АЗІРГІ ПРОЗАДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮР 12 страница

Кезінде өзін қысқарту тізіміне іліктірген бірге істеген қызметтесі Барболсынның сөзін автор:

Кім ойлаған... бұлай болады деп. Айтыңдаршы кім ойлаған. Қол ұстасып қатар жүріп едік... – жіңішке дауыстың соңын өксік буып әкетті, – деп бейнелейді. Оқиғаның аяғы өтірік өлген жанның шын өлуді ойлаған оқыс шешімімен бітеді.

Сәскеге қарай бет алған Күннің мейірімді шуағы астында Алматының ауасын ақырғы рет көкірек кере сімірген Жанарыс: «Енді тірі жүргеннен қайыр жоқ. Жақсы сөзді жаназаммен бірге ала кетейін», – деп, жазушы қауымға жарты ғасырға жыл он екі айы жетпейтін сеніммен берілген
еңсесі биік кең орданың үшінші қабатынан қара жерге қарғыды. Ет жақындары Ақарыс пен Бекарыс қол созып ұстап қала алмады. Аузы-мұрнынан аққан қызыл қан ақ кебінге жұқпай, асфальттың кедір-бұдырымен дөңгелей қашты.

Біздің кейіпкеріміз осылай өмірден озды.

Өлімнің ақырын берсін дейміз.

Жұрттың таң қалғаны – оның аузы-мұрнынан қан кетсе де, әппақ кебіні жаңа орағандай тап-таза-ау, тап-таза.

Ажал шіркінге дауа бар ма?!»1.

Жазушы шығарма соңында ежелден қалыптасқан халықтық ұғымға сай шешім жасаған. Себебі, мұсылмандық түсінікте өзіне-өзі қастандық жасау – ең үлкен күнә. Жан – Алланың аманаты. Алла өзі берген жанын өзі алып, өлім уақытын өзі белгілейді.

Көркем шығармадағы өмір мен өлім тақырыптарының өмірдің шынайы мән-мағынасын ұғындыруға жұмсалатын көркемдік міндет атқаратын мысалдарын көркем шығарма мәтінінен көптеп табуға болады. Ғасырлар бойы қалыптасқан жерлеу ғұрпының тек қабір басындағы сәтіне ғана көңіл бөлу арқылы жазушы Ж.Шаштайұлы өзінің «Шал мен жылқы» повесінде ауыр зұлматтан есеңгіреген елдің халін шегіне жеткізе суреттейді. Оқыс өлім оқиғасы кезіндегі дәстүрлі кәде-салттардың атқарылмауы, яғни адамның ақырғы сапарға аттануына байланысты тиісті дәстүрге мүмкіндіктер жасалмауы шығарманың трагедиялық ахуалын тереңдете түскен.

Себебі, қазақ халқы ғасырлар бойы «Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген қағидаға сәйкес, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен жөн-жосықтың кісі қайтыс болғанда сақталуына ерекше мән берілген. Бұл жөнінде Ш.Уәлиханов: «Өлген адамның о дүниедегі хал-ахуалы жерленгендегі, жерленгеннен соңғы ырым-жоралардың салт-санаға тән бұзылмай орындалуына байланысты еді. Егер өлімнен кейінгі ырым-жоралар дұрыс орындалса, өлген адамның рухы жайбарақат күйге түсіп, өз үрім-бұтақтары мен туған-туысқандарына шапағатын тигізіп, жебеп жүреді, ал олай болмаған жағдайда жауығып, аруағы қарғап-сілейді»2, – дейді. Осы түсінік негізінде қалыптасқан жерлеу ғұрпы өзегінде көне түсініктердің сарқыншақтары сақталғанмен, кейінгі мұсылмандықтың басымдық алуына байланысты бір ізге түсіп, жалпыға ортақ заңдылықтар ретінде қабылданған.

Ең алдымен, салт бойынша өлім халіне жақындаған жасы келген я сырқат адамның алыс-жақын ағайын-туғандарына хабар беріліп, көзі тірісінде арыздасып, қоштасуға мүмкіндік тудыру, оның соңғы тілегін, тірілерге айтар аманатын естіп қалу парыз саналған. Осы сәттен бастап, адамды о дүниеге жөнелтудің дәстүрлі шарттары қатаң сақталып, бұлжытпай орындалуы қадағаланған. Ең алдымен, иман калималары айтқызылып, жанның тәннен шығуы үшін қолайлы жағдайлар жасалған (аузына су тамызу, жастығын алу, көзін жабу, оқшаулау, т.б.). Ал, бұл шығармада аштықтан ажал құшқан перзенттерінің өлігін көрген ананың жан күйзелісінен туған әрекеттерге мән берілген.

