенін сездіріп, талай зобалаңды бастан кешкен қазақтың сыртқы терісі сойылса да, ішкі жүрегі, өр рухы қалпында қала бергенін әйгілеп, алаш ұрпағын қайсарлыққа үндейді, ерекше философиялық түйін жасайды:

«Теріміз тірідей сыпырылды. Сүйегіміз ғана қалған. Құры жан діңкелеп, қу сүйек саудырап, бүгінгі күнге жетіппіз. Зарығасың, қамығасың, бірақ тәуба айтпасқа тағы амалың жоқ... Тері – сыртқы кеп. Халықтың өзі емес, жамылғысы, ауыспалы киімі. Тарихтың ұзақ жолында тағы бір өзгеріппіз. Сүйек бүтін. Жара жазылады. Әйткенмен... әуелгі, тума кебімді ұмыта алмайды екем. Қуанышты да, қайғыны да. Неше мың жылдық ғұмырымның жарым сағат, жарты минутын»[348].

М.Мағауиннің қоғамдық санаға дүмпу туғызған келесі бір романы – «Жармақ»[349]. «Жармақта» Қазақстанның қазіргі қоғамдық-саяси өміріндегі шешімін таппаған келелі мәселелер сөз болады. Бұнда бас кейіпкер екіге жарылған – Қазыбеков Мұрат ұлттық рухтың жоқшысы, кедей тарихшы, ал, оның жарты бөлшегі – Қазыбеков Марат, керісінше, дәулетті бизнесмен, биліктегі элита.

Тегінде, бір адамның екіге жарылу сарыны қазақ ертегілерінде кездесетін сарын. Мәселен, «Бақтыбай би» деген ертекте бұндай оқиға былайша көрініс табады: «Өз елінің биінің жалғыз ұлы бар екен, ол келіншегін төркіндетіп келе жатса, бұларға жолдан бір сайтан келіп қосылып алыпты. Әлден уақытта келіншек байқап қараса, күйеуі екеу болып қалыпты. Бір-бірінен титтей де айырмасы жоқ. Келіншек кайсысы өзінің күйеуі екенін айыра алмапты. Сол жағындағысын «өз күйеуім» дейін десе, оң жағындағысы да өз күйеуі сияқты. Оң жағындағысын «өз күйеуім» дейін десе, сол жағындағысы да өз күйеуі сияқты. Сөйтіп, келіншек қайсысын «өз күйеуім» дерін біле алмай, екі жағына жалтақ-жалтақ қараумен жүре беріпті. Ал өңі-түсі айырғысыз би ұлы мен сайтан жол-жөнекей келіншекке таласып, керісумен болыпты». Ақыры, өз күйеуін тани алмай, есі шыққан келіншекті бала би Бақтыбай құтқарады, ол екеуін жарыстырып, «Озғаның құмыраға келіп кіресің, қалғаныңды қылышпен шауып өлтірем», – деп үкім шығарады. Нәтижесінде шайтан озып келеді де, құмыраға қамалады[350].

Романда бұндай жағдаят былайша көрініс табады: «Балжанның өңі бұзылып кетті. Иегіне дейін көміліп, көрпе астына тығылған. «Сен...сен... – дейді дір-дір етіп. – Сен... екеу екенсің ғой!», «Балжан, Балжан... қорықпа, бұл мен ғой!», – дейді, тіпті де, мен емес, тек маған егіздің сыңарындай ұқсайтын біреу»[351].

Міне, университетті үздік бітірген дарынды тарихшы жас ғалымның бір өзі тылсым жағдайда екіге бөлініп, бірі – жан жолында, бірі тән жолында қызмет ететін жолайрыққа түскен сәті. Жазушы, бұл шығармасында да мифопоэтикалық қолданыстарға сү йеніп, оны көркемдік тәсіл ретінде қолданады. Бір адам келесі адамның сыңары, бөлшегі ретінде бейнеленеді, кейіпкер белгілі бір кеңістіктен келесі мекенге кедергісіз өтіп отырады. Бірақ бұның бәрі шығарманы шытырман оқиғалы, қызықты болдыру үшін қолданылған әдістер, шын мәнісінде, романда қазіргі қазақ қоғамындағы бай мен кедейдің, рухани құндылық пен материалдық игіліктің, халық пен биліктің арасы алшақтап, екіге жарылып кеткендігі суреттеледі.

