ÊÀÒÅÃÎÐÈÈ:
ÀñòðîíîìèÿÁèîëîãèÿÃåîãðàôèÿÄðóãèå ÿçûêèÄðóãîåÈíôîðìàòèêàÈñòîðèÿÊóëüòóðàËèòåðàòóðàËîãèêàÌàòåìàòèêàÌåäèöèíàÌåõàíèêàÎáðàçîâàíèåÎõðàíà òðóäàÏåäàãîãèêàÏîëèòèêàÏðàâîÏñèõîëîãèÿÐèòîðèêàÑîöèîëîãèÿÑïîðòÑòðîèòåëüñòâîÒåõíîëîãèÿÔèçèêàÔèëîñîôèÿÔèíàíñûÕèìèÿ×åð÷åíèåÝêîëîãèÿÝêîíîìèêàÝëåêòðîíèêà
ÀDzÐò ÏÐÎÇÀÄÀҒÛ ÔÎËÜÊËÎÐËÛҚ ÄӘÑÒҮÐ 16 ñòðàíèöà
«Үëêåí үéä³ң øàðóàñûí әðá³ð îòàó èåëåð³ өç³í³ê³íäåé ñàíàï, îë үéäåí êөìåê äәìåòåò³í, æåòïåãåí³ áîëñà, àëûï òұðàòûí. Êåíæå áàëà қàçàқ äәñòүð³ áîéûíøà әêåí³ң ìұðàãåð³ åñåá³íäå әêåñ³íåí áөë³íáåéò³í äå, îíûң øàңûðàғûíà, ìàë-ìүëê³íå èå áîëûï қàëàòûí», – äåéä³1. Øûғàðìàäà ұðïàқ ìәñåëåñ³íå àñà æàóàïêåðø³ë³êïåí қàðàғàí õàëûқòûң êөçқàðàñû êөð³íåä³. Әêå ìåí àíàíûң ïåðçåíò æàéëû êåçåêòåñå êåëåò³í òîëғàíûñòàðû қàçàқ æàí äүíèåñ³í³ң òåðåң³íå áîéëàï, ïåðçåíò æàéëû ұғûìäàðäû êåñòåëåéä³. «Áàëàң – áàóûð-åò³ң» äåéò³í қàçàқòûң ïåðçåíòêå äåãåí ñүé³ñïåíø³ë³ã³ ìåí қàìқîðëûғû, áàëà қàéғûñûí øåãó àòà-àíà үø³í åң àóûð òðàãåäèÿ åêåíä³ã³ æàéëû îéëàð ïîâåñò³ң áүê³ë ñþæåòò³ê æүéåñ³íäåã³ íåã³çã³ àðқàó. Êүíø³ë, қàðàó òұðғûëàñòàðûíûң қîëûíàí ìåðò áîëûï, êөìóñ³ç қàëғàí ұëûíûң ñүéåã³í áàñқàíäàé áîëó ñåç³ì³íåí қàøûï, áåéá³ò êүíäå ѳá³ð àóғàí àòà-àíà, áàëàñûíûң åëåñ³í ³çäåï, қàðëû áîðàíäà êөìóñ³ç қàëғàí øåðë³ àíàíûң àÿíûøòû òàғäûðû òóûíäûíûң ïñèõîëîãèÿëûқ òðàãåäèÿñûí òåðåңäåòå òүñêåí.
Ò³ïò³, äүíèåí³ ò³ðåï òұðғàí æèûðìà áàëàң áîëñà äà әðқàéñûñûíûң îðíû әð áàñқà, – äåä³ Àéòөðå әңã³ìå æåë³ñ³í òұңғèûқòàí øûғàðûï. – Îí òîғûç áàëàì áàð äåï, æèûðìàñûíøûñûí æåê êөðå àëìàéñûң. Äåãåíìåí, ñîë òұңғûøûìíûң îðíû үң³ðåéåä³ äå òұðàäû. Íåãå åêåí³í á³ëìåéì³í. Áәëê³ì, òóғàííàí æîëû áîëìàғàíäûқòàí áà?.. ̳íåç³ ò³ê, òåíòåêòåó äåä³ì ғîé өç³í. Ñîë ì³íåç³íåí òàïòû ìà äåï òå өê³íåì. «Ìèíèñòð áîëàì äåï íåì áàð åä³! Åãåð қîңûð ò³ðø³ë³êêå ðàçû áîï æүðå áåðñåì, áәëê³ì, îë ìұíäàé êүéãå ұøûðàìàñ ïà åä³» äåï òå қàéғûðàì. Åñ³ìäå, æұìûñ ³ñòåï æүðãåí³íå қàðàìàé, åðòåңã³ë³ê ìåí үéäåí øûғûï áàðà æàòқàíäà îë: «Ïåðçåíò àқû òàñòàìàéñûң áà?» – äåéò³í. Áàÿғû á³ð êåçäå îíû åðêåëåò³ï îòûðûï: «Ïåðçåíò – àäàì өì³ð³í³ң ò³ðåã³. Ìåí³ң қóàíûøûì ñåíäåðñ³ңäåð. Ñåíäåðä³ң «ïàïà» äåãåí á³ð àóûç ñөçäåð³ң үø³í ìåí îò ïåí ñóғà òүñóãå áàðìûí. Ñåíäåð ìàғàí àðқà ñүéåãåí ñàéûí, ñåíäåð ìàғàí ñàëìàқ ñàëғàí ñàéûí, ñåíäåðä³ әðá³ð қóàíòқàí ñàéûí ìåí á³ð æàñàï қàëàì. Ïåðçåíò әêåãå қàíäàé қóàíûø әêåëñå, әêå äå ïåðçåíòêå ñîíäàé áîðûøòû» äåãåí³ì áàð åä³. – Àéòөðå өòêåí îқèғàíû åñ³íå àëûï, àçäàï êүë³ìñ³ðåï қîéäû2.
