АЗІРГІ ПРОЗАДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР 8 страница

– Е, мұндағы ел садақпен атып ала беретін қырдың қырғауылы дейсің бе? Мерген, мерген дегенге асып таспаңыз... Кімді сүйсем соған тиемін! – деп, бас асаулығын бір-ақ көрсетті[473] – деп, қыздың Саралды таңдағанын айтқан. Мұны дұрыс түсіну керек. Қыздың бас асаулық көрсетуі фольклорлық санаға оппозиция жасауы емес, некелік сынақ қолданылмаса да, таңдау жасап, шешімін алуы қыздың еркінде қалып отыр. Бұл тұрғыда Ұлтуғаш фольклордағы алып қыздардың күш-қайрат көрсетпесе де, өз бақытын жасай білетін, таңдау жасай білетін ерен қыз екенін таныту үшін қолданылған фольклормен үндес негізінде қосылған.

Дәстүрлі қазақ қоғамында жаушылар «сізде – аққу, бізде – сұңқар, ілдіргелі келгенбіз» деген тұспал сөзді қолданған. «Қамбар батыр» жырында оның өлеңдік үлгісі бар. Келмембет қызды айттыра келгенде:

Көтерсең менің назымды,

Саусағы алтын сұңқарға

Ілдірейін деп келдім.

Көлдегі үйрек, қазыңды-ай

Алтайы қызыл түлкіңе

Қосайын деп ойлап ем,

Құмай жүйрік тазым-ай[474], –

дейді.

Бұл дәстүрдің пайда болу тарихында ежелгі дәуірлердегі магиялық жұмбақтар, тыйым жұмбақтармен қатар қолданыста болған тұспалдап сөйлеудің ерекшелігі бар. Құдалыққа барған жаушылардың тұспалдап сөйлеуінде екі жақтың өзіндік білгірлік сынасуы болу керек, тіпті, жаушы дегеннің өзі екінші ру-тайпаға барған бөтен адам екендігін білдіреді. Қазіргі замандағы романдарда жаушыларға осындай тұспал сөз айтқызу жазушылар тарапынан фольклорлық сана арқылы енгізілген. Мәселен, Жоламан батырдың ұнатқан қызы – Гүлбәнумен екеуін жарастыру ниетімен Бөгенбай батыр қыз ауылындағы бас көтерер азаматтың бірі – Разаққа осындай сөздермен ойын жеткізген[475].

«Елім-айда» қалыңдықтың ауылына күйеудің қоржын әкелуі, әйелдердің отау алдына арқан керуі, шаңырақтан су құю, некеқияр, қолұстатар, «кемпір өлді», «мойынтастар» салтының орындалғаны айтылады[476]. Сондай-ақ, «қосағыңмен қоса ағар», «үйің бықсымасын, отың үзілмесін»[477] деген баталар да шығарманың поэтикасы үшін ғана емес, шығармаға өзек болған тарихи кезеңдегі халықтың фольклорлық санасын көрсетуді негіздеу мақсатында қолданылған.

Соңғы кездегі шығармаларда некеқияр рәсімі де ұмытылмаған. Мұндай салттың өткізілуін Ақбаланың бір өзі екі түрлі жағдайды бастан өткізген. Өмен би өзінің мылқау баласына Ақбаланы зорлап қоспақ болғанда, қыз бұл некеге разы болмағандықтан, молданың айтқан сөздерін құптамаған.

... Молда кәләмшәріп шарты бойынша:

– Тидің бе? – деді.

– Ақбала:

– Тигем жоқ, – деді.

– Молда:

– Ықтиярмысың? – деді.

– Ақбала:

– Ықтияр емеспін. Зорлап алып келді! – деді.

– Қожа:

– Мә, неке іш! – деп, тостағандағы неке суын ұсынды. Ақбала тостағанды төңкеріп, суды жерге төге салды...

Мұндай жағдайда неке қиылмайды. Романда бұл ескерілген. Мұның тағы бір себебі, Ақбаланы көкірегі ояу, өз бақыты үшін күресе алатын саналы қыз ретінде сомдау қажеттігі болған. Әрі шығарманың басты мақсаты Райымбек батырдың ел ішіндегі абырой-беделін көрсету болғандықтан, ағасы Ақбердінің: «Әке-шешелеріміз тірі кезінде құдаласып, айнымасқа ант етіскен. Қолдарын боз биенің қанына малып, баталасқан. Мен олардың ақ бата, қызыл қанды құдалықтарын бұза алмайым»[478], – дегенінде «азар болса, қалыңмал алған шығарсың», – деп, шыққан шығынды қайтартатынын айтады. «Айттым – бітті» деп қалған Өмен бидің ренжігеніне қарамай, оның үйінен дәм татудың өзі харам деп білген Мұхамбет қожа шығып кетіп, Қангелдінің үйіне келгенінде, шілдеханаға тап болып, Ақбала мен Олжабайдың некесін олардың өз ықтиярымен қияды[479]. Мұндай екі түрлі жағдайды айта отырып, жазушы халықтық ұстанымды басшылыққа алуында тарихи романның көздеген мақсатында орайластыру қажет болған.