«Бір бүтін – қос жармақ. Анау, кеткен жармағым алғашқы қадамынан бастап, маған тиеселі бар игілікке ие болған. Әуелі жүрек емес, есеппен қосылған сұлу жар, оған жалғас молшылық өмір, барақат тіршілік... Берік, нақты бағдар – бар болып, бай болып, тыныштықта дәурен сүру – басқа ниет, пиғылдан ада. Ал мұндағы жармақ – құр кеуде ғана. Рас, терең білім, ұлттық таным, бірақ соған орай қажымас қайрат, қайыспас жігер жоқ»[352].

Сонымен, жаңа қазақ сенатор Марат Бейсенұлы «Ақырзаман адамы. Қазақ ақырзаманының. Бүкіл дүниеден түңілген – ештеңеден тайынбайды, иман, ұяттан ада – ешкімге сенбейді, сөйте тұра, өмірге өте құштар. Оның ұғымындағы өмір – билік пен байлық»[353] .

Бизнесмен Марат Бейсенұлы өз сыңары Мұратқа ақша төлеп, ежелгі қыпшақ ұлысы туралы көлемді кітап та жаздырады. Оны өз атынан шығарғысы келіп, барымталап алады, байлыққа мас болған жаңа қазақ сенатор болып сайланған соң сыңарын, яғни қара халықты жәбірлеумен айналысады. Бұған төзбеген зиялы Мұрат оны өлтірудің тәсілін табады, себебі тарихшы Мұрат өзіне қол жұмсаса, оның жаны – бір жармағы сол сәтте көз жұматынын түсінеді. Марат Бейсенұлы парламентте «Қазақстан: демография және иммиграция» деген тақырыпта ұлтсыздану ұранын көтеріп жатқанда оның сыңары Мұрат қол тұзаққа асыла қалады, сол сәтте сенатордың да тілі күрмеліп, буынып, жаһаннамға қабат аттанады[354].

Бір қызығы, Мұраттың жаны ұшып, аспанның екінші қатына көтерілгенде сыңарының жаны келіп, оған қосыла кетеді. Бұл да – байырғы танымның белгісі. «Енді ғарасат майданында бірге жауап береміз, екі кісі, екі ғұмыр емес, бір кісі, бір ғұмыр ретінде. Мен ғана. Жалғыз өзім»[355], – деп толғанады зиялы Мұрат Бейсенұлының рухы.

Шығармаға көркемдік тартыс беруде адамның екіге бөлініп, өзінің жан дүниесімен арпалысуы, өзара тайталасқа түсуі Д. Досжанның «Мағжанды өлтіргендер» туындысында да кездеседі.

«...жолдасы айтып еді «Адам қарап жатып қақ жарылады, екі бөлек күйге түседі екен, – деп. Ауруханада, ақ төсекте шалқамнан сіресіп жатырмын. Көңілімді сұрай келген кісіге басымды көтеріп тілдесемін: Құданың құдіреті, дәл өзім секілді екінші кісі аяқ жағымда аузына құм құйылып, үндемей отырады. Мына жақта төсекте өзім самбырлап сөйлеймін кеп; екінші кісі, кісі болғанда, өзімнің екінші сұлбам аяқ жағымда сүмірейіп отырғаны»[356].

Қорыта айтқанда, жазушы қазақ қоғамында орын алып отырған жаңа қазақ пен ескі қазақтың арасындағы қайшылықты, дүбәра-дүрегейлер мен ұлт зиялыларының ортасында өріс алған жікті шеберлікпен суреттеген. Бұл кесел тереңдей берсе, ұлт тұтастығына нұқсан келетіндігіне көз жеткізіп, дабыл қаққан. Қазақстандағы саяси-әлеуметтік өмірді деректі толғаммен өре суреттеген шыншыл шығармаға мифопоэтикалық бояулар сәуле түсіріп, романның композициялық құрылымын күрделендіріп тұр деуге негіз бар.

