АЗІРГІ ПРОЗАДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР 6 страница

Ежелгі дәуірлерде жыланның тотем болғаны белгілі, оны қыранға қарсы қойған авторлық мәтіннің оппозициялығы осы тұста орын алған.

Қазақта «алпысқа келгеннен ақыл сұра» деген мақал бар, мұндай сөздің шығуын түсіндіретін фольклорлық сюжет те бар, әрі алпысқа келген әкесін өлтіру сарынының ежелгі дәуірде орын алуының тарихи факт ретінде орын алғаны Дж.Фрэзер тарапынан дәлелденген[425].

«Райымбек батыр» романында Ұлы жүз арасындағы қарттар мен батырларының әңгіме дүкен құрып отырғаны айтылып, бұл басқосуда Қойайдар бидің тарапынан патша жарлығына сүйенген ұлдың әкесін өлтіруін баяндайтын сюжетті арқау еткен фольклорлық шығарма баяндалған. Ол: «Ел билеген есерлер еріккенде әрнені ермек ететін әдеті емес пе. Сонау ерте заманда осы өлкені билеген бір есерсоқ хан: алпысқа келген адамды асқа ортақ қып қажеті жоқ. Алпыстан бір күн асырмай, масыл қып, тығып, жасырмай, өлтіріп тастаңдар деп, елге жарлық шашады. Ақырында, бір жігіт әкесін өлтіруге апара жатқанда әкесі мырс етіп күледі. Оның мәнісін сұрағанда ол шал да өз әкесін шыңырауға тастау үшін арқалап әкеліп, ұлы отырған дәл осы жалпақ тасқа дем алып отырғанын айтады». Әкесі қаптың ішінен: «бұл – бір біздің емес, көптің басындағы нәубет және ұрпақтан ұрпаққа кететін қасірет. Мұны тоқтатудың бір жолы бар»[426], – дейді. Сөйтсе, жақында қызылбастардың шабуыл жасайтынын, оларды қалай жеңудің жолын әкесі білетін болып шығады. Әке ақылы бүкіл бір елді аман сақтап қалады. «Алпысқа келгеннен ақыл сұра» дегені сөздің қалуына осындай сюжет ықпал еткен. Бұл сарынның бұдан басқа мақсатта қолданылуы отбасылық салтқа қатысты талданған.

Бұл фольклорлық сарынның пайда болуына патшалар қартайған кезде күш-қуаты азайғандықтан, елдің, шаруашылықтың жақсы болуына теріс әсер етеді деген ежелгі заманда түсінік әсер еткен және қоғамдық сананың жемісі ретінде алдыңғы кезеңдегі түсініктің қате екені мойындалғанда осындай сюжет қалыптасқан. Ал, авторлық шығармада бұл сюжеттің қолданысы билеуші үстем таптың дұрыс емес саясатын сынау, ел арасындағы көпті көрген дана қарттарды да тыңдау керектігін, сөйтіп, олардың қоғамдық қатынасты реттеушілік қызметін ашу тұрғысында қолданылған, яғни фольклормен үндестік сақталған.

Тазша бала – таптық қоғамның дамуымен қалыптасқан сатиралық ертегі кейіпкері. «Өмірзаяда» Аяған Қуатов тазша бала сияқты өтірік жанрын қолдануға мәжбүр. Ол ұлт мәселесі жөнінде жұмыстан қуылып, үш баласы мен аурушаң әйелін сүйреп, Алматыда пәтер жалдап жүрген қиын жағдайда жүрсе де, өзінің де, жұбайының да сағын сындырмауүшін өтірік әңгімеге жол береді[427].

Жазушы Б.Мұқаи тарапынан бұл өтірік әңгіме жанрлық тұрғыда субъективті сана арқылы қолданылса да, түп-тегінде фольклордың ықпалы анық.