Өç ïåðçåíòòåð³ æàéëû îé òîëғàғàí åê³ áåéòàíûñ æàííûң äèàëîãû үëêåí êөðêåìä³ê æүê êөòåð³ï òұð. Á³ð³í-á³ð³ ³ë³ï әêåòåò³í әңã³ìåëåñó òүð³íäåã³ äèàëîãòà õàëûқòûқ òàíûìûíûң òүðë³ ýëåìåíòòåð³ êåé³ïêåðëåðä³ң òұëғàñûí, æàí әëåì³í àøóäûң òәñ³ë³ ðåò³íäå ұòûìäû ïàéäàëàíûëғàí.
Àäàì áàëàñûíûң ì³íåç³íäåã³ êүíø³ëä³ê, ³øòàðëûқ ì³íåçäåð êèåë³ ðóõқà, ³çã³ë³êêå қàðàìà-қàðñû ұғûìäà àëûíàäû. Îíûң әóåëã³ àðíàëàðû àäàìғà çұëûìäûқ æàñàéòûí қàñêөé êүøòåðäåí áàñòàó àëғàí. Çàìàí àóûñқàí ñàéûí ôîðìàñû òүðëåíãåí. Ä.Èñàáåêîâ êåé³ïêåð³í³ң æåòêåí æåò³ñò³ã³í êүíäåï, àäûìûí áàñòûðìàé, қàðàóëûқòûң íåá³ð àéëàñûí ұéûìäàñòûðғàí (ìåêåìåí³ң ñåêñåó³ë³í ñàòòû, êөì³ðä³ æåï қîéäû, àғàéûíäàðûí æұìûñқà îðíàëàñòûðàäû, ïәëåíøåí³ң үé³íäå қîíàқòà îòûðғàíäà àðàққà òîéûï àëûï, үê³ìåòêå қàðñû ñөç ñөéëåéä³, ò.á.) æûìûñқû æàíäàð қàïèÿäà әðåêåò åòåò³í çàëûìäûқ өê³ëäåð³. Áұë – ìèôò³ê îéëàóäûң åê³íø³ ñàòûñûíàí áåð³ қàðàé êåëå æàòқàí өì³ð çàңäûëûғû.
Äåìåê, æàçóøû áұë øûғàðìàñûíäà õàëûқòûң әæå, àíà, әêå, ïåðçåíò æàéëû äәñòүðë³ ұғûìäàðûí æàңà êөðêåìä³ê ñàïàäà қàéòà æàңғûðòқàí. Әðèíå, àòà-àíà ұðïàқ àëäûíäàғû ïàðûç, қàðûçäû, îáàë, ñàóàïòû êèå òұòàòûí æàçóøû êåé³ïêåðëåð³í³ң òðàãåäèÿëûқ òàғäûðû àÿíûø òóäûðûï, æàí æàáûðқàòàäû. Àëàéäà, áұë áүã³íã³ êүíí³ң àóûð øûíäûғû – өì³ðä³ң àùû øûíäûғûí áåéíåëåóäå æàí òàçàëûғûìåí áè³ê òұðғàí øûғàðìà êåé³ïêåðëåð³ ұëòòûң äà, äәñòүð-ñàëòòûң äà áåð³ê қîðғàíäàðû.
Қàçàқ õàëқûíûң åң àñûë қàñèåòòåð³í³ң á³ð³ – үé³íå êåëãåí àäàìäû æûëû æүçáåí қàðñû àëûï, құðìåòòåï øûғàðûï ñàëàòûí қîíàқæàéëûқ ì³íåç³. Êåç êåëãåí æîëàóøûíûң өç үé³ìäå қîíàқòûң åíø³ñ³ áàð äåãåí ұғûìû õàëûқ ñàíàñûíäà áåð³ê îðûí àëғàí. Îë òóðàëû àңûç Àëàø àòûìåí áàéëàíûñòûðûëàäû. «Àëàø қàðòàéғàí êåç³íäå қîëûíäàғû áàð ìàëäû òөðòêå áөë³ï, үø áөë³êò³ үø áàëàñû – Ұëû, Îðòà æәíå ʳø³ æүçãå áåð³ïò³-ìûñ. Àë өç³íäå қàëғàí òөðò³íø³ áөë³êò³ қîíàқ ñûáàғàñû áîëñûí äåï, үøåó³í³ң îðòàқ ìåíø³ã³íå áåð³ïò³. Өéòêåí³, æîëàóøû æүðãåí àäàì өç³ìåí á³ðãå áàðëûқ àçûғûí àëûï æүðóãå ìүìê³íä³ã³ æîқ, ñîíäûқòàí әð æîëàóøûғà қàíäàé қàçàқ áîëìàñûí òåã³í òàìàқ, æûëû îðûí, ò.