М.Мағауин «Қуыршақ»[357] деген әңгімесіне қазіргі ел ішінде айтылатын жансорғыш (вампир) әйел туралы хикаяны (демонологияны) арқау етеді. Әңгіменің бас кейіпкері Құрман – білімдар студент, ал, оның ғашығы Алматылық Қуыршақ (фамилиясы – Орманбетова) – лақапты қыз. Екеуі Алматыда би кешінде танысады, бір-біріне ессіз ғашық болады, бірақ жігіт кезіккен сайын әлсіреп, керісінше, қыз құлпыра береді. Ақыры, Құрман оқуын Новосибирскіге ауыстырып, қыздан қашып құтылады. Бірақ қыз Құрманмен қоштасарда оған қуыршақ сыйлайды. Енді Құрманды сол қуыршақ мазалайды, тұсына іліп қойса, жан бітіп, түнде оны құшақтап, сүйеді. Әбден үрейленген Құрман оны Семейде жерошақта лаулап жатқан отқа өртейді. Сол кезде қуыршақ жылайды. Ақыры, Құрман жігіт ағасы болған шағында Алматыда қызбен кездеседі. Қыз кенет «...махаббат өртеніп кеткен. Менің аяқ-қолымды байлап, аямай, отқа салдың емес пе?», – дейді. Жігіт аң-таң қалады. Бұл жолы да әрі-сәрі күйге түсіп, әйелден қашып құтылғандай болады. Құрман балалы-шағалы боп, әбден қартайып шал болғанда, тағы да Қуыршақ қыз түсіне еніп, мазасын ала бастайды, оны жазушы досына сыр бөлісіп айтады. Әңгіменің аяғында қыздың елесі Құрманның түсіне қайтадан еніп, биге шақырғанда, ол қорқыныштан жүрегі жарылып, өледі.

Міне, бұл әңгімеде жазушы қазіргі қалалықтар айтатын демонологиялық сарынды (постфольклор) кәдеге жаратады. Бұл әңгімеде фольклордағы хикая жанрының шарттары (деректілік-нанымдылық, оқиғаның қараңғы түнде орын алуы, елес, түс, т.б.) түгел сақталған. Жазушы қалалық өмірді, мәселен, фабрикада өндірілген қуыршақтың тірілуін, жансорғыш әйелдің әрекетін, одан физиктің қорқуын суреттеуі – былайғы көзге қазақы негізден алшақ секілді көрінеді. Бірақ қазақ ертегілерінде еркектерді дуалап итке, торғайға, есекке айналдырып, әуре ететін сиқыршы әйелдердің небір бейнесі мол кездеседі. Жазушы Қуыршақ қыз деп шартты атаған сұлудың фамилиясы – Орманбетова. Ал, қазақта «Орманбет би» деген ертек бар, онда бидің сұлу тоқалы адамдарды хайуанатқа айналдырып, сиқыршылықпен айналысады[358].

Ертекте «сойып, төстігін қарып жегелі отырған маралға жан бітіп тіріліп, аңшыға “Менің жәйімді Орманбет биден сұра”, – деп секіріп-секіріп жоқ болады.

Аңшы жігіт Орманбет бидің соңынан іздеп бармақшы болады. Ақыры, Орманбет бидің жаңа отауын табады. Отауға кіріп барса, бір әйел тұрыпты да: “Сен Орманбет биді іздейсің ғой”, – деп, бір жүгенді қағып қалып: “Қара төбет бол”, – деген екен, әлгі аңшы ит болып шаба жоғалыпты, бірақ, санасы өзгермейді».

Демек, жазушы сана түкпіріндегі осы ертегілік-хикаялық сарынды да әңгімесіне астыртын қиуластырып отыр деп айта аламыз.

