АЗІРГІ ПРОЗАДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР 4 страница

Ғ.Мүсіреповтің «Ана жыры» әңгімесі – алғашқы адамның пайда болуы, Адам ата мен Хауа ананың алғаш жер бетіне түсіп, ұрпақ жаюы туралы. Бұл әңгімені фольклорлық пайыммен генеалогиялық мифке жатқызуға болады. М.Ысқақбаевтың «Ұят туралы аңыз» повесіндегі орталық негізгі кейіпкер Тәңірі болса, бұл шығармада Алла бейнесі берілген. «Ұят туралы аңызда» Тәңірінің екі періштесі кесепат пен шарапат болса, Ғ.Мүсіреповтің «Ана туралы жыр» повесінде Алланың бес періштесі болады. Екі повесте де бір құдіретті күшке бас ию, тағзым етіп табыну бар. Екі жазушының да авторлық идеясы – бағзы заманнан келе жатқан Тоныкөк, Күлтегін жырларымен үндесіп жатыр.

Бұл повесті көне діни аңыздық сюжетке құрылған, мифтік бейнелермен толықтырылған жасампаздық рухани шығарма деп қарастыруға болады. Сонымен қатар бұл шығарма ар, ұждан, ізгілік, ақыл, қанағат ұғымдары сияқты мәңгілік мәселелерді қамтиды. Егер адам бойындағы қанағат атты мінез өз күшін жойса, ардан, ұяттан безіп, күнәға бататындардың жосықсыз көбейетінін меңзейді.

Академик С.Қирабаев «Ұят туралы аңыз» повесі аңыздық сюжетті арқау ете отырып, соның негізінде жазушы адам баласын өмір бойы толғандырып келе жатқан бүкілхалықтық проблеманы – зұлымдық пен адалдықтың күресін бейнелейді. Ертегілік оқиғаларға нақты адам әрекетіне ылайық сипаттар береді. Дүниені жеке дара билеуші Тәңірі де, оның періштелері шарапат пен кесепат та Марал повесінде аңыздық күйден көркем бейнеге айналады»[398], – деп есептейді.

Бұл мифтік аңыз шығыстық мотивтегі көне сюжетке құрылған. Жазушы құрғақ баяндаудан гөрі адам тойымсыздығының түп төркіні неде деген сұрақты ортаға салады. Талданған шығармалардағы мифтік ұғымдардың мәні: Е.М.Мелетинскийдің «Миф поэтикасы» деп аталатын іргелі зерттеу еңбегіндегі мифтің әдебиетке әсерін тұжырымдайтын мифті (нышаны емес, оның рухын) саналы, нағыз биресми, дәстүрден тыс қолдану, бұл кейде дербес поэтикалық мифтік шығармашылық сипатқа ие болады дейтін пікіріне сәйкес заңдылықты танытады[399].

Реалистік прозаны шарттылықтың бір түрлі нышандарына ресми түрде салу кеңестік кезең кезіндегі отандық әдебиеттің мифтендіру (мифологизация) үдерісіне кері әсер етті.

Бірақ бірқатар жазушылардың шығармашылығындағы реалистік әдісті мифологиялық логика элементтерімен біріктіру ұмтылыстары шығарманың құрылымын құруға, шынайы өмірді тұрақты мифологиялық модельдер мен образдар арқылы түсіндіруге ықпал етті.

Мифологиялық ұғым, образ, уақыт пен кеңістік, т.б. элементтердің суреткер шеберлігіне сәйкес заманның көкейкесті мәселесін көтеретін көркемдік құралға айналатындығының да мысалдары мол.

Мысалы: Ә.Кекілбаев «Күй» повесінде ежелгі аңыз-әңгімені, өткен күннің елесін ой елегінен өткізіп, бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерін қозғайды. Жазушы ескі аңызды қайта жаңғыртып, қайта баяндап қана қоймайды, оған философиялық, психологиялық реңк үстемелей отыра, аңыздың әлеуметтік қырын ашады. Шығармада ежелден қоңсы отырған бірде жауласып, бірде татуласып, талас-тартыспен күн кешкен қазақ пен түрікменнің арасындағы бітіспес жаулығы сөз болады. Бітімге келмей, тек қана жауласумен болған, өзара сыйыса алмай, ұғыса алмай өткен екі бауырлас жұрт талай тауқыметті бастан кешіріпті, бірін-бірі кешіре алмапты. Автор талай замандар бойы қазақ даласы мен түрікмен құмдарындағы зорлық-зомбылықтың неше алуан түрі: алып кету, шауып кету, жер дауы, жесір дауы, жауыздықтың ең ауыр сұмдық түрі – мәңгүрт жасау сияқты аңыздық желілерді шебер қолдана білген.