á. қàæåòò³ қàìқîðëûқòàð æàñàï òұðóғà ì³íäåòò³ áîëàäû[596]. Қàçàқ äәñòүð³íäå қîíàқàñûí äұðûñòàï áåðìåó ñàðàңäûқ ñàíàëûï, îë æåêå îòàғàñûíûң, îòáàñûíûң ғàíà åìåñ, æàëïû åë-æұðòòûң àòûíà êåëåò³í ñûí ðåò³íäå ұғûíûëғàí. Ñåáåá³ áұë ұғûì, á³ð æàғûíàí, «қûðûқòûң á³ð³ – Қûäûð» äåãåí òүñ³í³ã³ìåí òàìûðëàñûï êåòêåí. Қîíàқ êүòóä³ң өç³íä³ê әäåò-íîðìàëàðû қàëûïòàñûï, ұðïàқòàí-ұðïàққà æåòêåí, áұë øàðòòàðäûң ñàқòàëóû қàòàң òàëàï åò³ëãåí. Ìûñàëû; êүò³ï àëóäàí øûғàðûï ñàëóғà äåé³íã³ àðàëûқòàғû ñàí òүðë³ ì³íäåòòåð: àëäûíàí øûғûï êүò³ï àëûï, àòòàí òүñ³ð³ï, àòûí áàéëàó, àìàíäàñó, òөðãå îçäûðó, ìàë ñîéûï, қîíàқàñû áåðó, áàñ қîéûï, ìүøåë³ ñүéåê òàðòó, қûçûқ-äóìàí өòê³çó ìåí øûғàðûï ñàëó ðәñ³ìäåð³. Ñîíäàé-àқ қîíàқòû òåê êүòóø³ ғàíà åìåñ, қîíàққà êåëóø³ãå äå үëêåí òàëàïòàð қîéûëғàí. «Òүñêåíøå қîíàқ ұÿëàäû, òүñêåí ñîң үé èåñ³ ұÿëàäû» äåãåí ìàқàë îñûíû àңғàðòàäû. Ìûñàëû: қûäûðìà қîíàқ, қàңғûìà қîíàқ, құðìåòò³ қîíàқ ұғûìäàðû äà åëä³ң òàìàøà äәñòүð³í ïàéäàëàíғûñû êåëãåíäåðä³ ì³íåó ìàқñàòûíàí òóғàí. Ñîíäàé-àқ қàçàқ õàëқû қàøàí äà үé³íå êåëãåí³ äұøïàíû áîëñà äà, өç үé³íäå îғàí өç³í³ң äå, өçãåãå äå қèÿíàò æàñàòïàғàí. «Өç үé³ңäå òàóäàé äàóûңäû àéòïà» äåãåí íàқûë îñûíûң áåëã³ñ³.
Ä.Èñàáåêîâò³ң òàëäàíûï îòûðғàí ïîâåñ³íäå:
«– Құäàíûң құä³ðåò³, áұðûí қîíàқ êåëñå, қóàíàòûí åä³ê,– äåä³ äàóûñûí êөòåðå ñөéëåï. – ѳçäåð øå?
– Áұðûí ғàíà åìåñ, қàç³ð äå қóàíàìûç. Өì³ð³ êөðìåãåí ñ³çãå ðåíæ³ï îòûðғàí æîқïûç ғîé.
«Àéòөðå Çåéíåïò³ң үí³íåí æàðàñûìäû íàç áåí íәç³ê ðåí³ø òàáûí àңғàðäû. «Øûíûíäà, ìåí³ң әëã³ ñөç³ì íå ñөç? – äåä³ îë ³øòåé өç³í-өç³ ê³íәëàï. – Òàíûìàéòûí қàéäàғû á³ð қàéìàíà қàçàққà áàðûí æàéûï, құðàқ ұøûï îòûðғàíû қóàíó åìåñ ïå?» – äåéò³í æîëàóøû æ³ã³ò îéû õàëûқ қàғèäàñûíäà өñêåí әéåë áîëìûñûí òàíûòàäû. Àë, æîëàóøû êåé³ïêåðä³ң ñөç³íäåã³ ìûíà òîëғàíûñòàð äà õàëûқòûң қîíàқæàéëûқ òóðàëû îé-êөçқàðàñòàðûìåí үíäåñ.
«Àéòөðå åëäåí êåòêåí òàëàé çàìàííàí áåð³ қîíàқ êåëñå, қóàíàòûí қàçàқû ì³íåç æàìàó øàïàíäàé åñê³ð³ï, á³ðòå-á³ðòå ұìûò áîëғàí øûғàð äåï îéëàï åä³. Қàëàäà îòûðñà äà, Çåéíåïò³ң áàð áîëìûñûíàí áàÿғû áàëà êåçäå әð үéäåí òàáûëàòûí æûëûëûқ ïåí ìåé³ðáàíäûқòû, ïåíäå àòàóëûíû æàòñûíóäû á³ëìåéò³í, åñ³ã³í³ң àëäûíà қûðûқ қàäàì æàқûíäàñà áîëäû, ê³ìñ³ң, қàéäàíñûң äåï ñұðàìàé, үé³íå æåòåëåéò³í, áàëàëàðûíûң àóçûíàí ñîңғû àñûí æûðûï àëûï, қîíàғûíûң àëäûíà òîñàòûí àäàë äà àқ êөң³ëä³ êөðä³. Åãåð á³ðåó-ì³ðåó үé³íå áàñ ñұққàí àäàìғà áàéқàóñûçäà «íåãå êåëä³ң?» äåé қàëñà, áүê³ë àóûëғà äөê³ð ì³íåçä³ë³ã³ìåí àòû æàéûëóøû åä³. «Íåãå êåëä³ң?» äåï ñұðàó êөðãåíñ³çä³êò³ң áåëã³ñ³ äåï ñàíàëàð åä³. Қàç³ð åøê³ìä³ åøê³ì êүòïåéä³, үéãå êåëãåí àäàìғà қóàíáàéäû. «Àìàíäûқòàðûңäû á³ëåé³í äåï åä³ì» äåï, әëäåқàëàé á³ðåó êåëå қàëñà, îғàí íàқұðûñ êөðãåíäåé қàðàéòûí áîëäûқ.