Егер өтірік жанрын қолданған кейіпкер Аяғанның образын тазшамен салыстырсақ, ертегі соңында әлеуметтік теңсіздік көрген кейіпкер фольклор эстетикасы бойынша жеңімпаз болып шығып, патша (хан) қызына қол жеткізеді. Ал, автордың төлтуындысында арқау еткен идея бойынша Аяғанның Әсемге айтқан «қиялының» орындалуы мүмкін емес, сондықтан романда фольклорлық өтіріктерге оппозициялық байланыс қолданылған.

Ертегілік образдармен бірге хикаялық кейіпкерлер де жазушылар тарапынан пайдаланылған. Ш.Мұртаза «Ай мен Айша» атты романында соғысқа кеткен жалғыз ұлын күткен кемпір өзі туралы айтқанда «Мені жұрт Көк кемпір дейді. Мен сені жемеймін»[428] деген сөзінің қолданысы жалмауыз кемпір бейнесін елестетеді. Өзі «дудар шаш кемпір, көйлегі жамау-жамау, қырық құрау» деп суреттелген. Осылайша соңғы жылдары жазылған шығармалардың кейіпкері үшін фольклорлық кейіпкерлер теңеу, эпитет ретінде айтылуымен және реликт түрде байланыстырылғаны белгілі болды.

Шынында, албасты образы күрделі өзгерісті бастан кешкен, ол қазақ және антикалық ортақ фольклорлық сарындары зерттеу барысында анықталды. Соңғы кездегі зерттеудің нәтижесі бойынша албастының жағымсыз болуы анаеркі дәуірінің ыдырауымен байланыста трансформацияға түскендіктен бастапқы функциясына қарсы қойылғаны анықталды. Ал, Ұ.Доспанбетидің «Қызыл жолбарыс» романында албасты образының енгізілуі «Қазақ әдебиетінің тарихында» аталып өтілді.[429] Ал, жазушының қазақтың жағымсыз бір әдетінің бірі – керенаулықты албасты басумен түсіндіруі поэтикалық тәсіл. Өйткені, албасты басқаннан адам жалқау болмайды, өледі. Сондықтан албастының зиянды образ ретінде тілге тиек болуы үндестік таныту болып шығады.

Сондай-ақ ислам мифологиясы бойынша енген Ібіліс пен періштелер де жазушылар тарапынан қолданыс тапқан. Бұл орайда «Ібілістікөргендей»[430], «о дүниеде де жаналғыш періштелер дәл сендей дікілдемес»[431] деп, фольклорлық образдар теңеу қызметінде жұмсалған. Зерттеу прозалық шығармалардағы фольклорлық образдар қолданысының өзіндік ерекшелігі бар екенін көрсетеді. Фольклорлық сюжеттерді тұрақтанған мәтіндер негізінде бермей, өз қабылдауынша беру авторлық көркем шығарма үшін тиімді тәсіл болғаны байқалады. Ол Ә.Таразидың алып қара құстың балапандарының қандай екендігін әсерлеп жеткізуден көрінеді. Кейіпкерлер образын ашуда фольклорлық образбен параллель жасау оңтайлы болған.

Қорыта айтқанда, қазіргі қазақ прозасындағы ертегілік образдар жиі қолданылмаса да, жоқ деп айтуға болмайды. Образдарға қарағанда фольклорлық сарындар ескерілген. Ол қанатты аттың иесімен сөйлесуі, жас жігіттің сорлы елін апаттан құтқару үшін жерұйық іздеуі авторлық ойды көркем тұрғыда жеткізу мақсатында үндестік байланыс негізінде қажет болған. Сонымен бірге қазіргі заманғы жазушылар қоғамдық-рухани талапқа сай тарихи шындықты қалпына келтіруде шығармашылық қызметпен атсалысу барысында, негізінен, фольклорлық образдарды мейлінше аз қолдануы тарихи нақтылыққа жүгінуді басты ұстаным етіп алуымен түсінікті болады.

