Студопедия

КАТЕГОРИИ:

АстрономияБиологияГеографияДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника


АЗІРГІ ПРОЗАДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР 5 страница




– Олар – қашқындар.

– Қандай қашқындар?

– Бұл бірлестіктің тәртібіне көнбейміз деп, басқа жаққа қашып бара жатқан жерінен жендеттер ұстап әкелген. Енді оларды өлтіреді.

– Неткен аянышты?

– Т-с-с-с! «Аяу» деген сөзді біздің патшалық ұнатпайды. Екінші олай деп айта көрмеңіз.

Осы кезде тас бөлмеге қамалған жандардың шыңғырған дауыстары естілді. Соған қарағанда оларды азаптап, өлтіріп жатса керек.

...Тұтқындар жазаланып жатқан тас бөлменің ар жағынан ащы айғайлар естілді: «Жасасын бостандық! Жойылсын жеке өкімет! Құрысын маскүнем патша!» Сонан соң олар өлең бастады. Сәлден соң бәрі жым-жырт болды.

– Бәрі де өлді, – деді Мугара көзіне жас алып»[408].

Патша болған әрбір күнін тойлайтын Тюльтан-99 өзінің қол астындағылардың киімін сатып жіберіп, арақ-шарап алдыртуы, газетке оның «Тойлаймын, өйткені, қызыққа тоймаймын» деп интервью бергені, еркіндікке ұмтылған, азат өмірді аңсап, бас көтергендерді аяусыз жазалау – тоталитарлық режимнің шынайы бейнесі екені тарихтан белгілі. Тіпті, бірлестікте біреуге жан ашымақ түгілі, «аяусыз», «жаны ашу» деген сөздерді қолдануға тыйым салудың өзі қоғамдағы адамдардың өзіндік жүрек сезімі жоқ робот-адамдар немесе мәңгүрттерге айналып жатқанын тағы бір дәлелдесе керек.

Ұлылыққа төбелесіп, қызыл шеке болған Сандра, Саримора, Қозған-Тозған елінің патшалары мен олардың әйелдері шайқас соңында құз жартастан өзенге құлап, тынышталады. Немесе өз елін бір емес, үш тонаған патшаның көзінің құруы бекер емес. Бұл ертегіде адамдармен алғаш қарым-қатынас жасаған патшалықты жоюға кіріскен Тсара елдің берекесін кетіріп, бас көтерер азаматтарын құмыраға тығып қояды. Бірақ, ақыр соңында, арам ниеттілер жойылып, патшалыққа жаны таза перілер ие болады.

Автор ертегі желісі арқылы адалдықты, тазалықты, жақсылықты идеологиялық жақтан үндеп, өмірдегі қулық-сұмдық, арамдық, алдап-арбау, өтірік айтудан жирендірген. Ауыл баласы Ермек «жындар мен перілер елінде» мыстандар, диюлар тобырында өзін биік те асқақ ұстап, бұл бірлестікте азаттықтың орнауына өз үлесін қосады. Д.Исабеков кейіпкері үшін негізгі қағида – махаббат, ата-ана алдындағы жауапкершілік сияқты қасиеттер арқылы ғана өмір сүрудің мәнін айқындау. Оқырман жын-перілер бірлестігінің өмірінен өз дәуірінің, өз қоғамының бет-бейнесін көре алады.

Жазушының фольклорлық образдарды жаңғырта, жаңа сапада пайдалануының жарқын мысалы – «Шойынқұлақ» әңгімесі. Қаламгер Ер Төстік ертегісінен белгілі кейіпкердің сыртқы тұрпатын ғана емес, ішкі сапалық қасиеттерін (күштілік, қайраттылық, өрлік, т.б.) сабақтастыра отырып, өзгеше бір образ тудырған. Авторлық баяндаудағы бала қиялының басымдық алуы да фольклорлық ой-санамен сәйкестендірілген.

– Жақсы, жақсы, Шойынқұлақпен бірге істейтін боласың, оның кезектесі жоқ еді.