Құтты келін сарыны М.Мағауиннің «Қыпшақ аруында» орын алған. Ш.Уәлихановтың дерегіне сүйенсек, жаңа түскен келінді жұмсақ тулаққа отырғызу сол ХІХ ғасырдың екінші жартысында да сақталған. Мұндай салттың орындалуы келіннің мінезі жайлы, жұмсақ болсын деген оймен байланысты қабылдануы – екінші сатыдағы ұғым. Сақтардың анттасу барысында бір теріге отырғанын еске алсақ, бұл екі бөлек адамның ниеттестікті білдіруіндегі бірлікті танытады. Мұндай симпатиялық магияның екінші қыры – имитациялық мәні терінің кез келген жануардікі емес, сиырдікі (бұзау) болуымен анықталады, яғни жаңа түскен келіннің құтты болуының бір мәнісі – оның келген елінде ұрпақ көбейтуі екендігі белгілі болады. Бірақ М.Мағауин шығармасында Айсұлу бегімнің тулаққа отырғаны немесе отқа май құйғаны айтылмайды. Қыпшақтар мұрасы ретінде тастан қашалған мүсіннің кеңестік дәуірде бұзылғаны саяси теріс көзқарасты жеткізсе, бәдізшінің оған жан «беруі», оны Айсұлу бегім деп, онымен өзі ғана сөйлесіп жүргені тек аруақпен тіл табысуы ғана емес, кейіннен белгілі болатындай, мүсінші қаланың қым-қуыт тірлігінен алысқа кетіп, ауылдан хабарласып, өзінің бақытты отбасының иесі екендігін білдіруі арқылы ұлттық рухтың өшпегенін жеткізу басты лейтмотив екенін танытады. Жазушы бұл шығармада Ұмай-Ана, немесе Жер-Ана туралы айтпаса да, адам топырақтан жаралған дейтін сарынды алға тартқан классикалық діндер ежелгі дәуірлердегі Жер-Ана деген түсінікті сақтаған жазушы да, қазақ халқының үрім-бұтағы тағдырдың талай тәлкегін бастан өткізсе де, ұлттық рухтың үзілмегенін жеткізгісі келген. Жазушы – рухани мұраны бағалай білуші, ол маман арқылы – бәдізшінің тас мүсінді тауып, яғни оның сынған, бүлінген жерлерін бүтіндеп немесе соның көшірмесін жасап, ескерткішті жаңғыртуымен мәселе бітпегенін түсіндіреді. Жазушының айтпағы тек ол емес. Шығарманың бірғана жерінде тас мүсін күйіндегі Айсұлу Саржанға: – ...Әулетке, жұртқа құт әкеліппін[480], – деген сөзі арқылы құт келін сарыны байқалады. Ұрпақтар жалғастығы көрінген тұста о бастағы табиғи бірлік туралы түсінігі алға шыққан. Жер-Анамен байланыс, рух ашық көрінбеуі жазушының көркем шығарма идеясын жеткізудегі сакральді ұғым ретінде сақталуымен байланысты.

Бесік жырының қолданысы қай кезеңде болса да, жазушылар тарапынан көңілден де, қаламнан да тыс қалмаған. С.Сматаевтың кеңестік дәуірде жазылған «Елім-ай» романының екінші кітабында авторлық позиция да айқын: «Бесік жырынан құлағыңа құйылған уыз іңкәрлік туған дала, атамекен, ел-жұртқа деген сүйініштен нәр алмаушы ма еді? Отбасынан өрбіген бауырмалдық дейтін тәттінің бойды ұйытқан керім ынтымағы емес пе еді?»[481], «Беу-беу, бесік жыры! Тынбашы! Тыңдатшы дүниенің ізгілігі мен сүйінішін! Сіңірші қанына, жанына жомарт жақсылығыңды! Үйіп-төкші қайырым деп соққан ана тынысын! Өмірден аңсаған, бүр атқан игіліктің нәрін ғана, асылын ғана жишы бойына ұлымның!»[482] – деп, халықтық тұрмысқа етене енген, әрі рухани қажеттілік саналған фольклорлық мұраға деген көзқарасы байқалады. Шығарма кейіпкері – Әйкіман ел ішін үркін-соққыға салған күйеуі Нақыпбек, т.б. содырлардың найзасына ілінген баласы өлі болса да, оны өлді деуге қимай, тірі баладай әлдилеп, бесікке бөлеп, бесік жырын айтады. Күтпеген оқыс жағдайдан есі ауысқан әйелдің аналық мейірімі мұндай жағдайда да бұзылмаған[483].