Эпостық композиция. Қазіргі қазақ шығармаларынан эпос не ертегі жанрының композициясының дәлме-дәл қолданылуын талап ету мүмкін емес. Өйткені, бүгінгі заманның талғампаз оқырманы фольклорлық шығарма мен авторлық шығармаларға қойылар талапты ажырата біледі. Сондықтан олар жазушының шығармасындағы образды сомдауда, сюжеттерді пайдаланудағы өзіндік шеберлікті көргісі келеді. Бірақ соның өзінде бүгінгі заман жазушылары фольклорлық шығармаларға тән әдіс-тәсілдерді, сюжеттерді мүмкіндігінше кеңірек қолдануды ұтымды санайды. Оның да жөні бар – кеңестік идеология ықпалымен бір жақты жазылған шығармалардан гөрі тарихи сананың мүддесіне қызмет ету мен ұлттық рухани байлықтың қадір-қасиетін түсіне бастаған бүгінгі заманғы оқырманның қызығушылығын ескеруі керек. Оның үстіне тарихтың әр кезеңінде халықтың фольклордан ажырамағаны белгілі. Шындығында, кеңестік дәуірдегі әдеби шығармаларды тың ойлармен бастап, кейіпкер сомдаудың өзіндік дара жолдарын іздеу шығармашылық даралық көрсету болып табылатын. Соның өзінде қазақ жазушылары фольклордан үзілді-кесілді қол үзіп кеткен жоқ. Мәселен, кеңестік дәуірде жазылған шығармалардағы фольклорлық жанрлар мен сарындар, т.б. қолданысы осыған айғақ.

Өйткені, фольклордың атқаратын негізгі үш қызметі – наныммен байланыс, тұрмыстық бөлшек ретіндегі қолданысы және сөз өнері болса, ежелгі түсінікті сол күйінде сақтамаса да, ХХ ғасырға дейінгі қолданыста белгілі дәрежеде өз қызметін сақтаған. Сондықтан тарихи тақырыпқа қалам тартқан жазушы қазақ өмірінде болған алашапқын соғысты авторлық әсерлі сөздермен жеткізуді ғана емес, сол заманның ауқымды көрінісін беруде фольклорлық тәсілдерді, сюжеттерді қатыстыруы міндетті болып шығады. Осындай ойдың нәтижесінде қолданылған тарихи романдардағы эпостық композицияның негізге алынуы әдебиет пен фольклордың арасында орын алатын түрлі байланыстарды анықтауға жол ашады. Негізі, фольклорлық қаһармандық жырлар мен батырлық ертегілерде: 1) перзентсіздік зары; 2) кейіпкердің ғажайып туысы; 3) ғажайып ержету; 4) некелік сынақ, яғни қаһармандықпен үйлену; 5) елін жаудан қорғау; 6) еліне аман-есен оралу сарындары бойынша тұрақтанған композиция бар. Бұл қалыпты, бір жағы, сақтау және екінші жағынан, оны шығармашылықпен дамыта білудің нәтижесінде соңғы кездегі романдардың жасалған қалыбын байқауға болады. Енді соларды Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде жазылған Т.Зәкенұлының «Көк бөрілердің көз жасы» мен Р.Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» шығармаларындағы эпостық композиция мен кеңестік дәуірде жазылған С.Сматаевтың «Елім-ай» трилогиясының екінші кітабындағы фольклорлық сарындардың қолданысын талдап көруге болады.