Шығармада түрікмен батыры Жөнейт қолға түскен тұтқын жасөспірімдерді мәңгүртке айналдырып, жаулықтың, дұшпандықтың ең ауыр да сорақы үлгісін көрсетеді. Бағзы заманнан адам баласына неше түрлі қиянат зұлымдық-әрекеттер жасаудың ішіндегі ең сұмдығы, ең шектен шыққаны – адамды қинап, мәңгүрт жасау болып табылады. Бұл – қорлық – мәңгүрт жасап, жеңген жауының тұқымын құрту, болашақтың тамырына балта шабу мақсатында жасалған мәңгілік азап. «Кенет тұтқын балалардың бірі артындағы тұтқынның кеудесіне екі шекесін алма-кезек ұрғылап, шыңғырып жіберді. Ақ тайлақтың терісі күнге күйіп, тырысып барады. Қаудырап кеуіп жатқан түйенің көні бас сүйекті сытырлатып, шаға түсті. Қазір-ақ ұн қылып, уатып жіберетіндей. Басқа тұтқындар да бебеулей бастады»[400].

Жауласқан елдер тарихында мәңгүрттік және мәңгүрт жасау ежелден бар екендігі белгілі. Бұл жайлы кейбір мәліметтер фольклорда біршама кездеседі. Мысалы, қырғыздың әйгілі «Манас» жырында да жас балаларды алып қашып кетіп, олардың басына шіре байлайтыны жайлы айтылады. «Кепеш кигізу», «шіре байлау» дегенді мәңгүрттікпен қатарластыра алуға болады. Төл әдебиетімізге, жалпы, өз кезеңінде, одақтық әдебиетке мәңгүрт ұғымын алғаш алып келген қаламгер – Әбіш Кекілбаев.

«Олар бір апта бойы осылай зар илеп, шыңғырды да жүрді. Сосын бастарына шаш шықты, ол түйенің көнінен өте алмай, қайтадан бастың құйқасын тесіп, кері өсті. Алты тұтқын елі қайда, жері қайда екенін білмейтін мәңгүртке айналды. Жүре-жүре тілден де айырылды. Түйемен бірге өреді, түйемен бірге келеді».

Автордың айтпағы – әр заманның, әр қоғамның өз мәңгүрті болады деген ой ұсыну, оқырманға осы ойды сіңіру. Патша үкіметі тұсында бертін келе – Кеңес үкіметі тұсындағы күшпен енгізілген отаршылықтың таз кепеші мәңгүрттіктің жалғасы іспетті болды. Бүгінгі күні ешкімнің зорлық-қорлығынсыз-ақ туған тілімізден, дінімізден айырылған, тегін білмейтін «шала қазақ» дейтін – «рухани мәңгүрт» ұрпақ дүниеге келді. Автор танымы рухани мәңгүрттік – мәңгүрттіктің ішіндегі аса қауіптісі деген байламға көз жеткізеді. Ежелгі аңыздағы тарихи шындыққа сүйеніп, жазушының өткенді шолып, болашаққа жасаған ишара – тұспалы аңызбен астасып, қазіргі күнмен үндесіп, психологиялық параллелизм тұрғысынан мәні ашыла түседі.

Негізгі кейіпкер – түрікмен батыры Жөнейттің өштесіп, кек алу жолында туған бауыр мен баласынан айрылып, жалғызсырауы оны өмірінің соңында құлағына келген күй әуені арқылы түсіну, екі елді татуластырып, табыстырған, бітістірген өнердің құдіреті екендігін жазушы баса көрсетеді. «Күй» повесіндегі аңыздық желінің негізі мәңгүрттікті қолдан жасау тарихы болса, бүгіндегі рухани мәңгүрттіктің белең алуын меңзеу, сол арқылы екі кезең мәңгүрттігін бір-біріне қарама-қарсы, антитеза формасында алу арқылы шығарманың әлеуметтік салмағын арттыра түседі.

Ол күйдің астарында – рухани таным, ұлттық болмыс, салт-сана, фольклорлық сана, бүкіл қазақ елінің рухани-мәдени – пәлсапалық байлығының негізі, түп-тамыры, көрсеткіші жатыр.