Қàðñû àëäûíäà îòûðғàí Çåéíåï íåãå åêåí³ áåëã³ñ³ç, Àéòөðåí³ң êөç àëäûíà өç àíàñûí åëåñòåòò³. Àäàì á³òêåíä³ æàòñûíáàéòûí òóà á³òêåí қàñèåò á³ð-á³ð³íåí æåð æàғûíàí äà, óàқûò æàғûíàí äà ìүëäåì àëûñ æàòқàí åê³ àäàìäû әð³ òóûñòûðûï, әð³ ұқñàñòûðûï òұðғàí ñåê³ëäåíä³»[597]. Æàçóøûíûң êåé³ïêåðä³ң àóçûíà ñàëғàí îñû îéëàðûíäà õàëқûìûçäûң «қîíàқ» ұғûìûíà қàòûñòû ì³íåç-ñèïàòû òүãåë êөð³íãåí. Áұë Çåéíåïò³ң àñ äàéûíäàó үñò³íäåã³ àáûð-ñàáûð ò³ðë³ã³, қûñûëûï-қûìòûðûëóû, үé³íäåã³ áàðûí áàçàðëàï àäàë íèåò³ìåí áåéòàíûñ àäàìíûң àëäûíà қîéûï, өáåêòåï êүòó³ ñèÿқòû әðåêåòòåðìåí әäåì³ өð³ëãåí.
Қîíàқ êүòóä³ң әð õàëûқòàғû äәðåæåñ³ äå әðòүðë³. Õ.Àðғûíáàåâ: «...Êөøïåë³ қàçàқ өì³ð³íäå қîíàғóàðëûқ äәñòүðä³ң åðåêøå ñèïàòûíûң áîëóûíà әñåð³í òèã³çåò³í æàғäàéäûң á³ð³ – құäàéû қîíàқòûң àéäàëàäà áîëûï æàòқàí үëêåíä³-ê³ø³ë³ îқèғàëàðäûң á³ðäåí-á³ð õàáàðøûñû áîëғàíäûғûíäà», – äåéä³[598]. Қîíàқ үéãå øàқûðòïàé-àқ êåë³ï, әðòүðë³ æàңàëûқ òûңäàғàí. Қîíàқ êәäå ñұðàï, әí-êүé åñò³ãåí. Қîíàқòû қàçàқ «ұçûí құëàқ» àòàíäûðғàí.
Қîíàқ êåë³ï òүñåò³í äàñòàðқàíû ìîë, ïåé³ë³ êåң îòáàñûíûң àäàìäàðû қàçàқ қîғàìûíäà үëêåí құðìåò èåëåíãåí.
Қîíàқæàéëûқòû Í.Ñәðñåíáàåâ äүíèåæүç³ õàëûқòàðûíà îðòàқ äåï åñåïòåéä³[599]. Áàðëûқ êөðêåì øûғàðìàäà қîíàқæàéëûққà қàòûñòû àâòîðëûқ ұñòàíûìäàð á³ðäåé åìåñ. Әð àâòîðäûң òүðë³ ìàқñàòòà ïàéäàëàíàòûíäûғû êөð³íåä³. Ìûñàëû: æàçóøû Ñ.Åëóáàåâòûң «Àқ áîç үé» ðîìàíûíäà қîíàғûí құäàéäàé êүòêåí õàëûқ äәñòүð³í³ң үëã³ñ³í қàëûң åëä³ қàíñûðàòқàí æàíäàéøàï Æäàқàéäû êүòêåí Õàíñұëó ³ñ-әðåêåò³ àðқûëû òàíûòàäû.
«Àìàíáûñûң, êåðáåç áәéá³øå! Àñòûң үñò³íå êåë³ïï³í ғîé... Ïàé-ïàé, қàéûí åíåì ñүéåò³í æ³ã³òï³í ғîé!!! – Æäàқàé қîñ қîëûí ұñûíäû. Õàíñұëó ³øòåé òàðòûíñà äà, құä³ðåòò³ қîíàқòàí ñåñêåí³ï, áîçàðà êүë³ï, Æäàқàéғà îң қîëûí ұñûíäû. Æäàқàéäûң áàòòèғàí òàðáàқ ñàóñàқòàðû қîìàғàéëàíà áàñ ñàëûï Õàíñұëóäûң ñүé³ðëåó ñàóñàқòàðûí á³ð-àқ қûëғûòқàíäàé.Õàíñұëó қîíàқòûң àëäûíà қóûðäàқ қîéäû. Øàé құéäû. Ìûíà øàëà ìàñ Æäàқàéìåí қàëàé ñөéëåñåð³í á³ëìåé, қûëïûëäàéäû. «Æûíäû ñóäàí» ұðòòàï àëғàíûíàí àðқàñû äàóûëäàòûï, åñ³ï îòûðғàíû. Әéòïåñå, Õàíñұëóғà ò³êå қàðàóғà áàòûëû æåòïåéò³í òүëê³ñûìàқ Æäàқàé åìåñ ïå? Áàòûð, àðûñòàí áîëà қàëûïòû. Êåðòå êåëãåí ê³ìä³ äå áîëñà äәë қàç³ð құìûðñқà құðëû êөðìåé, òàïòàï êåòåðäåé. Өç³í³ң ғàíà àéòқàíû áîëó êåðåê, äәë қàç³ð. Қîíàқ åìåñ, òóðà îñû үéä³ң қîæàñûíäàé åðê³íñ³ï, êөëáåï æàòûð òөðäå. Êåíåò, әңã³ìåñ³í қàëò òèûï, àÿқ æàғûíäà æàòқàí қîðæûíûíà қîë ñîçäû. Åê³ қàëàқ øàé, á³ð óûñ øàқïàқ қàíò àëûï, Õàíñұëóғà ұñûíäû. Õàíñұëó êүë³ï æ³áåðä³, қîíàқ êåëãåë³ òұңғûø ðåò æүç³íå қàí æүã³ð³ï[600].