– Амансыз ба? – деді.

Әйел селт етпеді. Қосшыбай аң-таң. Қылтаң еңісте аузы күн шығысқа қараған жертөлені керіп, жалма-жан соған жетіп барды. Есіктің көзінен ішке еңкейе кіре беріп, маңдайы тасқа тигендей, қалт тоқтады. Бойы мұздап, шымырлай жөнелді. Төргі бұрыштағы ересек бала қабырғаға жабыса түсіп, жарық дүниеге сыртын бере, жан тәсілім етіпті. Әлденеден секем ала артына жалт бұрылып еді, көзі шарасынан шыға атыздай болып кетіп, шыңғырып жіберуге шақ қалды. Бұдан көз айырмай қадалған қалпы калт-құлт басқан әйел жақындап төніп келеді. Жертамның аузындағы алакөлеңкеде кейпі мамырлап жылжыған аруақтай. Желкесіне қарай жылжыған жаулығынан қобырап шығып кеткен шашы, жүдеу өңіне одан сайын суық рең беріп, сұстандырып жіберіпті. Үрейі ұшқан Қосшыбай артына қарай шегіншектеп:

– Шешей, – деді денесіндегі тоңазыған дірілді баса алмаған күйі. Тарамыс денесін сүйрете қыбырлаған әйелдің қып-қызыл көзінде шалықты сәуле ойнай-ды. Алқа-салқасы шыққан бітімінде ой-аңғардан түк жоқ.

– Шешей, не істейін?

– Өлікті не істеуші еді?!»[558].

Жазушы азалы ана мен Қосшыбайдың екеуара ғана көр қазып, үш мүрдені бірдей орналастырғанша үн-түнсіз жүрген кейіптерін тәтпіштей суреттеу арқылы да адам тағдырының ауыр сәтін аңғартады. Қалыптасқан жерлеу ғұрпындағы өзара көмек, сөзбен демеу бұл тұста мүмкін емес жағдай. Осы арқылы сол заманның ащы шындығы көрсетілген.

«Бұдан кейін үндемей томырылып бедірейген қалпы балаларына беттеді. Бұл да соңынан үн-түнсіз ілесті. Өліктерді екеулеп жүріп сыртқа шығарған соң қазылған шұңқырға бір-бірлеп жайғастырды. Балалардың беті топырақпен жабыла бастағанда-ақ, әйел ессіз шыңғырып жіберді. Осы бір азапты сәттен тез арада құтылғысы келген бұл тез қимылдады. Төмпешікті үйіп боп, күректі жерге тастағанда екі қарының ұйи салдырап қалғанын сезді. Әйел де тыншып, бастапқы безерген кейпіне көшіпті[559].

Аталған шығармасында автор аштан өлген балалардың ортасында есеңгіреген ананың қайғылы халін ерекше суреттеу арқылы заман қасіретін жаппай өлімге ұшыраған елдің ауыр тағдырын меңзеген.

Бауыр еті балаларынан бір мезетте айырылу, қайғысын бөлісер жақын-жуықтың жанында болмауынан ана қасіретінің қаншалықты ауырлағандығын жазушы әйелдің ішкі-сыртқы бейнесін сипаттауға сыйғызған.

«Жалт етіп бір қараған сәттегі анасының реңі сұп-суық екен. Көзі түп-тұяғы жоқ, тұңғиық жұмбақ. Бөлегенге жалма-жан тұра ұмтылды. Көзі мағынасыз алайып кетіпті, жүзі көкпеңбек. Булығып, үні шықпай қалған.

Бетінің шалбарланған бос еттері салбырай түсіп, шүңірейген көздері көңілсіздікке толы. Анасының дәл қазіргі кейпін кенет қауқар-қуаты таусылып, ұша алмай, шоңқиып шөгіп қалған кәрі кұстың бейшара кейпіне ұқсатты. Неге болса соған көндіккен сұмдық құлықсыздықтан шошынып кеткен Қосшыбай ақылынан алжасқан кісіше шешесіне қарай жамбастап жылжыды. Жақындап келгендегі аңдағаны анасының жанары қып-қызыл екен. Кимешегінің жағынан қобырап шыққан шашы аппақ. Өне бойғы үнсіздік түңғиық түнекке шым-шым батыратындай санасы қараңғыланып, көз алдындағының бәрі шымырлап есіле жөнелді. Байқаса, шешесі өзіне кадала қарап қалыпты. Қызылы кетпейтін шырайлы ажары қазір күп боп ісініп, былшықтанған көзінің аласы лайланып тұманытады. Бастапқы қадала қараған кездегі жанарынан жөргегінен бергі етене жақындықты танығандай болғанда жүрегі өрекпіп соғып, шекесі шыңылдай жөнелді. Одан ары бөгелуден жүрексінген Қосшыбай сыртқа ақырын шыға берді.