Жазушы М.Омарова «Жол үстінде»[359] деген әңгімесіне хикая сарынын пайдаланады. Әңгімеде автобустан кешігіп, түнде жұмыстан қайтқан қыз бен Алмабектің ұлы үйіне дейін бірге келеді. Қараңғыда қасына серік болған бейтаныс жолаушыға арқаланған қыз жол бойы әңгіме-дүкен құрады. Сөйтсе, үйде алаңдап, күтіп отырған апасы көрші ауылдағы Алмабектің ұлы баяғыда қайтыс болып кеткенін айтады, ал, қыз беймәлім жолаушының аруақ-елес екенін енді түсінеді. Ертеңінде Алмабек қайтыс болғанын ел естиді.

Сонымен М.Омарова да өлі аруақтың тірілер әлеміне көрінуі туралы ел аузында айтылатын лақапты әңгімесіне желі етеді, әрі аруақтың мазалауы қатерлі деген наным-сенімді негіз етеді. Әңгіменің баяндау стилінде, мезгілдік-мекендік межелерінде кәдімгі фольклорлық хикаяның табиғи қалпы сақталынған.

Жазушы Т.Нұрмағанбетов «Ағыбай батырдың өкініші», «Бұқарбай батырдың бір мінезі»[360] деген екі әңгімесіне тарихи аңыз сюжетін өзгеріссіз тұтас қалпында пайдаланған.

Тегінде, орыс патшалығының әскерлерімен соғысып, ақыры, түпкілікті жеңіске жете алмай, өкініп өткен Ағыбай батыр, Сыздық сұлтан секілді тұлғалардың даңқын халық зорайтып, дәріптей түсу үшін хикаялық-мифологиялық сюжеттерді олардың бейнелеріне телігені байқалады. Мәселен, Сыздық сұлтан жезтырнақпен кездеседі[361], Ағыбай кісікиікпен жолығады[362]. Ал, Т.Нұрмағанбетов әңгімесінде Ағыбай батыр айдаһарға жолай тап болады.

Жазушының «Ағыбай батырдың өкініші» әңгімесінде Сарыарқаға қайтып келе жатқан батыр айдаһар жыланды арбап жеңген – шүйкедей шалға кез болады да, қарсы алдында жатқан қамшыдай жыланды көзге ілмей қарияға қайта тірілтіп, арбасуды сұрайды. Қария батырдың күшіне сенгенімен, аждаһа қайта тірілсе, адам баласына дес бермейтінін ескертіп айтады. Ақырында, жан бітісімен қамшыдай жылан білектей, одан тоқпақтай, одан тушадай, соңында бұқадай болғанда томардай шал еңсесі езіліп, көзге көрінбей қалады. Ал, батыр мен оның серігі үрейленіп, тауға қарай қашып құтылады. Ағыбай өмірінің соңында: «жан баласына жасаған қиянатым осы болды», – деп, өкінген екен деседі.

«Бұқарбай батырдың бір мінезі» әңгімесінде қартайған батыр жейдесінің битін қарап отырып-ақ, ауылындағы жігіттердің тынышын алған қарақалпақ бұзақыларын көгендеп байлап, құлағын кесіп, еліне қайтарғаны сөз болады. Батыр «Жау шапқанда да, жауға шаппағанда да арқасы қызбайтын батыр болмайды. Бірақ мына сендердің алыс-жұлыстарыңа менің делебем қозған жоқ. Тек әлгі біреуі қарагеріме ұмтылғанда ғана қалай көтеріліп кеткенімді білмеймін...Бұл оқиғаны кейінгілерге айтқанда, Бұхарбайдың қартайғандағы тіршілігі еді дей салыңдар. Болмаса, бұл нағыз батырдың абыройын көтере қоярдай іс емес»[363] деп ескертеді.

Демек, жазушы бұл екі әңгімесіне тарихи аңыздың сюжетін өзгерпестен әдеби әрлеуден өткізіп қана пайдаланғаны байқалады.

Жазушы Асқар Алтай «Қызыл бөлтірік»[364], «Алтайдың алқызыл модағайы»[365] шығармаларына мифопоэтикалық байырғы сарындар молынан қолданғаны байқалады. «Алтайдың алқызыл модағайы» романында оқиға қоңыр аю – Айқоңыр, оның ғашық қызы – Бұлабике, аңшы-мерген – Ұлар үшеуінің ортасындағы шытырман тартысқа құрылады. Түптеп келгенде, романға ежелден ел аузында айтылып келе жатқан «қызға ғашық аю» туралы сарын өзек болған. Мәселен, «Аю бала»[366], «Түрт, көрпе»[367] («Бөбекке зар болған бай»), «Аю алпан»[368], т.с.с. ертектерде әйелді аю ұрлап кетеді де, нәтижесінде керемет алып бала өмірге келеді. Бұндай сарынға тотемдік наным-сенімнің тірек болғаны ғылымда анықталған[369].