Ìұíäàғû äәñòүð êåé³ïêåðä³ң æàғûìñûç ì³íåç-құëқûí àøóäûң құðàëû ðåò³íäå ïàéäàëàíûëғàí. Әð³ Õàíñұëóäûң õàëûқòûқ ñàëòқà áåð³ê, ұñòàìäû ì³íåç èåñ³ åêåíä³ã³í àøóғà æұìñàëғàí. Àëàéäà, «äәñòүðä³ң îçûғû äà, òîçûғû äà áîëàäû». Қîíàқæàéëûқ – қàçàқòûң åðåêøå қàñèåò³í³ң êүí³ áүã³íãå äåé³íã³ æåòêåí æàðқûí äәñòүð³í³ң á³ð³ äåñåê òå, îíû øåêòåí øûғàðà ïàéäàëàíó ûñûðàïñûçäûққà, өðåñêåëä³êêå әêåëåò³í³ áåëã³ë³. Áұë æàéëû äà êөðêåì øûғàðìà өçåã³íäå æàçóøûëàð îé òұñïàëäàðûí áåäåðëåãåí. Ìûñàëû: Ñ.Äîñàíîâ «Òұéûқ» ðîìàíûíäà àñòàí êåé³íã³ êåé³ïêåðëåðä³ң өçàðà әңã³ìåñ³í äèàëîã àðқûëû àңғàðòûï өòêåí.
«Ê³ñ³ àÿғû áàñûëғàí ñîíäàé êүíäåðä³ң á³ð³íäå Қàðëûғàø Òàңàòàðғà êөê³ðåã³íå ñûéìàғàí ñûðûí àқòàðäû.
– Îñû á³çä³ң қàçàқ äàðқàíäûғû êåéäå, ò³ïò³, øåêòåí øûғûï, äàðàқûëûққà ұëàñûï êåòå ìå äåéì³í.
– Íåãå îëàé äåéñ³ң? – äåä³ әéåë³í³ң æàí äүíèåñ³í қàáàғûíàí òàíèòûí Òàңàòàð Қàðëûғàøòûң êөê³ðåã³íäåã³ ìұңûí êөç³íåí îқûï.
– Íåãå îëàé äåéò³í³ìä³ ñîñûí àéòàìûí, ñåí àëäûìåí ìåí³ң ñàóàëäàðûìà æàóàï áåðø³.
– Æàðàéäû, өðåì æåòêåíøå æàóàï áåð³ï êөðåé³í.
– Өç³ òүëê³құðñàқ áîëà æүð³ï, áàëà-øàғàñûíûң àóçûíàí æûðûï, áàðûí қîíàғûíûң àóçûíà òîñàòûí ê³ì?
– Қàçàқ.
– Á³ð óûñ øàøó әêåë³ï, үé³ңäåã³ åң қûìáàò ìүëê³ңä³ қàëàï àëàòûí ê³ì?
– Á³çä³ң қàçàқ.
– Áұë íå?
– Áұë – á³çä³ң қàçàқ õàëқûíûң ұëòòûқ åðåêøåë³ã³. Ìåí àéòàð åä³ì, êåðåê äåñåң àðòûқøûëûғû. Òàíûìàéòûí àäàìûí äà құäàéû қîíàқ äåï құäàéûíäàé ñûéëàï, ïàòøàñûíäàé êүòó – қàçàқòûң àòàì çàìàííàí áåð³ êåëå æàòқàí àòà ñàëòû. Қîíàқæàéëûқòàí àøòàí өë³ï, êөøòåí қàëғàí қàçàқ æîқ. Àëëàíûң íèåò³ңå қàðàé áåðåò³í³ ðàñ. Ñîäàí äà øûғàð á³çãå òәң³ð³í³ң өç³ қàðàñûï, êåң áàéòàқ æåð áåðãåí³. Ñîäàí äà áîëàð òàðèõòûң òàð êåçåңäåð³íäå òàëàé құқàé êөðñåê òå, îñû êүíãå àìàí-ñàó æåòêåí³ì³ç. Қàçàқ ñûéëàñқàí àäàìûíà үé³íäåã³ åң қûìáàò ìүëê³í ғàíà åìåñ, àñòûíäàғû àòûí äà òүñ³ï áåðåä³. Қîíàғûíà åң ñîңғû қîéûí ñîéûï òàñòàéòûí äà á³çä³ң қàçàқ! Îñûíûң áәð³ êåìä³êòåí åìåñ, êåңä³êò³ òàíûòïàé ìà?[601]. Äåìåê, áұë ýïèçîäòàí øûғàòûí òүé³í: åæåëäåí êåëå æàòқàí õàëûқòûқ құíäûëûқòàðäûң çàìàí өçãåð³ñ³íå ñàé өçãåðó çàңäûëûқòàðû äà қàëàìãåðëåð òàðàïûíàí åñêåð³ëãåí. Ñîë àðқûëû æàңà çàìàí àäàìûíûң áîëìûñû, ì³íåç åðåêøåë³ã³, äәñòүð ұñòàíûìû áåéíåëåíãåí. Ìұíûң өç³ әäåáèåò ïåí ôîëüêëîðäûң үçä³êñ³ç áàéëàíûñûíûң á³ð äәëåë³.
– Æåңåøå-àó, àìàíñûç áà, àðàìûçäàғû åñê³ êөçäåí қàëғàí ñ³ç ғàíàñûç. Êåë³í³ áîëñà, àé-êүí³ æàқûí, áàëàñû êåøêå äåé³í қîé ñîңûíäà æүð, êөïø³ë³êêå үéðåíãåí ê³ñ³ åä³, æàëғûçñûðàғàí øûғàð, õàë³í á³ë³ï, êөң³ë³í ê³øêåíå êөòåð³ï қàéòàéûқ äåï, қîéëû àóûëäûң қàòûíäàðûí åðò³ï êåëåì³í. Àë ìûíà áàëàңûç үéãå æүð äåï òå àéòïàéäû.
Æàìàëäûң îéíàқû äàóûñ әóåí³íäåã³ ñèқûðëû ñûðғà êåá³ðåê äåíäåãåíäåé қàðà êåìï³ð øûðàéûí êүðò өçãåðò³ï, êөң³ë³ áұçûëà, êөç³íå æàñ àëäû.