Перзентсіздік зары фольклорда архаикалық сарындардың бірі болып саналады. «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр» жырларында бас кейіпкердің әкесі артында мұрагері жоғын ойлап, қайғырып, әулие-әнбиелерге тәу ету үшін ұзақ сапарға шығады. Сондағы ой - ешкімнен қубас деген сөзді естімеу сияқты көрінеді, дегенмен ежелгі дәуірлерде баласыздық күнәлі болумен байланысты деп қабылданған. Фольклорлық шығармалардағы ұлы не қызы жоқ адамдарға қара қойдың еті беріліп, қара киіз төселуі, тіпті, кейде орын жоқ деу осындай түсініктің салдарынан. Орта ғасырларда, әрине, бұл түсінік дәл осы мағынадан түпкілікті ажырап кетпесе де, жалғызбасты болып қалу мін сияқты сақталып қалды. Бұл фольклорлық сарын С.Сматаевтың кеңестік дәуірде жазылған «Елім-ай» трилогиясының екінші кітабында Тақабай атты кейіпкерге қатысты қолданылған. Фольклорлық мәтіндерге қарағанда, әрине, жазушының бұл сарынды пайдаланудағы өзіндік тәсілі бар. Роман кейіпкерінің атынан өмірге, Құдайға нала айтылмайды, әлдебіреуден «қубас» деген қатты сөзді естіп, бет алдына кеткен немере туысы үшін Аралбай батырдың ойы арқылы Тақабайдың перзентсіздіктің зарын тартқаны айқын болады[432]. Фольклорлық шығармаларда ел кезген қарттар шаршап, ұйықтаған кезде Баба Түкті Шашты Әзіз, т.б. әулие, пірлер аян береді, бұл да осы шығармада орын алған. Тек мұндағы өзгешелік – ашумен кеткен Тақабайдың жолында нақты тірлікте әулиеге кездесіп, ол «біреу берсем, жалғыз дерсің. Он атасам, сенбессің. Бес ұлды бол – бес рулы бол, Тақабай!» – деп бата береді[433]. Мұны жазушы «Қырықтың бірі – Қыдыр» деген ел арасындағы нанымға байланысты қолданған. Қыдыр – ислам дінінен бұрын пайда болған[434], ежелгі дәуірлердегі пір. Оның пайда болуын ислам мифологиясымен шектеуге болмайды. Ежелгі грек мифологиясындағы Тюхэ құдай Қыдыр сияқты қабылданған. Тюхэнің жолында кездескен адам бақытты болады деп сенген[435]. Ендеше Қыдырдың қырықтың бірі болып, яғни көп ішінде кездесу мүмкіндігі ескеріліп айтылғаннан қалған сөз. Ол осы кезде де маңызын жоймағандықтан енгізілген.

С.Сматаевтың «Елім-ай» шығармасындағы кейіпкерлердің арасында перзентсіздіктің зарынтартқан адамдар ретінде көрінетін кейіпкерлер –Құлнияз шал мен Сақыпжамал кемпір. Олар ойламаған жерден балалы болады, яғни ежелгі дәуірлерге тән фольклорлық ғайыптан туу сарынының қолданысы орта ғасырлардағы тарихи оқиға – жаугершілік алашапқын заманда қызылшақа баланы сақтау үшін Бөрте батырдың амалсыздан әкеліп беруімен байланыстырылып өзгертілген. Баланың зары өткен кемпір-шал ол балаға – Жолдыбай деп ат қойып, оны тұмсықтыға шоқытпай, қанаттыға қақтырмай өсіреді. Бала бес-алты жасқа келгенде кемпір-шалдың үйіне Емберген келеді. Ембергеннің байқаусызда айтқан бір сөзі – «немереңіз болар Жолдыбайыңыз» дегені екеуінің де шымбайына батады[436].

Бұл шығармада Құлнияз шалдың сөзінен Тәсібектің де перзентсіздіктен зар шеккені белгілі болады[437]. Жазушы «Әй, Тәсібекжан-ай! Сойың бөлек нарсың ғой! Әттең, соңыңа қара ілеспей, сен де зарлық, бір перзентке зар қып қойған мен де зарлық!» деген өзекжарды сөзі арқылы ащы күйікті сездіртеді.