Ал, Әйкіманның кейінгі тағдыры Бекқараның әңгімесі арқылы белгілі болады. Жазушы хикая жанрын пайдалана отырып, жалғыз жүрген батырдың иесіз қыстауда бір өзі тамақ пісірген кезін айта келіп, оның Сандалкөк атының қан сиіп, оқыс дауыс шығарғанын фольклорлық жанрдың ерекшелігі бойынша саралай отырып, ақырында, мұндай қорқыныш тудырғаны – жұрт оның әңгімесінен күтіп отырғандай, жезтырнақ емес, Әйкіман екенін жеткізеді. Яғни жазушы қиянат көрген, жазықсыз өлген сәбидің анасының қайғыдан ел кезіп, жезтырнақ сияқты күйге түскенін образ сомдаудағы бір тәсіл ретінде фольклорлық кейіпкермен шендестіре пайдаланған.

Әйкіман роман оқиғасы бойынша әуелі Асылбай шалдың тоқалы болған. Бірақ күйеуі бола тұра, жаушапты күйде келген Нақыпбекке еріп кеткенде оған «Бағы жанбасын! Жатқанынан тұрмасын!»[484], – деп, қарғыс айтылған. Ежелгі дәуірлерден басталған сөз магиясына қатты сенген халықтың санасында оның ықпалы орта ғасырларда да бәсеңдемеген. Жазушы шығарма жазуда осыны ескерген. Жазушы Әйкіманның қайғылы жағдайға ұшырап, өмірінің мәні кетуін осындай қарғыспен тікелей байланыстырмайды, бірақ оқушыны еріксіз осындай ойға қалдырады. Бірақ кейіпкердің тағдырын осындай шешіммен берудің өзінде де фольклорлық сана көрінеді.

Бесік жырына ұқсас тағы бір көрініс бар.

– Жылама, бөпем, жылама! Көп жыласаң, шашың түсіп қалады. Тақа, таз боласың. Таз, таз, тақа таз!.. – деген сөздерді айтушы Бибі – әлі сәби. Қуыршақпен ойнап отырған ол өзінше «үлкендік» көрсетіп қоятыны бар[485].

Бұл қыз баланың физиологиялық ерекшелігіне сай аналық сезімінің болатынын жазушы білсе де, аянышты күйге түскен Бибінің осындай сөз айтуында оның болашақта жақсы адам болатынына меңзеу бар сияқты.

Осындай тәсілді қолданған «Өмірзая» шығармасында әйел, жар қызметінде екі образ алынған. «Әсем – есті, ақылды. Ата-енесінің көңілін тез тапты. Жалғыз ұлдың тілеуін тілеп, оны тозбай, аты озбай, ел қатарлы өмір сүріп келе жатқан Қуат қарияның шаңырағына Әсем құт болып кірді»[486], – дегенде құт келін сарыны орын алған. Құт келін Әсем – Аяған Қуатовтың некелі жары. Алматыда пәтерден пәтерге көшіп, үй жалдап жүрсе де, сүйрелеп, үш баласын қабақ шытпай, бағады. Өзі аурушаң болса да, келген жұртына «тастай батып, судай сіңген». Әрі халық түсінігінде құт келін болу үшін оның келген жерінде ұрпақтың үзілмеуіне қызмет етуі де қажет. Автор бұл ойды ашық айтпай-ақ, Қуат қарияның сөзі арқылы Әсемнің құт келін екендігін анық байқатады.