– Мені де бірге көмгін, – деді шешесі осы кезде. Бұл осында келгелі тіл қатқаны бұл. Буыны беки қоймаған сәбидей қолын ербеңдетіп, сыртты оралымсыз нұсқаған кезде иегі кемсеңдегенмен көзінен жас шықпады»[560].

Осы үзіндідегі үнсіздіктің өзі кейіпкердің аса ауыр халін танытуға жұмсалған. Жерлеу ғұрпының дәстүріндегі жан шыға салысымен марқұмның туыстары мен жақындарының қатты айғайлап жылауы қазаққа ғана емес, бүкіл дүниежүзі халықтарына ортақ. Бұл рәсімнің қайғы-күйінішін білдіруден бұрынғы мағынасы: «өлген адам бұл өмірден мүлде қол үзген жоқ, бәрін естіп біліп, сезінеді, сондықтан оған әлі де әсер етуге болады» деген көне түсініктен шыққанымен, адамның басына түскен күйігін сыртқа шығаруының алғашқы кілті, формасы болып табылады. Себебі, қатты қорыққан я қайырған адам психологиясында ауытқу болуы мүмкін. Автор қасірет күйігін ішіне жұтқан ананың, өлімнен шошыған Қосшыбайдың сыртқы қимыл-әрекеттерін авторлық баяндаумен өте шебер бедерлей білген. Осы арқылы қазақтың басқа салт-дәстүрі тұрмақ, өлгенін жерлеудің өзі мүмкін болмаған кездер жайлы оқырманға ой тасталған.

Өлімге байланысты, адам эмоциясының сыртқа шыққан ең алғашқы формасы дауыс болса, оның сөзбен толығуы – жылау өлеңдерін, дами келе жоқтауды туғызған. Жерлеу ғұрпының жүйесінде әрбір рәсім мен деталі белгілі бір наным-сенімге негізделіп, өлім зардабын жеңуге бағытталса, ол көркем әдебиетте кейіпкердің ішкі әлемін ашудың әдісінде көрінеді.

Қайғыдағы дауыс шығару адам қасіретінің ауыр салмағын бірте-бірте серпілтеді. Өлім тұсында қысқа ғана тіл қатысып, қабақпен ғана ұғысу басты міндет саналған. Өйткені, «шер мен қайғы үстінде кісі ұзақ сөйлесіп тұруға әлсіз болады. Сондықтан шын қайғы қысқа сөзбен көп мағынаны тізіп, тиімді қып айтады»[561]. Бұрын азалы үйге көңіл айта келген әрбір адам қатты айғайлап, жылап келуі міндетінің мәні: марқұмның тірілердің даусын естиді деген көне түсінікпен байланысты (сүйекті шығарғандағы және көміп келгендегі айғайдың мәні де осымен өзектес). Шығармадағы осы салттық рәсім әрі қарай тереңдетіле көрсетіліп, қайғы тартқан жанның ішкі-сыртқы сипатын суреттеуге жұмсалған.

– Қадиси! – деп кенет Демеу өкіріп шыға келгенде, жұрт жаппай қалт тоқтап, жалт қарасты. Иығы селкілдеп, бетін басып жылағанда сорғалаған жас тамшылары саусақтарының жік-жігінен мөлтілдеп шығып, жең ұшына қарай құйылып барады. Күйкі тұғырлана бүріскен кейпі тым қораш. Бір-екі адам қолтығынан сүйеп, машинаға қарай алып жүргенде де жыласынан танбаған оған сай-сүйегі сырқырап кеткен Тасболаттың кескіні қатты бұзылды. Бұл жазғанға қайғының зардабы енді жетіп, соның күйігіне шыдай алмай, жаны қатты күйзелгенін білді. Біреулердің басу айтып, жұбатқанына көнетін сыңайы байқалмайды. «Бұл шіркіннің шолақ ақылы егіліп-елжіреп айтқанды қабылдай қоймас, әркім әрқалай уанбай ма» деген тоқтамға Тасболат аяқ астынан келді[562].