Д.Досжановтың «Тілегімді бере гөр» повесінде Шалқардың шалғай түкпірінде жас журналист жігіт Дана сол маңнан мемлекеттік қорық аштырмақ болады. Жергілікті «Охотсоюздың» қорықшысы, өкіметтің байлығына қолын салып, тегін ішіп-жеп отырған араны ашылған Молдаберді зиянкестік әрекет жасап, жас жігітті айдалада соққыға жығып, тастап кетеді. Біраз жыл өткен соң Молдаберді ұшты-күйлі жоғалып кетеді. «Ақырында, Мәнәулие маңында жапанда шошайып жалғыз отырған жүз жасқа келген аңшы шал айтыпты-мыс» деген сөз ел ішінде гу ете түседі. Әлгі аңшы айдалада, киік қарап, сандалып жүрсе, бүйірі қабысып, бұратылған аш қасқыр көріпті. Құдая тоба, сол қасқырдың көзі құдды Молдабердінің көзі, үні құдды Молдабердінің үні дейді: қарт аңшы қарап тұрып, қайран қалыпты, қатты шошыпты, көріп тұрып, сенбеуге амалы болмапты. Аш қасқырға айналып, айдалаға қаңғып кеткен Молдаберді сол деп, иманын айтып жат та қарғаныпты. Бұл қауесетке біреу сенді, біреу күлді, біреу шошынып, ішегін тартты.

Біз айтсақ – үйірінен, туған жерінен қарадай безініп, айдалада алып- соғып тояттауға таппай, сілесі қатып, сенделіп жүрген аш қасқыр – сол Молдаберді дер едік», – деп аяқтайды автор повесті[401].

Жалпы, фольклорда адамның аңға айналуының мифтік себептері де әр алуан. Талданып отырған шығармадағы ынсапсыздықтан аш қасқырға айналған Молдаберді бейнесін С.А.Қасқабасовтың: «Архаикалық мифтерде аң құстардың пайда болуы – рух-иелік мифологияның айтуы бойынша адамдардың әртүрлі себептермен біреуге зияндық істеп, кінәлі немесе күнәлі болғандығы үшін жаза тартып, адам кейпінен айрылып, хайуанға айналғандығының салдары болып көрінеді», – деген пікірімен сипаттауға болады.

Аш қасқыр бейнесінің өзі фольклорлық санада әр кезеңде әрқилы мәнге ие. Әлем халықтарының фольклорлық мұраларындағы қасқыр образы тотем, рух, хтоникалық хайуан, магиялық күш иесі және көркем бейне ретінде танылады. Қазақ эпостары мен ертегілерінде тотем түрінде мықтылықтың, күштіліктің символы ретінде көрінсе, көркемдік түріндегі қасқыр бейнесі қорқаулық пен ашкөзділіктің белгісі ретінде алынады. Демек, Д.Досжановтың шығармасындағы «аш қасқыр» осы соңғы түсінікпен байланысып жатыр. Яғни, «кейіпкер өз еркімен өзін-өзі құсқа не аңға айналдырмайды. Оны басқа субъект немесе басқа бір себеп құбылдырады. десек, Молдабердіні хайуанға айналдырған себеп, халық назасы, адалдық пен адамдық жолынан ауытқу салдары. Автор фольклор арқылы осыны ұқтырады.

Автордың кейіпкерін қасқырға айналдыруына ел арасында тараған танымал аңыз желісімен келетін болсақ, халық қарғысына ұшыраған Қарынбай сараңның суырға айналуын тілге тиек етуге болады.

Жазушының «Келіншек таудағы тас түйелер» атты тағы бір мифтік шығармасында қыздың әке қарғысына ұшырап, тасқа айналуының себебі оның тасбауырлығында жатса, сол Молдабердінің қасқырға айналуы оның аш көзділігінде болса керек.

Д.Досжановтың тағы бір «Қызылқұмның желі не деп жырлайды» атты әңгімесінде фольклорлық құбылудың көне мифтік сілемі көркемдік шешім рөл атқарған. Түйеден өзге уайымы жоқ қария алдындағы малды совхоз басшысы басқа кісіге алып бермекші болғанда, шарт ашуланып, түйесіне мінеді де, құмға сіңіп, ұшты-күйлі жоғалып кетеді. Ел-жұрт қарияны іздеп, таппағаннан кейін өлдіге санап, жаназасын шығарады.