Сырт қарағанда, құт келін – Әсемге антипод ретінде Хадиша образы алынған. Ол қолында билігі бар Жақиялардың «қарғылы төбеті» болған Алмасқа алданып қалып, балалы болады. Бірақ жазушы оны құт келінге антипод етіп пайдаланбаған. Ауылдан келіп, өзі қалаған жоғары оқу орнына түсе алмай, құрылыста жұмыс жасап жүріп, Алмас арқылы Аяған Қуатов отбасындағы қиын жағдайды естіп-біліп, қараусыз қалған үш баланы бағады. Аяғы ауыр екенін сездірмеген ол Әсем ауруханадан шыққан соң, жағдайын баяндап, босанар кезде басқа жерге кетеді. Шығарма тақырыбы «бұзылған» тағдырларды айту болса да, Хадиша некесіз бала тапса да, ол өзінің адал, ақ жүректі адам екенін аналық мейірімі арқылы дәлелдейді. Бірақ оны жеке өз баласына өмірін арнағанын айту жолымен емес. Жазушының көздегені – егер Хадишаның тағдыры бұзылмағанда ол да бүкіл бір әулет мақтан тұтар құт келін бола алатын еді дегенді сездіру. Бірақ бұл ойды ашық айтпай-ақ, оны қиын жағдайда өзгенің шаңырағын сақтап қалушы болғанын жеткізу арқылы құт келінді танытқан.

Хадиша – Аяғанның шаңырағына келін болып түскен жоқ, тіпті, екеуі некелесіп те үлгермеді. Әсем қайтыс болғаннан кейін дәстүр бойынша марқұмның жылын өткерген соң төсек жаңғыртуға болады. Жетім қалған үш баланы көзге шыққан сүйелдей болып, түртпек көрмеу үшін Аяғанның әкесі:

– Мына балалар Хадишаны аузынан тастамайды ғой, тегі. Әй, өзі де бір айналып кетейін-ау[487], – деген сөз арқылы оның шын бағасын беріп тұр. Жазықсыз КГБ-ның түрмесінде жатып, кейін кінәсіздігі анықталып шыққан соң, ізіне түскен, кекшіл Мұса Байларовтың кесірінен жындыханаға түсіп, кейін Жжелтоқсан оқиғасын ұйымдастырушы ретінде жазықсыз жаламен ұсталып, ақыры, өліп тынған Аяғанмен ресми түрде некелеспесе де, оның жетім қалған үш баласын өз баласымен бірге бағып қалатыны белгілі болады.

Осылайша Хадишаға дәстүр бойынша жасалатын салттар орындалмағандықтан, құт келін сарыны ашық қолданылмайды, бірақ оны оқырман өз түйсігімен осындай типте қабылдайды.

Архаикалық некелік сынақтың «өзгертілген» түрде берілгені Нақыпбек пен Әйкіманның үйлену тойында балуандар күресі өткенін хабарлау арқылы жеткізілген. Яки мұнда да сарыншақты түрдегі қолданыс бар. .

Ал, тұсаукесу салты осы кезге дейін қазақ тұрмысынан түпкілікті шығып қалған жоқ. Бұл – қазақ халқының фольклорлық санадан толық ажырамағанын айғақтайды,. Жанкешті замандағы отбасының хал-жағдайын жеткізуде әрі перзентсіздіктің зарын тартқан қарттардың сәбиге деген ерекше ықыласын білдіру үшін С.Сматаев тұсаукесу рәсіміне ерекше көңіл бөлген. Романда ол рәсімді суреттеп жатпай-ақ, ойламаған, күтпеген жерден балалы болған Құлнияз шал Жолдыбайдың тұсауын Түркістанның түбіндегі жорға Рәтайға кестіргенін бір ғана тұжырымды сөзбен жеткізеді. Демек, кеңестік дәуірде жазылған тарихи роман үшін этнография шектеулі дәрежеде қолданылған. Ал, бала бағып көрмеген кемпір сәбиге май жағып, қол-аяғын созып, жауырыны жабысып қалмаудың қамын ойлап, жасау керек жаттығулардың бәрін жасағаны[488] перзент көрмеген, бірақ баланы аңсаған жанның сәбиге деген ықылас-көңілін білдіру мақсатында айтылған.

Тағы бір жағдай: Ақтабан шұбырындыдан соң ел ішіндегі атқа мінгендердің басбұзарлығынан жаны қиналған Ұмсындық өз отбасын, балаларын ойлап жатады да: «ұлым сүзек боп ауырды. Көкесі мойнына кісесін салып алып, Жасаған хаққа жалбарынды»[489] – деп, отбасылық елеулі жағдайларды еске алады. Бұл фольклорлық шығармалардағы перзентсіздік зары және Құдайдан бала тілеу сарыны бойынша енгізілген.