Қанатты ат.Қазақ, жалпы түркі халқының фольклорында ат қанатты күйде танылады. Әрине, бүкіл түркі халқындағы оның көрінісі бір деңгейде еместігі белгілі. Алтайлықтардағы «Алып Манаш» эпосында кейіпкердің аққұла аты таза мифтік бейнеде сақталған. Ал, қазақтағы «Алпамыс батыр» жырында:

Айналайын, Шұбар ат,

Қолтығыңда бар қанат[438], –

деп, екі жерде айтылады, яғни Алпамыстың Байшұбары алғашқы нұсқаларда қанатты ат болғанының белгісі, соңғы кезеңдерде жазылып алынған нұсқаларда ол реликт күйінде қолданыс тапқан. Халық арасында «Ат – ер қанаты» деген мақалдың пайда болуында бұл жануардың адамға көлік болуымен ғана байланысты емес, о баста фольклорлық шығармаларда халық қиялынан туған мифтік үш әлемді аралай алатын аттың әсері ықпал еткен. Қазіргі қазақ романдарында, әсіресе, С.Сматаевтың «Елім-ай» романының екінші кітабында қанатты ат бейнесі көрініс береді. «Елім-ай» романының кейіпкері – Әділ, оның Абылай екендігі кейіннен белгілі болады, атына Шалқұйрық деп ат қойып, оған досы Жоламанның «Шалқұйрықтың қолтығы сөгілмегелі»[439], Құлнияз Бөрте батырға арнап әкелген Ақлақ атқа: «Батырдың қанаты сендей-ақ болсын!»[440], өз аты Жиренқасқаға «Шүу, қанатым!»[441] деп айтуы тегін емес, бір кездегі түсініктен сақталған. Кейін Отан қорғау соғыстарында да, жалпы тіршілікке көліктің қызметімен астасып, қанатты ат деген қабылдау тіркес ретінде тұрақтап қалған.

Аттың қасиеттілігі туралы түсінік қазақ хикаялары мен жыр, ертегілерінде де тұрақты сақталған. Оның дәлелі – хикаялық шығармаларда жезтырнақтың, ал, жырлар мен ертегілерде жалмауыз кемпірдің келе жатқанын алдымен сезетін кейіпкердің аты. Хикаяларда кейіпкер аттары осқырынып, оқыранады, батырлық жыр мен ертегілерде иесі ұйықтап жатса, оятып[442], кемпір атқа мінгескісі келсе, оны қос аяқпен теуіп, құлатады[443]. Фольклорлық шығармалардағы мұндай аттың ерекшелігі С.Сматаевтың туындысында да кездеседі. Мәселен, елге жасаған ойраны үшін ағасы Тілеуқұл би інісі Нақыпбекке өлім жазасын кескеннен соң ол арам ойын ішіне бүгіп, айдалада, әйтеуір, қапысын тауып, сан соқтырып, өш алмақ ниетте жүреді. Нақыпбектің жақын жерде екенін сезіп қалған Әділдің аты оқыранады. Яғни ел ішінен шыққан жау – Нақыпбек те тура хикаялық кейіпкер сияқты жазушы тарапынан тиісті «суреттеуін» алып тұр. Бұл да фольклорлық үндестік байланысты танытады.

Эпоста кейіпкердің өз атын тауып, мінуі – тұрақты сарын. Сондықтан ол атты жоғалтуға болмайды. Жыр тыңдармандары ондай ойға жол бермейді. Өйткені, ежелгі дәуірлерден басталған, батыр мен оның аты бір-бірімен тығыз байланысты деген түсінік нық қалыптасқан. Кейінгі заманда атынан айрылу ер-азаматқа үлкен сын болып қалды.