«Сол жаназа оқитын күні бұрын-соңды мал ішінен ұшыратпаған, сол аяғын сылти басқан кәрі атан келіп, ашаға сүйеніп, үнсіз жылап тұрыпты. Көрген адамдар әлгі кәрі атанның көз жанары өткірленіп, қарағаны, әр кісіні танитындай жетіп келіп бас шұлғығаны – құдды баяғы Мүсіркеп түйеші деп жат та қарғанады», – деп ой қорытады автор.

Тіршілігінің тынысы саналған төрт түлік малды ерекше қадірлеп, олардың әрқайсысының жебеушісі бар деп ұғатын (жылқы – Қамбар ата, түйе – Ойсыл қара, қой – Шопан ата, ешкі – Сексек ата) таным-түсініктің мағынасын кеңейте отырып, жазушы ұлттық кәсіптің аясы тарылған көрсеткен. Мұндағы адамның жануарға айналу себебі – алдыңғы шығармадан бөлек. Бөгде әсерден емес, өз еркімен іске асады. Яғни зорлық пен әділетсіздіктен қашып, қорғану. Бұл – алғашқы мифтік санаға тән.

«Мифтік дәуірде адам өзінің әртүрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп, өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген... Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады деп сенген»[402].

Автор бұл жерде кейіпкерін неліктен түйеге айналдырып отыр? Көзін ашқалы көргені түйе, бар ынта-пейілі өзінің алдындағы аз ғана түйесінің қамы болған, адамдардан гөрі түйемен тіл табысу оңайырақ тиетін Мүсіркеп шалды түйе малынан басқа малға айналдырудың жөні жоқ сияқты.

Ал, Д.Исабековтің «Әбіл диханның арманы» атты шығармасында бүкіл әлемде өз билігін жүргізгісі келген Сүлейменнің мәңгілік өлмес өмірді аңсауы, оған мұндай сиқырлы күштің символы – алманы Ібілістің тауып беруі, алма жеген Сүлейменнің өзін-өзі дақпырттап, «патша» етіп жариялауы белгілі фольклорлық мотивтерге негізделген. Ақыры, асып-тасқан хан халықтың қарғысына ұшырап, көздеген мақсатына жете алмайды. Шығармада ашкөзділік, тойымсыздық, қанағатсыздық халық тарапынан жазғырылады. Сондай-ақ халықтық эпос «Қыз Жібек» жырын жаңаша мағынада пайдаланған «Аққу Жібек» пьесасы мен «Алладиннің сиқырлы шамы» пьесаларындағы фольклорлық қолданыстар да көңіл аудартады. Алладиннің көмекшісі сиқырлы шамның болуы шығыстық сарынның басымдығын әрі фольклордағы сиқырлы заттардың көмекшілік қызмет атқаруын. Сюжеттің дамуында да осы шам оқиға өрбітушілік рөл ойнайды. Шамға қызыққан хан мен оның тапсырмасын орындайтын мыстан әрекеттері кейіпкер өміріне қанша қауіп төндіргенімен, шығарма шешімі ертегілік негізде «бақытты» аяқталады.

Дулат Исабековтің «Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі» повесть-ертегісін жаңарған, түрленген, реминисценциялық үлгідегі ертегі деп қарастыру жөн. Автор жеке адамның моральдық құлдырауы, рухани жұтаңдану, ұлттық тамырлардан қол үзіп қалу сияқты мәселелерді астарлы формада ертегі желісімен жан-жақты ашып көрсетеді. Бұл повесть-ертегі осындай әлеуметтік ойлау көріністерінің орын алуымен құнды. Ғылыми фантастика мен виртуалды шындық бір-бірімен үндесіп жатыр. Олай болса, бұл повесть – ертегі каламгер шығармаларының арасындағы көркемдік ерекшелігі жағынан, сюжеттік құрылымындағы фольклорлық сарынның берілуі, қолданылуы тұрғысынан ерекшеленетін реминисценциялық үлгідегі ертегі болып табылады. Д.Исабековтің бұл повесінде өз үйінен қашып кеткен оқушы Ермектің: «Мен жоғалуым керек, қарамды батыруым керек», – деп, бұлақ жанындағы апанға секірмек болғанда, оның түбінен «алба-жұлба киінген бір жалмауыз кемпірді» көруімен өзгеше оқиға, ертегі басталып кетеді[403].

Қазақ фольклорында «жалмауыз кемпір», «мыстан» ұғымдарының мағыналық айырмасы бар екендігін С.Қасқабасов еңбегінен аңғаруға болады[404]. Жазушы шығармасындағы мыстан да адами қалыпқа жақындаған түрге ие. Алайда, оның бойында жыланның уын дарытпау, келер қауіпті алдын ала сезу секілді көне қасиеттер де бар. Мысалы: «Дәл осы сәттен бастап Ермек таңғажайып оқиғаға араласып кеткенін өзі де сезбей қалды.