Ал романдағы оқиға керісінше өріс алады. Қоңыр аюдың қолы тірісінде Бұлабикеге жетпей ынтық болумен өтеді, Ұлар аңшыдан «жолдыбай» жүкті болған сұлуды туыстары (Май апа мен балгер кемпір) елден оңаша босандырып, содан кейін ес жимай жатқанда у беріп өлтіреді. Айқоңыр аю төр жайлауға қойылған Бұлабикенің қабірін қопарып, оның өлі тәнін құшады, қорлайды. Бұның үстінен тап болған Ұлар аңшы көр ішінде аюмен сайысып, екеуі де бірін-бірі жарып өлтіреді. Сонымен бір қабірдің ішінде үш тағдыр иесі мерт болғанын кейінгілер көреді. Бұлабикені қоңыр аю адамдар арасынан алып қашқысы, бірге өмір сүріп, аталық сезімімен әлдилегісі келеді, ал Ұлар аңшыдан «күмәнді» болып ар аттаған сұлу қызды туыстары намыстанып о дүниеге құпия жағдайда аттандырады. Міне, адамдар жыртқыштан да қатігез, жазушы осы шындықтарды ашып көрсету үшін «қызға ғашық аю» сарынын көркемдік мақсатта ғана қолданады. Өйткені, түрік халықтарының, соның ішінде қазақтың фольклорлық санасында аю тотем, сондықтан әйел мен аю көп жағдайда үңгірде бірге тұрып, керемет алып ұрпақты өмірге әкеледі. Қайталап айтамыз, романдағы аю мұндай киелі сипаттан ада, сол себептен де жазушы ежелгі сарынды тек қана көркемдік тәсіл ретінде қолданған.

А.Алтайдың «Қызыл бөлтірік» повесіндегі Бал әжей айтатын Қызыл бөлтірік[370] туралы аңыз авторлық қолтума дүние болса, кербұғыны атамын деп өз ұлын мерт ететін Қол мерген[371] туралы сарын халық мұрасында жиі кездеседі. Шығармада Марал-анаға тіл бітіп адаммен сөйлеседі, демек ол бағзы түсінікті білдіреді. Ал бөрілер қасиетті сипаттан ада, жазушы оларды «бөлтірігін бөрі етер қызыл көз пәлелер»[372] деп суреттейді. Демек, жазушы маралды байырғы таным ауанында дәріптеп, қасқырларды шыншыл сипатта бейнелегені көрініп тұр.

Асқар Алтайдың «Кентавр»[373] әңгімесіне де адамзат санасындағы ежелгі сарындар негіз болған. Әңгімеде Семей полигоны маңында өмір сүргендіктен нәрестесі өмірге келмей, шетіней берген Моншақтай ана мен оның күйеуі Аққаздың отбасында ерекше бейнелі құлын-сәби өмірге келеді.

Бірден айтарымыз, қазақта, тіпті, түрік халықтарының сөз мұрасында адам басты, ат денелі кентавр туралы сюжет кездеспейді. Моңғол фольклорында адам басты, сиыр денелі минотавр[374] бар, бірақ ол үнді тарабынан келген деген пікір білдіреді зерттеушілер. Түрік кентавры туралы әзірше бір ғана сюжет сахаларда белгілі болып отыр. Онда «Алдымен жаратушы жылқы жаратқан, содан жартылай-жылқы, жартылай-адам кейіпті кісі өмірге келген. Қалған адамдар сол нәсілден таралған» делінеді[375]. Ал, қазақтың халық қазынасында бойында хаостың қалдығы бар бұл секілді адами кескін- келбеті бұрмаланған кейіпкер расында жоқ.