Р-ғы төлем жүйесінің қалыптасуы мен дамуы

1990 жылға дейінгі Қазақстандағы ұйымдастырылған төлем жүйесі бір орталықтан экономиканы басқару жүйесіне негізделді. 1991 жылдан бастап, ҚР өзінің тәуелсіздігін алып, басқа елдермен экономикалық байланыстар орнату барысында төлем жүйесін ұйымдастыру технологиясы түбегейлі өзгерістерге ұшырады.

Жалпы ҚР-ғы төлем жүйесінің қалыптасуы 1994 жылдан басталады. Бірінші кезеңде төлем жүйесін ұйымдастырудың құқықтық базасын жасау жүзеге асты. 1994 жылы қарашада ҚР-ғы банктік клиринг туралы ҚР Ұлттық банкінің уақытша ережесіне сәйкес Қазақстан клирингтік палатасы құрылыды.

Клирингтік палатаның негізгі қызметіне мыналар жатты:

- клирингке қатысушы банктердің өкілдері арасында үздіксіз чектердің айырбасын қамтамасыз ету;

- өзара талаптарды ескеру арқылы қатысушы банктердің таза (нетто) ұстанымын анықтау;

- банк мекемелерінің корреспонденттік шоттары бойынша ақырғы таза ұстанымды көрсету мақсатында клирингтің нәтижелері туралы ҚР Ұлттық банке ақпараттар беру.

Осы кезеңде Қазақстан аумағында вексель, чек және төлем карточкаларын пайдалану тәртібін реттеуге арналған нормативтік актілер жасалып бекітілді.

1995 жылы Ұлттық банкі базасында Алматы клирингтік палатасы құрылып, ол көпжақты өзара есепке алу әдісі бойынша жұмыс жасады. Ақырғы есеп айырысулар операциялық күн соңына қарай әрбір қатысушының таза ұстанымына байланысты 1 рет жасалды.

Таза ұстаным - клирингтің бір қатысушысына қатысты клирингтің барлық қатысушыларының ақшалай міндеттемелері бойынша төлем құжаттарының сомасы мен аталған қатысушының басқа қатысушыларға қатысты ақшалай міндеттемелері сомасындағы айырманы білдіреді.

Егер айырма мәні теріс болсы, онда клирингке қатысушылардың дебеттік таза ұстанымы, ал оң болса онда кредиттік таза ұстанымы анықталады.

Клирингке қатысушылар ретінде клиринг ұйымымен өзра келісімшарт жасасқан кәсіпкерлікпен айналысатын кез келген заңды және жеке тұлға бола алады.

Ірі төлемдер жүйесінің басты кемшілігіне төлем жүйелерінің қатысушы-банктер арасында ақшалай аударымдар мен төлемдердің қағаз жүзінде жүзеге асуы жатады. Бұл негізінен электронды тәсілмен іске асатын электронды төлем тапсырмаларының болмауын тікелей байланысты.

Сөйтіп, ҚР -ғы төлем жүйесін дамыту және жетілдіру мақсатында ҚР Ұлттық банкінің облыстық филаиалдарында аймақтық клирингтік палаталар құрылды және олар аймақ ішіндегі төлемдерді банкаралық клиринг арқылы жүзеге асырды.

Банкаралық клиринг - талаптар мен міндеттемелерді өзара есепке алуға негізделген, тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін қолма-қолсыз есеп айырысулардың жүйесін білдіреді.

Банкараралық клиринг екінші деңгейдегі банктердің корреспонденттік шоттары көмегімен іске асады. Банкаралық клирингтің объектілеріне мыналар кіреді:

- төлем тапсырмалары,

- ақшалай аударымдар,

- чектер,

- вексельдер,

- бағалы қағаздар,

- аккредитивтер,

- займдар.

Сол уақыттары Қазақстанда 19 клирингтік палаталар қызмет етті. 1995 жылы 30 желтоқсанда Клирингтік палата қайта түрлендіріліп, нәтижесінде Қазақстан банкаралық есеп айрысу орталығы (ҚБЕО) құрылды.

Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) – төлем жүйесін пайдаланушылардың төлем құжаттарының негізінде олардың шоттарына ақша қаражаттарының уақтылы түсуін, сондай-ақ оларды өзара толық ақпарттармен қамтамасыз ететін мекеме.

Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы қазіргі заманға сай құрал-жабдықтармен жабдықталып, төлем тапсырмаларымен есеп айрысуларды қамтамасыз ететін электронды бағдарламалар қондырылды. Ондай бағдарламаларға Кубаж-1 және Кубаж –2 жатты. Кубаж-1 бұл ҚР Ұлттық банкінің автоматтандырылған жүйесін, ал Кубаж-2 Кубаж-1 бағдарламасының жетілдірілген нысанын сипаттайды.

1996 жылы Қазақстан банкаралық есеп айрысу орталығы базасында Ірі төлемдер жүйесі ұйымдастырылып, ол жүйе жалпы төлемдерді нақты режимде жүзеге асырып, электрондық төлемдерді өңдеуді жүзеге асырды.

Төлем жүйесін жетілдірудің келесі бір шаралары ретінде ҚР Ұлттық банкінің филиалдарынан екінші деңгейдегі банктің коршоттарын ҚР Ұлттық банктің орталық аппаратына көшірді. Корршоттарды орталықтандыру ҚР Ұлттық банкіне жедел түрде есеп айырысу банкінің қызметін атқаруға, сондай-ақ банктік және төлем жүйесіне жасалатын бақылау қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік берді.

Ұсақ төлемдер нарығын дамыту және осы салада қызмет көрсету сапасын арттыру мақсатында 1999 жылдың 1 тамызынан бастап, ҚР Ұлттық банкінің облыстық филиалдарындағы клирингтік палаталар жабылды.

Қазіргі кезде бұл клирингтік палаталар Қазақстан банкаралық есеп айрысу орталығы қызметін жүзеге асырады.

Қазіргі уақыттағы Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының (ҚБЕО) клирингтік палатасындағы есеп айрысуды жүргізу сызбасы төмендегі 15-суретте беріліген.

2000 жылдың соңына қарай Ірі төлемдер жүйесі Банкаралық ақшалай аударымдар жүесіне түрлендіріліп, оған қатысушылардың шотындағы қаражат шегінде нақты уақыт режимінде есеп айырысу жүзеге асырыла бастады.

3 4

2 5

1 6 1 6

1 6 1 6 7

7 1

15-сурет. Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының (ҚБЕО) клирингтік палатасындағы есеп айрысуды жүргізу сызбасы

Екінші деңгейдегі банктер арасында корреспонденттік қатынас орнатулар 2000 жылы 25 қарашада ҚР Ұлттық банкінің N 428 қаулысымен бекітілген “ҚР екінші деңгейдегі банктердің арасында және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асырушы ұйымдардың арасында корреспонденттік қатынастар орнату ережесін” басшылыққа алады.