– Сіз мұнда неғып жатырсыз? Жылан шағып алады ғой, – деді ол шошынып.

Кемпір басын көтеріп, орнынан тұрды.

– Мені жылан шақпайды.

– Қалай шақпайды?

– Сол, мыстан кемпірді жылан шақпайды[405].

Алысқан жауының елден ерек батырлығын дәріптеп, соның осал тұсын табатын мыстан ұғымының бұрынғы мағынасы да толық сақталған.

– Қайдам. Негізінен, біз кез келген адамды ұстай бермейміз. Ол үшін берілетін сыйлық ақша да аз. Егер қолға түсірген адамымыз әрі батыр, әрі ақылды, әрі өжет боп келсе, міне, сонда құдай берді дей бер. Пайдаға да, абырой-атаққа да шаш-етектен кенеліп қаламыз. Оң-солын танымаған сені апарып, жаңа бастығымнан сөгіс алып қалам ба қайдам. Күні бойы ешкімді алдай алмадым. Қазір жұрттың бәрі пысық, бәрі қу боп алған. Кейде өзіңді алдап жібереді. Ал, маған құр қол қайтуға болмайды[406]...

Шығармадағы мыстан екі әлемнің арасын дәнекерлеуші, ертегілердегі «жердің жарығын жамап отырған кемпір» функциясының да сұлбасын сақтаған. Оның амал-айласы неғұрлым шытырманды болған сайын бас кейіпкердің де қасиеті ашыла түскен.

Біздіңше, Ермектің жындар мен мыстандар бірлестігінде көргені, естіп-білгені – іріп-шіріген, азған қоғамның бейнесі. Мифологияда адамзатты алдап, тірлік кешетін Мыстанның «...күні бойы ешкімді алдай алмадым. Қазір жұрттың бәрі пысық, қу боп алған. Кейде өзіңді алдап жібереді» деуінің өзі моральдық этикет нормаларынан санасы алыстап кеткен адамдар қоғамының қаншалықты дәрежеде жұтаңданғанын аңғартса керек. Дүниенің сырын білген мыстанның өзін айласынан адастырған заман тегеурінін автор символ, емеурін арқылы ұқтырған. Сондай-ақ мыстандар бірлестігіндегі барлық қоғамдық жүйенің Ермек өмір сүріп отырған қоғаммен астарласа суреттелуі де тегін емес. Біздің көз алдымызда кеңестік қоғамның бет-бейнесі, оның азып-тозған жүйесі келеді. Тіпті, гротескілі түрде сипатталған «бірлестік» кейіпкерлерінің аты-жөндері де шынайы өмірде қисыны жоқ сөздерден құралады. Ертегі еліндегі перілер мен жындар бірлестігі бір қараған оқырманға адамзат өмір сүріп отырған қоғамға жақындығы болмаса да (өйткені, ол ертегі ғой), кейіпкерлердің барлық іс-әрекеті, тіршілігі күнделікті адамдар өмірімен ұқсас бейнеленеді.

«Бұлар кеп түскенде жындар мен мыстандар бірлестігінде той қызып жатыр еді. Бұл – сарай емес, жабайы үңгір мен тастардың арасы. Мыстан кемпірлер, қос мүйізді жындар, жалғыз көзді дәулер, құйрықты шайтандар, тістері ақсиған албастылар мен жезтырнақтар, өздерінше әдемі киінген мыстан қыздар шарап ішіп, би билеп жүр... Олардың ортасында бірлестіктің патшасы – Тюльтан-99 отыр. Оның кеудесінде «Тюльтан-99» деген жазулы лента бар. Қызметшілер оған тұс-тұстан, шарап пен неше түрлі жеміс шырындарын, піскен ет пен отқа қақталған кәуаптарды тықпалауда. Тюльтан масаң күйде қалғып-мүлгіп отыр[407] «Адамзат баласы талай ғасыр аңсаған тамаша, таза, адал қоғамның ақыр-аяғы осындай күйге ұшырағаны фантастикалық шарттылықпен жазылған повесть-ертегідегі «бірлестік» елімен салыстырылады. «Социализмді орнатып, коммунизмге қарай табысты қарыштап» бара жатқан кеңес қоғам тарихындағы жеке басқа табынушылықты патшасын өз тамағы жыртылғанша дәріптеген бірлестік өмірінен көресіз: «– Сен ұлылардың ұлысы, данышпаны, патшалардың патшасысың, ұлы мәртебелім! – деді көмекшісі шәңкілдеген жіңішке дауыспен. – Біз ешқашан сендей кемеңгер патшаны көрген жоқпыз және көреміз деп үміттенбейміз де!. Біздің жын-шайтан боп аман-есен жер басып, бала-шаға асырап отырғанымыз тек сіздің теңдесі жоқ көрегендігіңіздің арқасы. Оның рас екендігін бір мың жасқа келген қасымдағы мына кәрі сайтан айтсын. Рас па?» – деген көмекшінің сұрағына бәрінің жағымпазданып айқайлауы әміршілдік-әкімшілік жүйе тұсындағы жеке адамның өзіндік ойлау мен санасының жоғалып, тобырлық санаға айналып бара жатқандығының куәсі.