– Æàìàë-àó, ñåíäåé êåë³ííåí ñàäàғà êåòñå äå, áîëìàé ìà. Êөң³ëäåã³ øåðä³ òàðқàòûï, ñөéëåñåң ñөçä³ ұғàòûí ê³ñ³ êåðåê. Өç³ңíåí өç³ң, òàóñûëûï, қàì æåï, қàïà áîëғàíäà äà îðíûíà êåë³ï æàòқàí åøòåңå æîқ, – äåï, æàóëûғûíûң ұøûìåí êөç³í ñүðòò³ äå, әéåëäåðä³ң àòòàðûí æàқñûëàï áåê³ò³ï, åң³ñòåï áàðà æàòқàí Òàñáîëàòòàðғà êөç³í³ң қèûғûí қàäàäû[602]. Ìұíäà àâòîð æàðûìæàí ұëûí æåò³ëä³ð³ï, ñîғàí æүðåã³ æàðûëà қóàíғàí àíàíûң êөң³ë³í ìàðқàéòқàí Æàìàëäàé әéåëä³ң æàðқûí áåéíåñ³í æàñàғàí. «Қóàíûøòû áөë³ññåң êөáåéåä³» äåéò³í õàëûқ үø³í ñûð áөë³ñ³ï, қóàíûø, қàéғûғà îðòàқòàñó àäàìíûң åң àñûë ì³íåç³í òàíûòàòûí áåëã³ áîëғàí. Æàçóøû îñûíû äәð³ïòåéä³.
Ñîíäàé-àқ Æ.Øàøòàéұëûíûң «Íàëà ìåí æàçà» ïîâåñ³íäå îòáàñû ìүøåëåð³í³ң àðàñûíäàғû äәñòүðë³ ê³ñ³ë³ê ýòèêà íîðìàëàðûíûң áұçûëóû, òóûñòûқ қàòûíàñòàðғà òүñêåí ñàëқûíäûқ ñûçàòû àðқûëû äà áүã³íã³ õàëûқòûқ қàғèäàëàðäûң өçãåð³ñêå òүñó äәðåæåñ³í êөðñåòó áàð. Îë á³ðäå àòà-àíà ìåí áàëà қàðûì-қàòûíàñûíäà, á³ðäå ғұðûï, ðәñ³ì үñò³íäåã³ êåëåңñ³çä³ê, қîëàéñûçäûқòàð àðқûëû ìåңçåëåä³.
Îñû øûғàðìàäà äүíèåãå ñәáèä³ң êåëó³ æåêå îòáàñûíûң ғàíà åìåñ, қàëûң қàóûìíûң îðòàқ қóàíûøû áîëғàíäûғû, îғàí ñүé³íø³ ñұðàó, êөð³ìä³ê áåðó, құòòû áîëñûí àéòûñóäûң øûғàðìàäà ñóðåòòåëó³ àäàìäàð àðàñûíäàғû áàóûðìàëäûқ қàðûì-қàòûíàñòû ñóðåòòåóãå æұìñàëғàí.
Ñîíäàé-àқ îñû àâòîð үëêåí áàëàñûí өç áàëàì äåï åñåïòåìåé, àòà-àíàñûíà òåëèò³í õàëûқòûң ïñèõîëîãèÿ êөð³í³ñ³í äå, êөðêåìä³ê äåòàëü àðқûëû ұòûìäû áåðå á³ëãåí.
« – Ìûíà øåøåêò³ң áàëàæàíûí қàðàé ãөð, – äåä³ әëäåê³ì.
Қàðàøұáàð êåñê³í³ òүêñè³ңê³ òàðòқàí øåøåñ³í³ң ñóûқ қàðàғàíûíàí ñåñêåí³ï, êåé³í ñåðï³ëä³».
– Åëïåêòåìåé, æîғàë әðìåí, æàìàí íåìå, èåêòåé қàëûïòû ғîé, ìàғàí áàðûï![603]. Øûғàðìàäàғû áåñ³ê ñàëàð êәäåñ³íå åðåêøå ìәí áåð³ë³ï, ìұíäàғû ðәñ³ì áàëàñûç êåìòàð æàííûң ³øê³ êүé³ã³í æàí àçàáûí êөðñåòóä³ң òәñ³ë³ ðåò³íäå àëûíғàí. Ôîëüêëîðëûқ ұғûìäàғû áåñ³êêå ñàëó ðәñ³ì³ áàëàëàð ғұðïûíûң åëåóë³ áөë³ã³í құðàéäû. Àëäûìåí áàëàíûң ê³íä³ã³ òүñ³ï, æàðàñû æàçûëғàí ñîң áåñ³êêå ñàëûï, «áåñ³êêå ñàëàð» ûðûìû æàñàëàäû. Øàøó øàøó, áåñ³êò³ àëàñòàó, áàëàíû îң æàғûíàí áөëåó, áөëåíãåí áåñ³êò³ң үñò³íå æåò³ òүðë³ íәðñå æàóûï, әðòүðë³ ò³ëåê ò³ëåó, ò.á. æàғäàéëàð әð æåðäå өç åðåêøåë³ã³ìåí äàìûғàí.
Ýòíîãðàô ғàëûì Õ.Àðғûíáàåâ: «Қàçàқñòàííûң áàðëûқ æåð³íå á³ðäåé òàðàғàí қàçàқ áåñ³ã³í³ң á³ð-àқ òүð³ áàð åêåíä³ã³í àéòà îòûðûï, êөøïåë³ë³ê өì³ðäåã³ áåñ³êò³ң ìәí-ìàңûçûí àòàï êөðñåòåä³[604].