Адам өлімі тұсындағы да айтылатын сөз мағынасының өлген адаммен туыстық қарым-қатынаспен тығыз байланысты болып, көңіл айтушы топпен азалы топтың шулап жылап, мұң-шерін шығаруы, құран оқылғанша созылатын ұзақ процесс болған. Шығармадағы «өлік шығару рәсімінің бәрі өтіп, машинаға тиелгенде халық сеңдей қозғалып, соңынан шұбыра жөнелді. Даусын зарлатып шығарған қара кемпірге өзге әйелдер жамырасып үн қосқан сәтте дүние дүрлігіп, азан-қазан шуға айналып кетті»[563] дейтін жолдар осы ғұрыптық фольклор сілемдерін санада жаңғыртып өтеді.

Марқұмды бірге жоқтап, жыласудың негізі көне рулық замандардан бастау алып, сарқыншағы бүгінгі күнге дейін жеткенімен, жазушы ет жақынын ақтық сапарға да адамша жөнелте алмаған замандар болғанын аңғарту арқылы заман қыспағын, саясат зобалаңын танытқан.

«Қайғыны бөліссе азаяды» дейтін қағида ұстанатын халықтың бауыр еті – балаларының мезгілсіз өлімін көруі, оны жөн-жосықсыз жерлей салуы, санаға түскен қасірет салмағынан сансыраған сана мен қалжыраған ана трагедиясында жеке адам мен қоғам қарым-қатынасы айқын кестеленген. Себебі, тиісті жөн-жосықтар түгел атқарылған адам ғана мұсылманшылықта «иманы үйірілген» адам ретінде танылып, тірілер көңіліне медет болады.

С.Елубайдың «Ақбоз үй» романында да аштықтан қынадай қырылған қалың жұрттың көмусіз қалуы – қасіреттің ең сорақысы екендігін жазушы шеберлікпен таныта білген. Сталинді қарғағаны үшін ғана жазықты болған Дәу апа өліміне қатысты жайттар адам тағдырының қыл үстінде тұрған кезеңін танытып қана қоймай, өлімнен гөрі ар-намысты артық көрген өр тұлғалы жандардың бейнесін жасайды.

«Ойбай, апа, ақырын! Сталинге тіл тигізбеңіз!» – деп, бебеу қаққан Қозбағарға болар емес қиқар кемпір.

«Әдіре қал, ой, жаман Уәпдің боқмұрыны! Шешеңнен артық болып па Сталин? Әкеңнен артық болып па? Сол мұртты көсеміңе алып баршы мені, көрейін, қайдан шыққан құдай екенін! Ит терісін басына қаптап берейін, анасынан арам сүт емген, ондай харам жендетті!» деп гүрілдеп, гүжілдеп екіленіп кетті Дәу-апа. Қозбағар су берсе керек.

Әкет әрі, сендердей харамдардың қолынан нәр татпағаным! «Әкет» деп зекіп тастады Дәу-апа.

«Дәу-апаның жүзін көруге дәті бармады Сұржекейдің. Тездетіп атының беліне қонды да, «мен ел аралап кеттім» деп тартып отырды. Нарқамыстан кеткенше асықты. Дәу-апаның дауысы бұл қыр асқанша естіліп тұрды ауыл тұстан[564].

Осы шығармада авторлық баяндау арқылы да халықтық дәстүр-салттың суреттеліп отырған кезеңде қандай күйде екені сипатталады.