Тұрсынхан Зәкенұлының «Көк бөрілердің көз жасы» атты романындағы Саралдың Бозкүлік атын іздеуі осындай дәстүрдің жалғастығын сақтаудан туған. Романдағы оқиға бойынша Саралдың әкесі – Найманның ханы Инаныш Білгі Бұқа ханның керуенбасы болған. Оның сонау Хорезм базарынан алып келген Бозкүлік атты аты болады, Хорезм шахы Мұхаммедтің керуенбасы Әбужаппар оған қызығып, оны алдыртуға кісі жұмсайды. Сол атты алу үшін Саралдың әке-шешесін өлтіріп кетеді. Мұндай оқыс жағдайдан хабар алған Сарал Бозкүліктің дерегін іздейді. Оның бұл сапарындағы мақсаты – әлдебіреудің қолынан мерт болған әке-шешесінің кегін алу, екіншіден – жақсы аттан айрылу – ерге сын, мал ашуы – жан ашуы болып шыққан. Ақыры, Бозкүлікті алдырған Әбужаппарды өлтіріп, Бозкүлік атын алып қайтады[444].

«Сөйтіп, бұл Бозкүлік атты арыстанның аузынан, түрікпеннің түбінен әкелдім», – дейді Сәуке бақсыға өз жағдайын баяндаған кейіпкер. Демек, соңғы кезеңдегі шығармаларда да кейіпкердің атпен байланысын жеткізуде фольклорлық сананың әсері сақталған.

Кейіпкердің бала батырдың өзіне лайықты ат іздеуі батырлық жырлар мен ертегілерде тұрақты орын алады. Бала батырға лайық ат таңдау оңай емес. Мәселен, Қобыланды үшін әкесі Қыдырбай алтын-күмістен ер-тоқымдап, жақсы ат береді. Бірақ ол ат Қобыландыны көтере алмай, омыртқасы үзіледі. Сонда Қобыланды:

Айналайын, жан ата,

Жарамайды біздерге,

Болғаны ма атыңның?

Жау айдасын малыңды,

Атасы еді Қыдырбай,

Бұған санап жақпады.

Тілеп алған балаға

Жарайтұғын астына

Жалғыз атты таппады, –

деп бала батырдың қиналғанын білдіреді. Осыдан кейін әкесі «бұл жылқының сыртында бір төбе бар, соған бар да, сулығыңды шыңғырлат, соны келіп бір ат тістесе, соны астыңа мін, саған сол жарар, – дейді. Қобыланды әкесінің айтқанын істейді. Сырт пішіні тым жаман сары ала ат келіп, жүгенді тістегенде бала оны қумақшы болады. Бірақ ат кетпейді. «Алпамыс батырдың қиссасында» да осыған ұқсас жағдай баяндалған, яғни Алпамыстың өзіне лайықты ат таба алмай тұрғанында алдына Байшұбар өзі көлденеңдеп тұра қалады.

Мінбеймін деп Алпамыс

Жүгенмен басқа ұрады.

Жүгенде деп басымды

Жүгенге мойнын бұрады.

Ашуланып Алпамыс

Жүгенімен баса ұрады.

Елемеді оны да

Қарсы алдынан тақ тұрды.

Жығылмады онымен

Тақыр жерге тақ тұрды[445].

