Пайыз тәуекелін басқару

Пайыз тәуекелін басқару банктің активтері мен пассивтерін басқарудың негізгі саласының біріне жатады. Банктің қаражаттарын тарту және орналастыру пайыз мөлшерлемесімен тікелей байланысты екенін ескеретін болсақ, банктің таза пайдасына пайыздық тәуекелдің қаншалықты ықпал ететіндігін бағалау қиынға соғады.

Пайыз тәуекелі - бұл нарықтағы пайыз мөлшерлемелерінің болжамсыз өзгерісінен банктің пайыздық маржасының төмендеуін білдіреді.

Пайыздық тәуекелді басқару жүйесінің элементтеріне мыналар жатады:

- пайыздық тәуекелді айқындау (идентифакциялау), яғни пайыздық мөлшерлемені өзгерутуге және сол арқылы банктің таза пайдасы мен экономикалық құнына теріс ықпал ететін факторларды анықтау;

- пайыздық тәуекелді бағалау, пайыз мөлшерлемесіндегі алшақтықты анықтауға арналған пайыздық тәуекелді бағалау әдістерін пайдалану;

- пайыздық тәуекелдің алдын алу, яғни аквивтер мен пассиверді басқаруға бағытталған заладың алдын алуға арналған ұйымдастырушылық-техникалық шаралардың жиынтығы;

- бақылау, яғни пайыздық тәуекелді басқару процессіне жиі бақылау жасау.

Пайыз тәуекелі мынадай себептерге байланысты пайда болады:

- пайыз мөлшерлемесінің түрлерін (тіркемелі, өзгермелі және т.б.) дұрыс таңдамау;

- Орталық банктің пайыз саясатындағы өзгерістер;

- банкте жасалған пайыз саясатының болмауы;

- депозиттер мен несиелерге баға белгілеудегі жіберілген қателіктер;

- өзге де себептер.

Пайыз тәуекелін бақарудың басты мақсаты пайыз маржасының деңгейіне бақылау жасау болып табылады. Себебі, пайыз маржасы банк пайдасының негізгі көзі болып табылады.

Пайыз тәуекелін басқарудың бір әдісіне пайыз маржасын басқару жатады. Пайыз маржасын басқаруда банк:

- нақты пайыз маржасын базалық пайызбен салыстыру қажет, себебі ол пайыздық табыстың төмендеу немесе өсу ағымын уақтылы айқындауға мүмкіндік береді;

- пайыз маржасын банктік стандартқа сәйкес келуін бақылауға тиіс;

- пайыз маржасының құрамының өзгерісін талдауы қажет, сол арқылы жалпы өзгерістерге деген банк табыстары мен шығыстарының жекелеген баптарының ықпал етуін анықтайды;

- пайыз маржасының өзгерісінің шектерін анықтауы қажет, сол арқылы басқару шешімдерін қабылдауға болады.

Банктік тәжірибеде пайыз тәуекелінің мынадай екі түрі болады:

- базалық пайыз тәуекелі;

- уақыт алшақтығының тәуекелі.

Базалық пайыз тәуекелі – банктің қаражатты бір пайыз мөлшерлемесімен тарта отырып, оны басқа пайыз мөлшерлемесімен орналастыру нәтижесінде туындайтын тәуекел.

Базалық пайыз тәуекелінің банктің таза пайдасына ықпал етуіне мыал келтірейік. Айталық банк 100 млн теңгені үш айға ҚР Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесіне 5% қосып қарызға берсін. Ол уақыттағы қайта қаржыландыру мөлшерлемесі 13%-ды құраған делік. Банк қарызға берген 100 млн теңгені үш ай мерзімге 15%-бен депозитке тартқан. Нарықта пайыз мөлшерлемесінеде ешқандай өзгеріс болмаған жағдайдағы банктің пайыздық маржасын есептейік.

Пайыздық маржа = пайыздық табыстар – пайыздық шығыстар

Пайыздық маржа = (100 млн теңге х 0,18 х 90 : 365) – (100 млн теңге х 0,15 х 90 : 365) = 4438,4 мың теңге - 3698,6 мың теңге = 739,8 мың теңге.