«Áåñ³êêå ñàëàðғà қîéëû àóûëäûң òàéëû-òàÿғûíà äåé³í қàëìàé òүãåë æèûëäû. Ñûðòқà ұçûííàí æàéûëғàí äàñòàðқàí áàñûíà æàғàëàé æàéғàñêàí үëêåíäåð қûçäû-қûçäûìåí òîéäû өçäåð³ áèëåï-òөñòåï êåòò³. Áàñòàðûíûң қîñûëûï, åðê³íä³ê өçäåð³íå òèãåí³íå áàëàëàð ìәç, îéûííûң қûçûғûíà òүñ³ï, îңàøàëàó æåðäå øұðқûðàñà øóûëäàï æүð». Ñîíäàé-àқ åë-æұðòòûң êåë³í òүñ³ðó òұñûíäàғû қàðáàëàñ қóàíûøòû ñәò³í ñóðåòòåóäå äå қàëàìãåð õàëûқòûқ äәñòүð-ñàëòûíà қàíûқòûғûí òàíûòàäû. «Åñ³êòåð³í³ң àëäûíäà òîïòàëûï æèíàëûï қàëғàí á³ðòàëàé ê³ñ³: «Àó, êåë³í êåëä³, êåë³í êåëä³!» – äåï øó åòå òүñêåíäå, Äåìåóä³ң Ұðқèÿ әïêåñ³ òàáàëäûðûқòà ñәë ³ðê³ë³ï áàðûï, áұëғàңäàï áàñûï æàқûíäàï êåëä³. Қîëûíäàғû àқ áөðòå øәë³í³ Қàä³ðñ³çä³ң áàñûíà òөã³ëä³ðå æàóûï, үéãå қàðàé өç³ àëûï æүðä³. Îðàìàëäûң æàқòàóûíàí áәð³í êөð³ï êåëåä³. Á³ð әéåë øàøó øàøòû. Òàñûðëàï òүñêåí êәìïèòòåðä³ êөïø³ë³ê æàïà-òàðìàғàé áàñ ñàëûï, òåð³ï àëûï æàòûð.
– Áàòûðåêåñ³, құñûң құòòû áîëñûí! – äåñò³ áәð³ Äåìåóä³ қàóìàëàï àëғàí áîéû.
– Àéò, àéò, – äåä³ áұë äà åëï³ëäåï. Øîëàқ-øîëàқ àéòқàí ñөç³ құëàғûíà á³ð òүðë³ òîñàң åñò³ë³ï, êөң³ë³ құðғûð құëàçûï, қîңûëòàқñè áåðä³.
– Óà, æåңãåé, êåë³í³ң³çä³ң àëäûíàí øûғûï, àқ áàòàңûçäû áåðìåéñ³ç áå! – äåä³ ñîíäà Òàñáîëàò.
Åíä³ æөíäåï қàðàñà, қàðà êåìï³ð îқøàóëàó æåðäå қàçäèûï òұð åêåí. Áîéûí қîðқûíûø áèëåãåí Қàä³ðñ³çä³ң òөáå құéқàñû øûìûðëàï, æүðåã³ àóçûíà òûғûëûï, êөç³íå àùû æàñ үé³ð³ëä³.
– Áàñ-áàñûңà øóûëäàï, åñò³ àëғàíøà, áұë áåéøàðàíû òàáàëäûðûқòàí îң àÿғûìåí àòòàòñàңäàðøû! – äåï åä³ ñîíäà ñûçäàíғàí қàðà êåìï³ð[605].
Æîғàðûäà òàëäàíғàí Ä.Èñàáåêîâòûң øûғàðìàëàðûíäàғû әéåëä³ң àäàë æàð, ìåé³ð³ìä³ әïêå, ñүéê³ìä³ қàðûíäàñ îáðàçäàðûíà êåðåғàð ì³íåçäåðä³ң òèï³í ñóðåòòåó àðқûëû äà қàëàìãåðëåð áүã³íã³ қàçàқè қàғèäàғà өðåñêåë æàéòòàðäû äà êөðñåòåä³. Ìûñàëû: îñû àâòîðäûң «Құðàëàéäûң ñàëқûíû» ïîâåñò³íäåã³ Өç àíàñû ìåí òóғàí áàóûðûíà òàñáàóûðëûқ òàíûòàòûí Ұðқèÿ áåéíåñ³ åðåêøå êөң³ë àóäàðàðëûқ ì³íåçäåðä³ң á³ð³. Àâòîðëûқ ұñòàíûì өç åò-æàқûíûíà қàéûðûìû æåòïåãåí әéåëä³ң îòáàñûíà äà ñәóëåñ³ òүñïåéò³íä³ã³í àéқûí àңғàðòàäû. Òàғäûðäàí á³ð ñîққû, òóғàí áàóûðäàí á³ð ñîққû æåãåí êåìï³ð ìåí ұë òàғäûðû îқûðìàí æүðåã³íäå àÿíûø òóäûðûï қàíà қîéìàé, ìåé³ð³ìñ³ç, òàñáàóûð ì³íåçäåðãå äåãåí æèðåí³øò³ îÿòàäû.
«Ұðқèÿíûң àùû ìûñқûëû Қàä³ðñ³çä³ң æүðåã³íå øàíøóäàé қàäàëäû. Әð ñөç³í òàïòàï àéòàòûí Äåìåó әïêåñ³í³ң äàóñûíà àðàëàñқàí øàңқûë øàïòûғûï, өðø³ï êåòåò³íä³êòåí, әéòñå äå, қàòòû ñåñêåíä³. Қàíûíà ñ³ңä³ øàìøûë қàñèåò³íåí ìүëäå àæûðàғàí қàðà êåìï³ð áîñàғà æàқòû қîðғàíøàқòàï øîëûï, ñûíûқ ò³ë қàòòû.