Бұл фольклорлық шығармаларда бала батыр кейіпкерлердің алдағы үлкен істерге белсене араласатын аттың таңдалуына да үлкен мән беретінін айғақтайды. «Елім-ай» романында Қазыбек бидің інісі Түйте батырдың баласы Жарылғаптың ауыл ішінде өткізілетін «Мәті би (Матвей) сайысына» қатысу үшін өзіне лайық ат іздеуі фольклорлық шығармалардағы бала батырмен үндестік табады. Ағасы Итқара көрсеткен аттардың бірін місе тұтпай, олардың әрқайсысынан мін табады. Ақыры, анау-мынау емес, Барақ сұлтанның атын қалайды[446]. Сол бала өзі таңдаған атқа мініп, жеңіске жетеді. Барақ сұлтанның қатты ашуын бала Жарылғаптың ақылды жауабы айықтырған. Ақырында, Қаздауысты Қазыбек баланың болашақта үлкен азамат боларын сезіп, оны айыптамай, қайта, баланың әкесі Түйтеге: «шынымен мың көгіңнен жауға мінер бір ат шықпады ма? Ау, тұлпар орнына тулақ бақсақ, ту желбіретудің орнына жау – бөріден тулап қашсаң, не болғанымыз?» – деп, Жарылғапқа қостан өзі мінер пырақты таңдап, мінуге рұқсатын береді. Романда Сарал батырлық жырларындағы басты кейіпкерге жақын сомдалғанымен, фольклорлық үлгідегі ғажайып туу сарыны қолданылмаған. Сәуке қарт өзінің қызы Ұлтуғашқа Саралды «ғайыптан жаралған» деп таныстырады, бұл оны өзі келіп жүретін әулие тұрақты паналап жүрген жерінен, яғни күтпеген мезгілде жалғыз, дара күйде кездестіргеніне байланысты айтылуында болса керек. Және әулие қарт оның тұлабойындағы батырлықты, азаматтықты бір көргеннен байқап, қызының болашағын ойлап, онымен бас қосып, отау құруына себепші болады. Бұл авторлық туынды мен фольклор арасындағы үндестік байланысты танытады. Ежелгі заманда марқұмды жерлегенде оның тұтынған заттары о дүниедегі өміріне керек болады деген сеніммен жылқысын, т.б. нәрселерді бірге көмген. Батыр мен оның атының бір-бірімен тығыз байланыста қабылданғанынан болуы керек, «Жалғыз жігіт ұрпақтары» атты ертегідегі Ертұяқ баласы Шашбайға: “Мені осы жерге жақсылап тұрып көм, мына күреңше атты басыма мықтап байла”[447], – дейді. Мұндай жағдайдың тарихта орын алғаны қазіргі қазақ прозасында да назардан тыс қалмаған. Мәселен: денесінің талай жеріне найза тиіп, жараланған Сарал Күшлік ханның оны далада қалдырмай, алып кеткісі келген тілегіне «өлігімді артпайын» деп, өлім халінде жалғыз қалады[448]. Сонда Күшлік хан:

– Маған ат жетеді. Мынаны сен Хорезм базарынан таңдап, әкеліп едің. Менің сендей атқұмарлығым жоқ. Жануарды өз жаныңа байлап қой, тым болмаса, көзіңнің мейірі қанып жатсын! – деп, оның атын қалдырып кетеді.[449] Егер, шын мәнінде, орта ғасырларда да мұндай салттың болғаны рас болса, ежелгі дәуірдегі батыр мен оның аты арасындағы байланыс туралы сенімнің үзілмегенін көрсетеді. Фольклорлық шығармалардағы батырлардың атса – оқ өтпейтін, шапса – қылыш кеспейтін, мың кісілік жауға жалғыз шауып, ерлік көрсетіп, өз үйіне келіп, мақсат-мұратына жететіні сияқты Сарал, ақыры, тірі қалады. Отбасымен аман-есен кездеседі[450]. Бұл жағдайда жазушы «өмірде кебін киген келмейді, кебенек киген келеді деген осы еді» деп түйіндейді. Әрине, кебін кигеннің келмейтіні ақиқат, оны халық ежелден-ақ түсінген. Жазушының кейіпкер Сарал батырды «өлтірмеуінің» сыры – фольклорлық санамен генетикалық байланыста жатыр. Дәлірек айтқанда, ел қорғаны болған шынайы батыр «мұздай темір құрсанған» жан, яғни оның тұтас денесі темірмен қорғалған магиялық қасиетті, ендеше оған өлім жоқ. Саралдың өлмей қалған себебін «Буырқанып бұрсанып, мұздай темір құрсанған» Алпамыс батырдың барлық қиындықты жеңіп, ақырында, аман-есен мақсат – мұратына жеткенін білумен байланыстыру арқылы түсінеміз.

C.Сматаевтың «Көк болат құрыш қол»[451] деген эпитеттің қолданысында да осындай архаикалық фольклормен генетикалық байланыс бар, яғни жасақ соғысқа дайын, ештеңеден тайсалмайтын әскерді таныту үшін жүзеге асырылған.