Ішімнен «Шойынқұлақ» дегенді қайта-қайта түйіп отырмын. Аты қызық екен деп те қоямын»[409], – дейтін бала санасына сәйкес сурет әрі қарай тереңдетіліп: «Өстіп жүріп мен оның бет-пішініне көз тастадым. Жүнін жұлған құстың денесіндей, бүршік-бүршік бетіне үсіген картоптай емін-еркін мұрын жайласыпты. О баста оны әлдекім лақтырып жібере салғандай, бір жағына қисая жабысқан екен. Бір көрген адам оны әні-міне құлап кетеді екен деп минут сайын күткендей еді. Оның осы түрі маған қорқынышты болып көрінді», – дейтін портреттік сипаттаулармен ұлғая түседі. Қасында жүрген өзгеше сипатты адамның әрбір ісі бала үшін ертегі кейіпкеріндей елестейді. Бұл, әсіресе, ұйықтап қалып, тракторы оталмай қалғандағы бала қорқынышымен әдемі берілген. «Шынында, тап осы кезде ол мені кабинадан жұлып алып, бейне бір құмырсқадай табанымен таптап, дымқыл топырақты аяғымен бір-ақ ысырып, көме салатындай көрінді».

Өз сұрағына ылғи да бала өзі жауап табады. «Мұның «Шойынқұлағы несі, Алданышы несі?», – деп ойладым ішімнен. Бұл – «Ер Төстік» ертегісіндегі Шойынқұлаққа теңеп, құрдастарының таққан айдары емес пе екен? Егер олай болса, тауып қойылған. Шынында, солай екен, оған көзім кейін жетті».

Әңгімедегі Шойынқұлақтың оқыс іс-әрекеті – бригадирді тірідей атқа байлап жіберу оқиғасы. Кез келген адамның қолынан келе бермейтін мұндай қылық әділетсіздікке төзбейтін, көп сөздің емес, істің адамы Шойынқұлақ секілді ірі мінезді адамдарға ғана тән екенін көрсетеді суреткер. «– Әй, бригадир болмақ түгілі, құдай болсаң да, әлгі сөзіңді қайталап айтсаң, айтпады деме, сойып саламын, – дейді Шойекең.

– Сен кімді соясың, мына мені ме? Кімге шамаң келеді, оңбаған Шойынқұлақ! – деп анау өзеурейді. Онда Шойынқұлақты бәріміз де Алданыш деп, шын атымен атайтынбыз. «Оңбаған Шойынқұлақ» деген сөзді алғаш есіткен ол, бригадирге бүркіттей төніп:

– Әй, не дедің? Қайта айтшы! – дейді.

– Несі бар? Оңбаған Шойынқұлақсың! – дейді анау қайталап»[410].

Демек, мұнда белгілі фольклорлық образдың оң сипаттағы қасиеттері қаламгер тарапынан қайта жаңғыртуға ұшырап, жаңа образ жасауда көркемдік келісім тапқан.

Жазушының адам мен жан-жануар қасиеттеріне мән бере отырып, көне мифтік ұғымдарды тірілте пайдаланып, көркемдік шеберлікке жеткен әңгімесі – «Қабылан». Мұнда иттің адамға тән «естілік» қасиеттері, иесіне адалдық, жауына өшпенділік, туған жеріне деген сүйіспеншілік, т.б. сезімдері фольклорлық ұғымға сай өте шебер кестеленген.

Қорыта айтқанда: қазіргі қазақ прозасындағы фольклорлық сарын жаңа серпін, соны ізденістерге толы. Бағзы заманнан келе жатқан аңыз-әңгімелер, эпос-хикаялар, мифтер, ертегілер реминисценция үлгісімен қайта жаңғырып, жаңа үлгіде халық санасынан орын тепті. Қазіргі қазақ прозасындағы фольклорлық сарынның қолданылуы, авторлық танымға, шығарманың идеясын ашуға қызмет етсе, екіншіден, кейіпкер характерін, рухты тануға, қоғамдағы әлеуметтік шындықты танып-білуге септігін тигізеді.