Фольклор халықтық дүниетанымды көрсетеді. Перзентсіздікті ежелгі дәуірлерде Құдай алдындағы күнәсі деп түсінгенде де, кейін ол түсінік ыдырай бастағанда да, бала өмір мәні ретінде халық санасында Құдайдан бала сұрау сарыны бойынша тұрақтап қалды. Әрине, бұған да фольклорлық сананың әсері елеулі.

«Өмірзаяда» перзентсіздік зары жоқ, бірақ бала қайғысы бар. Алдияр Ақпанұлы жалғыз ұлының атын Сыздық деп қоюында үлкен мән болған еді. Сәби дүниеге келгенде кіндік кесуші әйелдің құтты деген мағынада танылуы, балаға ат қойғанда симпатиялық магияға сенушілік түгелдей ұмытылмаса да, халық арасында белгілі дәрежеде сақталған.

– ...Арыстандай азаматтың құрметіне атын Сыздық қойып ем. Ел-жұртының жыртысын жыртып, жоқшысы болсын деп ем. Қателесіппін, қарағым. Сорым болды ғой бұл менің. Сыздық төреден садақа кетсін бұл, – дейді шал оңаша қалғанда күйініштен өртеніп кете жаздап[490].

Осындай құрметпен Сыздық атанған бала Алдияр Ақпанұлының қарсыластарының қолына «қару» болып түсіп, маскүнемдікке салынып, ақыры, әкесінің өлгенінде де олардың дегенін істейді. Әкесін жарға жыққан адамдардың дегеніне еріп, шалдың денесін өзін жұмыстан қуған мекемеден шығаруға келісіп, марқұмның сөйлер тілі болса, мұны қорлау деп білетінін ойлаған Аяғанның жағасына жармасқан Сыздық...

Бала қайғысын тірісінде де, өлім күнінде көрген Алдияр қарттың тағдыры арқылы жазушының фольклорлық сананы ұстанғаны белгілі. Әйтпесе, Алдияр қарт жалғыз қалғанын (Сыздық бала болмады) уайымдамас еді, оның өз сөзімен айтқанда, «жаман немелерге бауыр басып қалып ем. Оларсыз қалай тұрарымды білмеймін»[491], – деп, Аяғанның үш баласын айтпас еді.

Сондай-ақ фольклорлық шығармаларда батыр кейіпкердің атын бағып, баптап, тыңайтып, алыс жолға дайындап беретін әйелдің болуы анаеркі дәуірінен қалған салт. Қобыланды батырдың жары – Құртқа (оның есімінің өзі – әулие дегенді білдіреді) батырдың атын баптап береді. Фольклорлық шығармалардағы осындай сарын Т.Зәкенұлының «Көк бөрілердің көз жасы» атты шығармасында пайдаланылған. Яғни Ұлтуғаш күйеуі Саралды жауға аттандырып тұрып:

– Әкем тірі кезінде сен бір әкеден жалғызсың, жауға жалғыз шаппа деуші еді. Сол сөз есіңде болсын. Ал, жануар, батырды жаудан қорғар өзіңсің! – деп, қос құлағын қайшылап, көзін сүзіп тұрған Бозкүліктің мойнынан құшақтап, аузын басып, жылап-сықтап қалады. Жануарға: «жаудан қорғар өзіңсің»[492], – деп, күйеуін табыстауы да ежелгі дәуірден басталған батыр мен оның атының бір-бірімен тығыз байланыста деген ұғымның бір көрінісі ретінде шыққан. Ал, әйелдің тілекші болып қалуы жұбайлық әрі адами қасиет қана емес, анаеркі дәуіріндегі үстемдік кезден қалған әлемдік дәстүрдегі салттың жалғастығы.

Дәстүрлі ұстаным бойынша әке мен қыздың арасында байланысшы қызметті ана атқарады. Әке қыз баланы қонақ деп қадірлегендіктен, оның бетіне тіке сөйлеп, қарсы сөз айтпайды. Айтар ескертуі болса, оны әуелі әйелі, яғни қыздың шешесіне айтып, анасы арқылы тәртіпке шақырады. Келін болып түскенде де, қайыната осындай деңгейде көрінуі керек.