«Содан жеті күн жүріп, біраз арыз, домалық хаттарды тексеріп Нарқамысқа оралса, «Дәу-апаны кеше ғана жерледік» деп отыр екен жігіттер. Дәу-апа сол нәр татпаған күйі, теріс қарап, алты күн жатып жан тапсырыпты. Жігіттер түнде апарып, ешкімге көрсетпей, мола шетіне көміпті. НКВД түрмесінде өлген тұтқындарды осылай түнде апарып, жұртқа көрсетпей жерлеу – көптен дәстүрге айналған-ды»[565]. Сонымен бірге шығармада қалыптасқан салттың өзіне аса сақтықпен қараған адамның психологиясы арқылы да заман қысымы көрсетілген. «Екі әйелдің жылауы ұзап бара жатқасын Әжі бұларды құран оқып тоқтатпақ болды. Қазақтың қашанғы салт-дәстүрі бойынша құран оқылғанда жылау тоқтайды, дауыс шықпайды. Әжі соны біле тұра, құран оқимын деген ойынан тез қайтты. Кеңес үкіметі орнағалы қазақтың көптеген салт-дәстүр, ырымына тыйым салынып, елдің бәрі еркінен тыс атеист болған заманда құранды жаппай көпшілік емес, бірен-саран адамдар ғана, онда да жасырын оқитын. Жақындарының бәрі жазықсыз түрмеге тартылып, таныстарының бәрі түкке тұрмайтын ұсақ-түйек айыптаулармен көзтүрткі болып жатқан мынау қиын-қыстау, қатерлі кезеңде жан-жағында бөтен ешкім болмаса да, Әжінің зәрезап боп, шошып қалған жүрегі құран оқуға дауаламады. Бар қолынан келгені: «Болды енді. Жылап өздеріңді өздерің шаршата бермеңдер. Сабыр сақтаңдар, сабыр» – деп Айжан мен Күлтайдың айқасқан құшағын жазды»[566].

Халық дәстүрінде жыл бойына азалы үй назардан тыс қалмай, жерлеуге келмегендер келіп, көңіл айтып, жұбатып отырған. Дүниеден озған адамның жасына, жынысына, қоғамдағы орнына байланысты естіртудің, көңіл айтып, жұбатудың мазмұнында өзгешеліктер болады. Көңіл айту, жұбатудың мәні: әркім өзінің сөз шеберлігіне қарай жылы сөйлеп, марқұмға иман тілеп, артындағыларға жақсылық, тіршілік тілеу. Онда тірлікке таяныш боларлық тұжырымдар түйінделіп, қаралы көңілге жұбаныш етерлік мәні бар ойлар ғана айтылады. Яғни: «Ауыр хабар алғашқы рет естілетін жерде құр қайғының бірін айтып, жараның аузын ашып қоймай, қазақтағы бауырмалдық, туысқандық, жан күйерлік жолымен соның емі сияқты жұбату да айтылады»[567].

С.Досановтың «Тұйық» романындағы Нұрдәулет қазасы тұсындағы айтылған көңіл айту, жұбатулар осы игі дәстүр мазмұнын сақтаған.

Жазушының суреткерлік стилі табиғат құбылыстарын жандандырып, кейіпкерінің жан дүниесімен астастыра беруінен де байқалады. Мәселен, қайғыдан қан жұтқан Айжанның қабір басындағы хал-күйімен табиғат сипаты сәйкес суреттеліп, дәстүрлі психологиялық параллелизм шеберлікпен пайдаланылған.

«Бір сәт аспанды қорғасындай ауыр бұлт торлап алды. Сәлден соң қатты жел тұрды. Іле аспан төсін тілгілеп, жарқ-жұрқ найзағай жарқылдады. Найзағай от қамшысын ойнатқан кезде күн күркіреп, жаңбыр жауды. Шелектеп құйған жауыннан Айжанның үсті малмандай су болды. Ішін тарта ышқына соққан жел мен күздің қара суығы шыдатар емес. Күнге күйген бөздей боп-боз бетін жас пен жаңбыр қабат жуған Айжан қабір басынан кетпей отыра берді. Сырттағы дауыл мен жауыннан оның жан дүниесіндегі дауыл әлдеқайда күшті еді... Көкірегін удай ашытып азынаған ащы жел соғып тұр...

Айжан үшін Нұрдәулеттің қазасынан асқан қайғы-қасірет жоқ еді»[568]. Адамға тән көңіл-күй сезімдері қуану, жылау, күлу, мұңдану, тебіренудің далаға, тауға да тәндігін суреттеу көнеден келе жатқан психологиялық параллелизм сипаттарының бірі.

Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың адамға тән көңіл-күйі, іс-әрекетпен көрінуі көне мифтік тұрғыдан келгенде, барлық құбылыс пен заттардың рухы, жаны бар деген сенімнен туындаған шындық, көркем шығармада бұл кейіпкердің жан дүниесіндегі өзгерісті көрсетудің тәсіліне айналған.

Туған жер ұғымы бүкіл табиғатымен қоса алғанда адаммен ажырағысыз бірлікте суреттеліп, ең киелі, қасиетті ұғымға айналады. Ал, адам мен табиғаттың алшақтауы үлкен апаттың алды екенін ескерту үшін қолданылады.