 

 

§ 2. Роман мен повестердегі фольклорлық

образдар мен композицияның рӨлі

 

Ертегілік образдар. Авторлық туындылардың арасында, әсіресе, поэзия мен драматургия саласы фольклорлық жанрлар мен образдар қолдануға икемді болып шыққан. Ал, прозада басқа жағдай. Жазушылар ертегі сюжеттерін бүгінгі оқырманның қабылдауына сай, өзгертіп не дамытып пайдалануды мақсат етпеген де сияқты. Дегенмен балаларға арналған ертегілерде үндестік байланысты басшылыққа алу бар. Мәселен, Н.Ақыштың «Мыстан кемпір неге жәбірленді?»[411], т.б. прозалық шығармаларында мыстан не жалмауыз кемпірдің қызметін қайталанбаса да, ертегілер мен эпостарда оның жеңілуінің өзінен үндестік табылады. Сондай-ақ, күрделі прозалық шығармалардан да ертегілік образдардың бүгінгі шығармадағы өзіндік қолданысын айқындауға болады. Мәселен, «Ер Төстік жауға аттанарда мінер аты болмай, нағашысына қолқа салатын. Сонда нағашысы: «Жылқыға бар да, өзіңнің бетіңе қараған атты ал!» дейтін. Жылқыдағы небір жүйрік, небір сұлу сәйгүліктер батырдың бетіне қарамай, теріс айналып кете береді, ұстайын десе, маңайына жолатпайды. Сөйтіп, қор болып жүргенде, мыңғырған малдың ішінде бұның бетіне басы қазандай, имиген бөкен бөкселі, қысқа бұт бір жабы, көзі іріңдеген бір жабы қарасын! Сол жануар, ақыры, тұлпар болып шықпай ма?!»[412] – деген үзінді осы фольклорлық мәтінді қолданудың бір ерекшелігін танытады.

Шынында, қиял-ғажайып ертегілер жанрлық тұрғыдан синкретті, түптеп келгенде, мұндағы аттар мен Самұрықтың қасиеттілігі мифтік түсінікпен астасқан. Осыны ескере отырғанның өзінде бұларды ертегіден бөлек қарастыру мүмкін емес. Сондықтан «Ер Төстіктің» ертегісіндегі Шалқұйрық, Шойынқұлақ және Самұрық құс образдарын осы жанрлық ертегі образдары ретінде қарастыратын боламыз. Ә.Тарази таныстыратын Ер Төстіктің атын фольклордағы Шалқұйрықпен салыстырсақ жазушының бұл халықтық шығарманы тілге тиек еткенде мәтінді дәл беруді мақсат етпегенін анықтаймыз, ол жалпы, батырлық ертегілердегі бала батырдың ат таңдағанында оған қотыр тай келіп, оның сырты жаман болғанымен, іші асыл болып шығатын ортақ сарында ретінде пайдаланған. Сол аттар соншалықты сүйкімсіз көрінсе де, қандай қиындық кездессе де, иесін аман-есен, әрі абыроймен алып шыққан керемет қасиеттілігін айту арқылы романның кейіпкері – ұшқыш Зорданның өзіне берілген ұшақтың көзге жағымды көрінбейтінін, сол үшін «құныс» атанғанын ойлап, бірақ, ол да Ер Төстіктің аты сияқты сенімді серік болғанын айту үшін параллель жасауға қажет болған. Яғни мұнда үндестік байланыс орын алған.

“Ер Төстік” ертегісінде Шойынқұлақ шешесі Күңкеге: «Жаным алыста, оны өзіммен бірге сақтамаймын, Борықты бұлақтың басында қырық елік жүреді, соның ішінде Қайқы қаракер елік бар, Қайқы Қаракер еліктің ішінде тоғыз қара сандық бар, сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан бар, сол тоғыз – менің жаным болады»[413], – дейтіні бар. Ер Төстік Күңке арқылы Шойынқұлақтың жаны қайда екенін біліп алып, оны өлтіреді. Шойынқұлақтың жанын басқа жерде сақтау сарыны фольклордағы алыптар, дәулер мен батырларды көптен ерекшелейтін белгінің бірі ретінде бағаланады. Р.Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы” романында Абайға қастандық ойлаған Оразбай мен Жиренше де оның қатардағы жай адам емес екенін білді. Сондықтан жазушы ол кейіпкерлерге: «Мен білсем, бұл – жанын сандыққа салып, бөлек жерге тығып қойып жүрген Шойынқұлақ. Солай жүріп, оның сандықтағы жанын қолға түсірмесек, бізге ол жуыр маңда күш алдырмайды»[414], – дейді. Ендеше Абайды туысы ерекше жан ретінде көрсетуде жазушы фольклорлық үндестік байланысты пайдаланған.