Автор ертегі желісін ала отырып, шынайы өмірді сатиралық, яғни пародиялық тұрғыдан бейнелеген. «Жындар мен мыстандар бірлестігінде» ұлы мәртебелі патша Тюльтан-99-дың таққа отырған жылы құрылысы басталған сарайдың әлі төбесі жабылмай, едені салынбай, ұзаққа созылуына ренжіген патшаның басқа патшалыққа кеткісі келгенімен, «қазір барлық патшалықта штат қысқартылуына байланысты» ешқайда бара алмайтындығы сол кеңестік қоғамның повесте гипертрофты түрде бейнеленуімен, кейіпкер аттарының абсурдты түрде құлаққа түрпідей тиетіндей аталуымен (Шорту-Морту, Крым-Брым, Сандра-Мандра, Қозған-Тозған, Апай-Топай, Мұқалай-Сұқалай елі және т.б.) сипатталады. Немесе «Тюльтан-99» патшаның алдында қоғадай жапырылған жұрттың бір ұранды айқайлап, жеке басқа табынуы арқылы қаламгер социалистік реализм әдісін сынап, кеңес мемлекетіндегі әрбір жеке тұлғаның еркіндігі идеясын абсурдтыққа дейін әкеледі. Айнала толған мастар, сұраққа жауап бере алмай, «тұрған жерінде гүрс етіп құлап түсу» – азғындаған қоғамның бейнелі көрінісі. Немесе патшаның «қазақ деген халықты» бұрын естіп-білмеуінің өзі жай айтылмаған. Кеңес өкіметі тұсында әрбір ұлт өзіне ғана тән бет-бейнесін, салт-дәстүрін ұмытып, кеңестік халыққа айнала бастаған.

Идеология мен нақты өмірде болып жатқан құбылыстар мен тіршілік арасындағы ерекшеліктің жер мен көктей екені осы шығармадан айқын байқалады. Отбасы, салт-дәстүр, ұлттық таным сияқты қасиетті ұғымдар басып-жаншылып, ұмтылуын Ермектің сауыт-сайманы айналасындағы талас байқатады:

– Дат, тақсыр! – деп, осы кезде сөзге Ермек араласты. – Даудың басы менің сауытым болса, оның жаңа екені рас. Ширпотребтен бүгін алдық. Сіздің патшалыққа келе жатқан соң құр қол келмей, осы сауытты өзіңізге сыйға тартқалы ала келіп едім. Су жаңа, этикеткасы әлі жұлынған жоқ.

... – Өкімет бағасымен қанша тұрады?

– Бағасы... бұрынғы бағасы – 99 сом 50 тиын, комиссионный бағасы – 93 сом 70 тиын. Бұл – кеудешесі. Шалбарының бұрынғы бағасы – 85 сом 60 тиын, кейінгі бағасы – 59 сом 40 тиын. Бәрін қосқанда – 226 сом 30 тиын.

Бір қарағанда, Ермектің математик екенін айғақтайтын жолдар іспетті болғанымен, бір замандарда қазақ жерін жаудан қорғаған алып батырлардың бірден-бір қасиетті де бағалы сауыт-сайманының кеңестік үкімет тұсында құнсызданып, «комиссионный» бағаға түсуі де – рухани жұтаңданудың шынайы көрінісі.

«Осы кезде жендеттер аяқ-қолы байлаулы төрт-бес диюды айдап әкеп, бір бөлмеге қамап жатты. Оны көрген Ермек биін тоқтатып:

– Мугара, мыналардың жазығы не? – деді.