Келінге айтылар ескертулер қайын ене арқылы жеткізіледі. Ал, ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі түрлі заңсыздықтардың орын алуын баяндаған «Өмірзая» романында тақырып ерекшелігіне қарай ұлттық отбасының дәстүрін кешенді түрдегі реттілікті сақтап, көрсету тиімді емес, сюжетке арқау басты кейіпкер – ұстаз, профессор Алдияр Ақпанов болғандықтан, ол Аяғанның түрмеде жатқан кезінде немерелерін ауылға алып кеткісі келген Қуат қария мен Әсем келіннің арасындағы дәнекерші ретінде араласқан[493]. Бұл фольклорға, халықтық түсінікке қарсылық емес, ағайын арасындағы түйткіл мәселені ушықтырмай шешуге орайластырылған. Қайын ата мен келінді осындай күрделі мәселеде бір-біріне қарсы келтірмей, мәселені оңтайлы шешуде жазушының халықтық түсінікті үндестікпен сақтағаны болып шыққан.

Ежелгі дәуірлерден соңғы ғасырларға дейін отбасында өлген күйеуін жоқтап, жылайтын марқұмның әйелі, қыздары болуы жазушылардың шығармаларында ескерілген. Мәселен, Таян хан ауыр жараланып, хан шатырына әкелінгенде Кербезі бегім қолаң шашын талдап жұлып, күн тимеген ақша бетін қанжоса ғып тырнап, зар еңіреді[494]. Шаш жайып, бет жыртып жылау – ежелгі дәуірден қалған салт, өлгелі жатқан не өлген адам тірілердің не істеп жатқанын сезіп-біліп жатады деген түсінік болғандықтан. Адамның тәні өлсе де, жаны өлмейді, бұл өмірден екінші өмірге өтті деп қабылдаған. Сонда да өлімнің қорқыныш тудыратыны белгілі. Аруақты ренжітпеуді, жамандықтың жалғаспауын тілеп, «арты қайырлы болсын» деп айту – содан қалған. «Қара бір шашым жаяйын...» деп басталатын өлең айту ежелгі түсініктен туған. Шаштың әлемдерді байланыстырушы қызметі анық, бірақ қазіргі заманда адам санасы өскенде қаралы көңіл-күйді білдірудің формасы өзгерген. Ал, орта ғасырларда, әрине, ежелгі түсініктің түпкілікті жойылып кетуі мүмкін емес. Жазушы Т.Зәкенұлы орта ғасырдағы тарихи оқиғаларды сюжетке арқау ете отырып, осыны ескерген.

Соңғы ғасырларда да ел арасында жоқтау айту сақталған. Б.Мұқаи мұны біле отырып, шығарманың идеясына сай оның орындаушысына да мән берген. Аяған түрмеде жатқан кезінде әйелі Әсемнің өлгенін естімеген. Қаралы хабарды айтудың өзіндік этикасы бар. Естірту дегеннің өзі осындай жөнді білетін адамдар арқылы жүзеге асырылады. Хадиша жас адам болса да, жағымды кейіпкер болғандықтан, Әсемнің өлгенін жүрекке дық тиетіндей етіп айтпаған.

– Аға-оу, тәтемнен айырылып қалдық қой[495]..., – деп жеткізген.

– ...«Көңіл көрген жерде» дейді халық. Жеңгеміздің арты қайырлы болсын, – дейді студент Ерік.

Дәстүрлі қоғамда көңіл айтуды арнайы жұмыс етіп, қаралы үйге барып айтады: көңілі босап отырған Аяған астыңғы ернін тістеп алып, басын тұқшитып, біраз уақыт үнсіз отырып қалды. Жөн білмегендіктен жігіттердің ешқайсысы топ бастап суырылып шығып, жұбату сөз айтудың ретін таппай отыр. Соны сезген Аяған әңгіменің арнасын басқа жаққа бұрады[496], – деу арқылы жеткізген.

Ал, Аяған түрмеден шығып, аулына, өз үйіне келгенінде шешесі:

Ажалдың қапқан қармағын-ай,

Арманда кеткен ардағым-ай,

Қызымдай болған жарығым-ай,

Жоқтаумен сені зарладым-ай,

Әсем жаным-ай!... Уһ!...

Қыршыныңнан қиылдың-ай,

Наурызында биылдың-ай.

Аман болсын-ай үш ботаң,

Құдайыма сыйындым-ай[497]..., –

деп, ащы дауыспен зарлы әуенге салып, жоқтау айтады. Жоқтау айтушы – ана – көпті көрген, дәстүрді сақтаушы. Көпті көрген ана жоқтаудың маңызды сипаты – марқұмның жақсы қасиеттерін айту керектігін ескерген. Ал, жігіттердің жұбату айта алмағанының өзі қоғамдағы «өзгерістердің» нәтижесі екендігін жазушы ішкі түсінікпен қабылдауды оқушының еркіне қалдырған.