– Ìàқàó, ìàқàó äà áîëñà - æàëғûç áàóûðûң. Áàéғұñ-àó, á³ð æàíûңà æàëàó áîëûï æүðãåí îäàí áàñқà ê³ì³ң áàð?!
Îñû á³ð ñөç Ұðқèÿíûң æàðàñûíûң àóçûí òûðíàï àøûï æ³áåðãåíäåé ûðøûï òүñò³.
– Á³ð æàíûìà æàëàó áîëìàé, æåðãå ê³ðñ³í, îñû åê³ æàðòûêåø³ңíåí áàñқà åøê³ìí³ң äå қîëûíà ñûéìàéñûң. Áұäàí áûëàé êөç³ìå êөð³íáåé, қàðàëàðûңäû áàòûðûï, құðûңäàð!
– Ìåí қûç òàïïàïïûí, òàñ òàóûïïûí...
– Àíà ìàқàóûңäû òàïòûң. Áүëä³ðãåí өç үé³ңä³ áүëä³ð. Ìåíäå, ìåí³ң áàéûìäà, áàëà-øàғàìäà øàðóàң áîëìàñûí, àéíàëàéûí! Ұðûñàìûç áà, қûðûëûñàìûç áà, өç³ì³ç á³ëåì³ç, – äåï æàëò áұðûëäû äà, åñ³êò³ øàëқàéòà àøûï, æåëä³êò³ ñ³ëêå ëàқòûðûï òàñòàғàí êүé³ æөí³íå êåòå áàðäû. Áåä³ðåéå áåçåðãåí қàðà êåìï³ð á³ðåð ñәò үíñ³ç îòûðûï қàëäû. Òөðäå ұçûíûíàí ñұëàï æàòқàí ұëûíà êåíåò íàçàðûí ñàëûï:
– Î, қàíøûқ! Æàëғûç áàóûðûңäû àëáàñòûңíûң ñîққûñûíà æûққûçûï, өç³ңí³ң òөáåì³çãå әңã³ðòàÿқ îéíàòóûң қàëғàí åêåí. Åñåá³ңä³ òàïñûí, åñåá³ңä³ òàïқûð! – äåä³. Åñò³ìåé êåòåä³-àó äåãåíäåé, өңåø³í ñîçà өðøåëåíå àéғàéëàäû.
«Åê³ æàðòûêåø». Æàíàøûð äåéò³í Ұðқèÿ ñөç³í³ң ñèқû îñû. Өë³ì ғàíà әøêåðåëåéò³í àқèқàòòûң îéëàìàғàí æåðäåí àøûëà ñàëғàíûíà òàðûíûï, òîðûқñà äà, ñûð áåðìåé, ñûçäàíғàí åíåñ³ æûëàíäû үø êåññå äå êåñ³ðòêåë³ê øàìàì áàð äåãåíäåé қàñқèûï îòûð»[606].
Àäàìäàð àðàñûíäàғû ìåé³ð³ìñ³çä³ê, òàñ áàóûðëûқ, òóûñòûқ ñåç³ìí³ң æîғàëûï, á³ð-á³ð³íå æàòòàíó ìәñåëåñ³í æàñòàðäûң қàðòòàðғà êөçқàðàñû àðқûëû áåðó Æ.Øàøòàéұëûíûң «Өì³ð åðòåã³ñ³» әңã³ìåñ³í³ң ñþæåòò³ê æåë³ñ³í òұòàñ қàìòûғàí êөðêåìä³ê ìәíãå èå. «Áàÿғû өòêåí çàìàíäà øàë ìåí êåìï³ð áîëûïòû. Åê³ ұëû Àëìàòû äåéò³í øàһàðäà òұðûïòû. Àë қûçûíûң үëêåí³ Қèûð Øûғûñқà, ê³ø³ñ³ Қûðûìғà êүéåóãå øûғûïòû» – äåï áåëã³ë³ åðòåã³ë³ê ýïèëîãïåí áàñòàëûï, îñû ïåðçåíòòåðä³ң àòà-àíàñûíà қàðûì-қàòûíàñûíäàғû òүðë³ ì³íåçäåð³ àðқûëû õàëûқòûқ ұñòàíûìäàðғà æàò æàéòòàðäû àңғàðòàäû.
– Äàëäàì-àó, қó êåìï³ð өç³ңä³ ò³ñòåï àëғàííàí ñàó ìà?
Өң³ àÿқ àñòûíàí êәä³ê øàëûñòàíûï, êүðåң³ò³ï êåòêåí êåìï³ð çәá³ð-æàïàíû æөíñ³ç øåêêåíäåé, ұñқûíû қàøûï, êөç æàñûíà åð³ê áåðä³.
– Ìåí өëìåé қîð қûëàìûí ғîé, өë³ï êåòñåì åêåí, ñîíäà áәð³í êөðåð åì.
Әëäåá³ð íәðñåí³ қàðìàíғûñû êåëãåíäåé øàë æàí-æàғûí ñèïàëàíûï àëäû.
– Өëãåí ñîң êөðä³ң íå, êөðìåä³ң íå, – äåä³. Äàóñû á³ð òүðë³ áәñåң. Íұðû òàÿ қîéìàғàí қîңûð êөç³í³ң ñұғûí қîñàғûíûң өңìåí³íå ұçàқ қàäàғàí қàëïûíàí îñû әç³ðäå ғàíà ìүëәé³ìñè ìүñәï³ðñ³ãåí êåñê³íí³ң äåðåó қà-
òóëàíûï àëà қîéғàíûíà òàңûðқàé, àáäûðàғàíäûқ ñåç³ëåä³.
Äàòà äîáàâëåíèÿ: 2015-08-05; ïðîñìîòðîâ: 361; Ìû ïîìîæåì â íàïèñàíèè âàøåé ðàáîòû!; Íàðóøåíèå àâòîðñêèõ ïðàâ |