«Аяз би» ертегісінде хан уәзірлеріне адамның, құстың, шөптің жаманын тауып әкелуді тапсыратыны белгілі. Сонда адамның жаманы деп алып келгендері – Аяз, ол үстіндегі жыртық киімі үшін, яғни әлеуметтік төмен таптың өкілі болғандығынан еді. Фольклор эстетикасы бойынша әлсіз, қаналушы тап өкілі жаман болмай, нәтижесінде өзінің ақыл-парасаты, пайымы жоғары екенін дәлелдеп, би болады. Соңғы кезде жазылған шығармалардың арасында бұл идея Р.Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы” романында ел ішінде дуана күйінде жүретін Қияс байға қатысты қолданылған. Романда:

« – Мен табылдым. Енді қалғанын сұрамайсыз ба, хан-ием? – деді.

Абай оның бетіне аңырай қарай қалды.

– Тағы кімді іздетіп ем мен?

– Кімді емес, нені, Абай аға...

– Қай нені?

– Қай нені болушы еді, хан-ием? Шөптің жаманы мен құстың жаманын қоса іздеттіріп жіберген жоқ па едіңіз?

Абай рақаттанып күліп, екі қолын бірдей ілгері созып:

– Ай, сен жаман болмадың-ау! Келші, кәне, құшағыма... – деді өзі де отырған орнынан әнтек көтеріле түсіп. – Осы жайдақ жүрісіңмен-ақ жаннан асып біттің-ау!

Ел көзіне жақсы атанып жүрген талайлардың лас тірлігімен салыстырғанда Қиясжанның осы жүрісінің өзі тұнып тұрған поэзия, біле білсеңдер», – деген. Осылайша ұлы Абайдың кеңпейіл көңілін таныту үшін әрі оған жақын шынайы дос көңіл адамдарды таныстыру мақсатында Аяз биге қатысты фольклорлық сюжет ескеріліп, онымен үндес образ жасау көзделген.

Қазақ ертегілерінде мифтен енген Самұрық құс белгілі. Негізінен, оған байланысты айтылатын сюжет бойынша батыр-кейіпкер алып бәйтеректің көлеңкесінде ұйықтап жатады. Бір кезде ағаш басындағы ұяда жатқан балапандардың жанұшыра шырылдаған даусын естіп, оянып қараса, айдаһарды көреді. Батыр-кейіпкер айдаһарды өлтіреді. Балапандарын тірі көре алатынына сенімі қалмаған Самұрық құс дауылдатып, жаңбырлатып жетеді. Бұл сюжеттегі Самұрық құстың ерекше жағдаймен келуін роман кейіпкеріне байланысты теңеу мақсатында қолдану да бар. «...Бір күні көптен көрінбей кеткен досы Ербол жетті. Қара дауылдатып, бұршақты нөсер жаудырып ұшатын ертегінің екі басты Самұрығы болмаушы ма еді, тура сол секілді»[415], – деп таныстырады Р.Тоқтаров.

Ал: «Ертегілерде айтылатын алып қарақұстың алып ұясында бір емес, отыз балапан, отыз алып балапан қабыршық жарып, қазандай бастарын қалтаңдатып, қызыл шақа қалыптарында, апандай ауыздарын ашып, арандай өңештерін үңірейтіп, жалына шықылдап, жем сұрай бастаса қайтер едің, алыстан жем тасыған жалғыз аналықтың күйі не болмақ. Бұның халі де сол аналықтың ахуалы, қайдан тапсаң, одан тап – жем тап!»[416], – делінген.

Бұл соғыстан оралған Зорданның бастық болғанда қызмет бабымен қажеттілік жағдайлардан туындаған сәттерде осындай ойда болғанын жеткізудегі көңіл-күйін бейнелі түрде ашу үшін қолданылған.

Яғни автор – Ә.Тарази тарапынан фольклорлық сюжеттерді пайдаланғанда оның мәтінін тура беруден гөрі өз сөздерімен беруі айқын көрінеді. Және Самұрық пен оның балапандарын суреттеу арқылы авторлық шығарма кейіпкерінің образын ашудағы көркем компонент ретінде қолданылған.