С.Досановтың «Тұйық» романындағы Ақ бас бүркіт, Көкдауыл образдарында фольклорлық танымның бірнеше қабаты көрініс тапқан. Ең алдымен, адам жанының мәңгілік өлмейтіндігі туралы анимизмнің мифологиялық мәні танылса, екіншіден, «бүркіт-тотем» дейтін тотемдік ұғымның «бүркіт-аруаққа» айналып, аруақ культі жайлы түсінікпен тамырласқан.

Өлген адамның жаны (аруағы) денесінен бөлінген соңда әрі қарай өмір сүре беретіндігі жайлы ұғым ата-баба аруағының культімен жалғасқан. Көшпелілер дүниетанымы мен сенімінің іргетасы болып саналатын бұл сенім бойынша ата-баба рухтарының қамқорлығы ешуақытта үзілмейді деп есептеліп, олардың зираттары да киелі деп құрметтелген. Ш.Уәлиханов: «Адам өлгенде аруағына арнап, қырқына дейін қырық күнде, әр күн бір шырақтан қырық шырақ жағады немесе әр күнде он шырақтан төрт күн шырақ жағады», – дейді. Шырақ жағу себебі «өлген кісінің аруағы қырық күнге дейін үйіне келіп, балаларының жай-күйін біліп жүреді дегені. Сондықтан күн батып, қараңғы түскенде, есікті айқара ашып, босағаға ақ киіз төсеп, бір тостаған қымыз қояды, осылайша өлген адамның аруағын күтеді»[569]. Бұл – қырқына дейінгі жағдай. Ал, қырқынан жылына дейінгі, одан соңғы жасалатын салттық рәсімдер де осы аруаққа табынуға негізделген.

Шығармадағы Ақбас бүркіт пен Көкдауыл образында адамның шығу тегі мен белгілі жануарлар немесе өсімдіктер, жансыз заттар түрлері арасында туыстық байланыс бар дейтін алғашқы қауымдағы тайпалардың табиғаттағы белгілі бір зат немесе құбылыспен қандастық әрі туыстық байланысына негізделген тотемдік нанымының сәулесі бар.

Ата-бабаларымыздың бүркітке аң алдыру мақсатымен қатар табыну, сыйыну жағын да ұстанғандығы: бүркітті қадым заманнан бері қастерлеп, пір тұтқандығы соншалық, ол өлсе, иесі оны қауырсын, мамығы, құйрығы, басы, тұяғымен, кейде «бітеу» немесе жара сойып, үй төріне қанатын кере, іліп қоятын болған. Бұл «бүркіттен пәле-жала, жын-шайтан қашады» деген наным-сенімнің нышаны.

Бүркіттің түлеген кезінде түскен қауырсындарын теріп алып, кереге басына іліп қою, жастыққа салып жатса, бас ауырмайды, басты пәледен сақтайды, адам шошып оянбайды дейтін түсініктері де халық санасынан берік орын алған. Және құстың саусақ, тырнақтарын тұмар ретінде де қазақтар аса қастерлеп пәле-жаладан сақтайтын киелі зат ретінде қолданған. Бүркіттен «жын-шайтан» қашады деген қазақтар балалардың бас киіміне, бешпентінің алдыңғы өңіріне бүркіт тұяғын тағып, бесігіне бүркіт тұяғын байлап қойған.

Түркі тектес халықтардың эпостарда «құс тұмсық», «құс мұрын», «құс қанат», т.б. қыран құстардың бейне келбеті көптеп ұшырасады. Ал, қазақ балаларына, жер-суға көп қойылатын бүркітке байланысты аттар осы құсқа қатысты байырғы наным-сенімнің тікелей әсері деп қарауға болады.

Сондай-ақ Құт-Құс – Тәңір мен жер арасындағы дәнекер, әрі адам баласына «жан беруші, қорғаушы, киелі елшісі, жебеп қорғаушысы» (медиатор) дейтін сенімдер де кең етек алған.

Қазақ халқының бүркітті аса қадірлеп, қазақ қоғамының бір жанды мүшесіне санағандығын, қапелімде мерт болған немесе ауылда өлген бүркіттің иесіне: «Ат өледі, құс қашады, екі қанат бір құйрық табылар, ажалы жетсе бәрі өледі», – деп сабырлыққа шақырып, көңіл айтуынан көруге болады. Қазақта ертеректе өлген қыран құстың қанат, құйрығына май жағып, ақ матаға орап, биік тау құздарына немесе адам аяғы баспайтын жерге арулап жерлейтін салт болған.