Бірақ екінші күні қайта қаржыландыру мөлшерлемесі 10%-ға дейін төмендесін делік. Мұндай жағдайда банктің жоспарлаған пайыздық маржасы нөлге дейін төмендейді. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі енді өзгермейді деп ойлап, пайыздық маржаны есептейік. Пайыздық маржа = (100 млн теңге х 0,15 х 90 : 365) – (100 млн теңге х 0,15 х 90 : 365) = 3698,6 мың теңге - 3698,6 мың теңге = 0 мың теңге.

Банк қосымша табыс алар еді, егер орналастырған қаражаты бойынша пайыз мөлшерлеремесі бастапқы деңгейінен жоғары өссе. Басқа айтқанда банктің таза табысы нарықтағы пайыз мөлшерлемесінің ауытқуы салдарынан өзгеріске ұшырайды. Базалық тәуекел тұсында мұндай ауытқулар пайыз мөлшерлемесін анықтау шартына тәуелді болып келеді. Базалық тәуекелдің пайда болуы банктің тартытын қаражаттардың нақты құнын ескермеуінен, әсіресе Орталық банктегі міндетті резерв нормасының қорын құру шығындарына көңіл бөлмеуіне байланысты.

Жоғарыдағы мысалда бұл шығындар ескерілмеген. Айталық міндетті резерв нормасының қорына аударымдар мөлшерлемесі 10% болғандағы банктің тартқан ресурстарының нақты құнынын есптейік.

Ресурстарының нақты құны = 0,15: (100-10)-100 =16,6%.

Сонымен пайыз мөлшерлемесінің өзгерісінен кейінге банктің пайыздық маржасы = (100 млн теңге х 0,15 х 90 : 365) – (100 млн теңге х 0,166 х 90 : 365) = 3698,6 мың теңге - 4093,2 мың теңге = - 394,6 мың теңге.

Ресустардың нақты құнын ескерсек, онда банк ресурстарды орналастырудан 394,6 мың теңге мөлшерінде зиян шегеді.

Базалық тәуекел, сондай-ақ валюта бағамының өзгісіне де байланысты туындайды. Айталық банк ұлттық валютада 120 млн теңгені 10%-бен депозитке тартқан делік. Сол уақытта VIP клиенттердің бірінен 1 млн доллармен қарыз сұраған өтініші түскен. Конвертациялау уақытында доллар мен теңгенің арасындағы бағам 1 доллар = 120 теңген құраған. Клиент банктен 1 млн долларды 6 % -бен үш ай мерзімге қарызға алады. Ұлттық ақша бірлігі мен АҚШ долларының арасындағы бағамдағы мүмкін болар өзгерісті ескермей-ақ, жоспар бойынша банктің пайыздық маржасын есептейік.

Пайыздық маржа = (1 млн доллар х 0,06 х 90 : 365) х 120 теңге – (120 млн теңге х 0,1 х 90 : 365) = 1775,3 мың теңге - 2958,9 мың теңге = - 1183,6 мың теңге.

Бірақ та қарызды қайтару мерзімінің соңына қарай теңге мен АҚШ долларының арасындағы бағам өзгерді делік, айталық 1 доллар = 125 теңге. Онда пайыздық маржасы = (1 млн доллар х 0,06 х 90 : 365) х 125 теңге – (120 млн теңге х 0,1 х 90 : 365) = 1849,3 мың теңге - 2958,9 мың теңге = - 1109,6 мың теңге.

Банктің бұл жерде зиян шегіп отырғандығын көруге болады, бірақ зиянның мөлшері өте көп емес.

Пайыздық тәуекелдің екінші бір түрі – уақыт алшақтығының тәуекелі. Уақыт алшақтығының тәуекелі негізінен банк қаражатты бір базалық мөлшерлемеде тартып және оны сол мөлшерлемеде, бірақ уақыт алшақтығымен орналастырған жағдайда туындайды.

Мысалы, банк 100 млн теңгені қайта қаржыландыру мөлшерлемесіне 5% қосып алты айға қарызға берсін. Банк ол қарызға берген 100 млн теңгені үш ай мерзімге қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен 3 % артық мөлшерлемеде депозитке тартқан. Бұл жерде банк үш ай өткеннен кейін қосымша қаражатты басқа пайыздық мөлшерлемеде тартуға тура келеді, бірақ оның мөлшерлемесі бүгін күнге белгісіз. Егер үш ай өткен соң банкаралық нарықтағы пайыз мөлшерлемесі өсетін болса, ал орналастырған қаржат бойынша пайыз мөлшерлемесі өзгеріссіз қалса, онда банктің таза пайдасының төмендеуіне байланысты мәселе туындайды.