Самұрықтың балапандарын айдаһардың жеу сарыны бойынша баяндалатын сюжеттегі бәйтерек әлемдік ось қызметін атқарады. Алып құс ұя салған ағаштың басы – жоғарғы, ал, айдаһар – төменгі әлемдер, ал, адам – ортаңғы әлемнің тұрғыны ретінде қабылданған. Бұл мифтік түсінік бүгінгі жазушы үшін аса өзекті болмаған. Алайда, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың рухын сындыру оңай еместігін айтуда көркемдік тәсіл ретінде қолданылған. Қазақтың жаны – Самұрық құстың ұясында, ол солақай саясаттың жемтігі болып, жұтылып кетпейді деген метафоралық тәсіл арқылы жеткізген – Баққожа Мұқаи. Ол «Өмірзая» романында: «Біз жеңілмейміз ешқашан. Біздің жанымыз кеудемізде емес, Самұрық құстың ұясында, Самұрық құстың ұясының қайда екенін білесіз бе? – Келіншек қызына сөйлеп отырған жігітке жасқана қарап, ақырын ғана бас шайқады. – Самұрық құстың ұясы – он бір миллионға жуық қазақ деген халықтың жүрегінде. Алдияр Ақпанұлы секілді біртуар азамат сол халықпен бірге жасайды, Хадиша»[417], – деп берілгені соның айғағы.

Сондай-ақ отқа салса – жанбайтын, суға салса – батпайтын кейіпкерлер де бар. Қазақ және антикалық фольклорлық ортақ сарындарды зерттеу барысында мұндай сипаттағы қасиет мифтік түсініктен пайда болғаны анықталды. Мәселен, «Өмірзаядағы» Асылхан осындай сипатқа лайық азамат болуы керек[418]. Кеңестік идеялогияның ұлттық саясат жөнінде ұстанған теріс ниетінің құрбаны, жазықсыз жала жабылып, КГБ-нің түрмесінде жатқан Аяған Қуатовқа жанашырлық танытқан ол, ақыры, Геркулестің қолынан қаза табады. Фольклорда отқа салса – жанбайтын кейіпкер мәңгілік өмірге қол жеткізуі тиіс. Ал, автордың мақсаты – кеңестік дәуірдегі солақай саясат және сол кезде қолында билігі бар жандайшаптардың, «шаш ал десе, бас алатындардың» дәуірлеп тұрған кезеңіндегі шындықтарды жеткізу болғандықтан, ұлтжанды азаматқа жарық күн жоқ. Сондықтан отқа салса жанбайды деп таныстырылған Асылхан ұлт мәселесінде «жеңіліп», жұдырығы жойқын, бетіне ешкім қарсы келе алмайтын Геркулестің қолынан өледі. Бұл ретте жазушы тарапынан отқа салса жанбайтын кейіпкерді өлтіру тұрғысынан фольклорға оппозиция байқалады. Әйтпесе, Б.Мұқаи дәл осындай сипаттағы Алпамысты, т.б. фольклорлық батыр-кейіпкерлерді білмеді деуі қисыны жоқ. Алпамыстар ел қорғау мақсатында барлық жауын жеңіп, жұртына аман-есен жетіп, шат-шадыман өмір сүреді. Ал, Жазушының кейіпкері «жеңілген». Бірақ қандай жағдайда жеңілгенін жеткізу алға шығарылған. Сондықтан, анығында, автормен қос байланыстың түрін қолданған. Отқа салса жанбайтын деп таныстыру үндестік, ал кейіпкердің «өлуі» шығарма тақырыбына сай оппозиция болып шыққан.

М.Мағауиннің «Кесік бас, тірі тұлып» атты шығармасындағы Жа-лама да «отқа салса – жанбайтын»[419] сипатта. Бұл ерекше сипат теріс қылықты, жағымсыз бейне үшін оның қанқұйлы саясатты жүзеге асыруда ешкімге бет қаратпайтындығын айту мақсатында фольклорлық қаңқаны көркем шығармада поэтикалық мағына жүктеумен қолданылған.

Рас, фольклорлық шығармаларда жау жақтың батыры да осал еместігі айтылады. Әйтпесе, ел қорғар жағымды батырдың асқан ерлігі дәріптелмес еді. Шайқас алаңындағы қызу соғыс екі жақтың батырының ерен қимылдары арқылы ашылады. Дегенмен, фольклорда жүрек жеу сарыны жау жақтың батырына қолданылмаған сияқты. М.Мағауин Нанзыт батырды:

...өліктің кеудесіне бір аяғын тіреп тұрып, еңкейе бере, қолындағы екі жүзді, өткір қанжармен шеміршек түбінен қорс еткізіп ұрды. Сол жақ қабырға астын бойлай, сырылдата тартып, кеудені қақ айырды. Өлік үстінде талтая емінген күйі, сол қолын білегіне дейін сұғып жіберіп, азғана ырғап тұрды да, ноян-хұтұхты-ламаның қан-қан жүрегін шұбатыла үзілген қолқасымен қоса суырып алды. Қара қанын тамшылатқан қалпы, жоғары көтеріп, азғана бөгелді:

– Жүрегі менікі, – деді масаттана ыржиып. – Бойдағы барлық қасиеті, өткен ерлігі, ендігі жасамаған ғұмыры түгелімен мына маған, қаз-қалпында көшуге тиіс[420], – деп таныстыруындағы жүрек жеу сарыны жазушының фольклорлық санасының ықпалы және шығарма жазуда дайындығы болғанын айғақтайды. Қазақ фольклорында жүрек жеу сарыны сақталмаса да, жүрек жұтқан деген тіркестің қалуы бұл сарынның болғанының дәлелі.

Ал, елін сатып, ана қарғысына қалған Ақберді Райымбек батырды аңдып, жебе атқанын, өз қарындасы Ақбаланың күйеуі Олжабайды да атып өлтіргенін мақтаныш етіп айтып отырады. Сонда қалмақтан қолға түскен келіншек – Битай:

– Жауыз екенсің! – деп, мүлде жиіркеніп кетті.

– Қарсыласпаған адамды жасырынып, ұрланып жүріп өлтіру – ерлік емес, ездік.

Ештеңеден қауіп-қатерсіз, көкіректерінде жаулық жоқ, өзіне қылдай қиянат қылмаған Райымбекті атам дегенде де Ақбердіні қарлығаш балапанын жемекке өрмелеп бара жатқан жыландай көрініп, шырылдаған сол еді [421].

Бұл қолданыс жыланның екі түрлі сипатта танылғанын ескеруді қажет етеді. Алғашқы түсінікте жылан тотем болған, оның зиянды көрінуі кейінгі дамыған сананың жемісі. Фольклорда айдаһар Самұрық құстың балапанын жеуге ұмтылуы мейлінше тұрақтанғанын ойласақ, автор тарапынан деградацияға ұшыраған түсінікті қолданылғаны белгілі болады. Айдаһардың орынына жыланның қолданысы осының дәлелі. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» ертегісінде адамға жанашырлық танытқан құс образы жазушыға көбірек ықпал еткен сыңайлы. Әрі соңғы ғасырларда мифтік айдаһар мен Самұрық образдарынан гөрі күнделікті көріп жүретін қарлығаш пен мейлінше жиі кездестіру мүмкіндігі бір жыланның қолданысы халық санасына жақындау екендігі ескерілуі мүмкін.

Айдаһардың Самұрық балапандарын жұтуға ұмтылу сюжеті фольклорлық сюжеттердің ішінде авторлық шығармаларға идея дарыту үшін де қажет болған. С.Досановтың «Қыран мен жылан» шығармасында «Бақыт патшалығы» деп аталған бөлігі түрлі жанрлардағы фольклорлық сюжеттер мен сарындардың контаминациясы жасау негізінде пайда болған. Мұндағы Жерұйық іздеп шыққан Азамат Асанқайғыдан бөлек. Ол ұйықтап жатқан кезінде Қыдыр ата аян беріп, Жерұйықтың қайда екенін айтады. Бұл сапарда оның Аққукөк деген қанаты аты болады. Атқа мінген Азамат ертегі кейіпкерлері сияқты ұшады. Арқасына алтын ер бекіткен Азамат үшін бұл оңай жол емес. Өйткені, ол жеті басты айдаһар мекен еткен алып дарияны өтуі керек. Айдаһар дария түбінде жатып, өзінің лебімен жұтады. Сондықтан бұл жолдан олардың аман-сау қалуы екіталай. Құтылудың жолы – жылдамдық. Қиын жолда Аққукөк фольклордағы аттар сияқты иесімен серттеседі.

 

Қашан қылғынып өлгенше,

Шыдамасам, маған серт.

Қарулы қолды босатып,

Түсіп қалсаң, саған серт, –

 

дейді[422].

Осылайша аттың көмегімен Азамат Жерұйыққа жетеді. Жерұйық деп қабылдағаны – әсем табиғат. Шөлде қалған халқын осы араға әкеліп, Азаматтың елі бақытты ғұмыр кешеді.

Асанқайғы жер-жерді аралап, әр өңірге сын айтса, қазіргі заман жазушысының әсем табиғатты Жерұйыққа теңеуіне де фольклордың ықпалы бар. Өйткені, ғұндар заманындағы «Ергенекүн» жырында бүкіл халықты жау қырып, аман қалған екі бала тау ортасынан табиғаты әсем жерді табады. Ол нағыз Жерұйық деп аталады. Оның Жерұйық болу себебі жаудан қашқан балаға қорғаныш бола білуінде жатқан сыңайлы. Ал, әсем табиғаттың Жерұйық болуы адам мен қоршаған ортадағы байланыстың бұзылғаны, яғни экология мәселесі алға шығарылғандық Жерұйық сарынына телінген. Сондықтан жазушы халық санасындағы фольклорлық сарынды үндестікпен пайдалана білген.

Жерұйықты іздеп шыққан жолда кейіпкер қыран мен жыланның шайқасын көреді. Мұндай сюжет тудыруда автор фольклормен бірде генетикалық, бірде үндестік, бірде оппозициялық байланыс жасайды. Генетикалық байланыс жалпы фольклорлық сюжетке арқа сүйеуден және жыланның қыран балапандарын жеу үшін жоғары өрмелеуі бойынша көрінеді. Ал, оппозициялық байланыс – фольклорлық сюжеттегі шешімді өзгертуінде. Мәселен, жыланды батыр-кейіпкер орнында көрінетін елінің қызметі үшін жолға шыққан Азамат өлтірмейді. «Енді сәл кешіксе кеш болатынын жан-жүрегімен сезінген қыран биік шыңды айнала ұшып жүрді де, бір кезде көз ілеспес шапшаңдықпен зеңгір көкке бір-ақ шырқап шықты. Сол қарқынмен ақша бұлттардың ар жағына өтіп кеткен қыран тас төбеден құйылып келіп, ұясына жақындап қалған жыланды болат тұяғымен қақ белінен қайқайта бүрді». Бұл – қыранның әрекеті, жылан оңайлықпен жеңілмеуі керек. Ол «шыбын жаны шырқырап, бұл дүние көзінен бұл-бұл ұшқан. Жылан есін жиған бойда сала құлаш құйрығын жоғары серпе лақтырып, қыранның жиналған қанатын қайта жазуға үлгертпей, көз ілеспес жылдамдықпен орап ала қойды». Енді қыран қиналып жатыр. Автордың ұстанымы – бәрібір, қыран жеңу керек деген ой ұсыну. «Екі көзі шоқтанып шыға келген қыран қас жауының зәресін ала, тау мен тасты жаңғырықтырып, бір саңқ етті де, өзін енді шаққалы мойнын бұра берген қарашұбар жыланның тарыдай ғана тарғыл көзін біздей үшкір тұмсығымен шұқып алды. Жыланның басы сылқ етті»[423]. Жыланның шалажансар қалғанын көріп, «жыланды желкесінен бір аяғымен бір-ақ бүрді, екінші аяғымен басын бір-ақ осып, қақ жарды». «Шың басында сасық денең жатпасын» деп ойлаған қыран жыланды бір аяғымен алып, аспанға ұшады да, шың басынан жыланның өлі денесін шыңырауға тастап жібереді[424].


Поделиться:

Дата добавления: 2015-08-05; просмотров: 136; Мы поможем в написании вашей работы!; Нарушение авторских прав





lektsii.com - Лекции.Ком - 2014-2024 год. (0.008 сек.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав
Главная страница Случайная страница Контакты