Банктік тәжірибеде банктің таза пайдасына пайыздық тәуекелдің қаншалықты ықпал ететіндігін бағалауда мынадай тәсілдер қолданылады:

- пайыздық маржа деңгейін және динамикасын бағалау;

- Spread коэфиициентінің деңгейін және динамикасын бағалау;

- GAP талдауы;

- Дюрация;

- Имитациялық моделдеу.

Пайыздық маржаның деңгейін бағалау тәжірибесі туралы жоғарыда мысалдар келтірілген.

Spread – бұл банктің активтері мен пассивтері пайыздық мөлшерлемелер арасындағы айырма.

Spread = i_а - і_п

мұндағы, i_а –табыс әкелетін активтер бойынша пайыз мөлшерлемесінің орташа деңгейі;

і_п -банктің міндеттемелері бойынша төленетін пайыз мөлшерлемесінің орташа деңгейі.

Пайыз тәуекелін азайту үшін банк активтер мен пассивтер бойынша пайыз саясатын өзара байланысту қажет. Ондай келісілген саясат спрэд коэффиицентін К _Spread (таза спрэд) анықтауға мүмкіндік береді:

Займдар үшін Депозиттер үшін

алынған пайыздар төленген пайыздар

К _Spread = -------------- - -------------- х 100%

Берілген займдардың Мерзімді және талап

орташа мөлшері етілетін депозиттерінің

орташа мөлшері

Бұл көрсеткіш орналастырылған және тартылған ресурстар бойынша пайыздық мөлшерлемелер арасындағы айырманы бағалауға мүмкіндік береді. Теріс айырма банктің тиімсіз пайыздық саясат жүргізуін көрсетеді. Спрэд коэффициентінің нормативтік мәні 1,25% тең болуға тиіс. Бірақ бұл нормативтің мәні инфляцияның деңгейін ескермейді.

Сонымен қатар спрэд арқылы бас банктен қарыз алған филиалдар мен бөлімшелерідің қызметінің пайдалылығын бағалауға болады.

Пайыздық тәуекелді бағалаудың келесі тәсіліне GAP талдауы жатады.

GAP – үлгісінің формуласы төмендегідей:

GAP = RSA – RSL

мұндағы, GAP - Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтері мен пассивтерінің арасындағы айырма.

RSA - Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтері.

RSL - Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк пассивтері.

Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтеріне мыналар жатады:

- қысқа мерзімді бағалы қағаздар;

- банкаралық несиелер;

- өзгермелі пайыз мөлшерлермесімен берілген қарыздар;

- пайыз мөлшерлересін қайта қарастыру көделген келісімшартқа сай берілген қарыздар.

Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк пассивтерге мыналар жатады:

- өзгермелі пайыз мөлшерлермесімен тартылған депозиттер;

- өзгермелі пайыз мөлшерлермесі белгіленген бағалы қағаздар;

- банкаралық несиелер;

- пайыз мөлшерлемесін қайта қарастыру көзделген келісімшартқа сай тартылған депозиттер.

Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтер мен пассивтерді өзара салыстырғанда оң және теріс GAP пайда болады.

Демек оң GAP тұсында пайыздық тәуекел егерде нарықта пайыз мөлшерлемесі төмендесе ғана пайда болады. Мұндай жағдайда менеджерлер тұрақты пайыз мөлшерлемесімен берілетін ұзақ мерзімді активтердің көлемін ұлғайтуға және сонымен бірге қысқа мерзімді сезімтал пассивтерді көбейтуге тиіс. Бұл шаралар активтер мен пассивтер арасындағы дисбалансты қалыпқа келтіріп, таза пайданың төмендеуін туындайтын шығынды азайтады.

Теріс GAP тұсында пайыздық тәуекел, егер нарықта пайыз мөлшерлемесі жоғарлаған кезде пайда болады. Мұндай жағдайда банк менеджерлері пайданың пайыздық мөлшерлеме өзгерісіне сезімталдығын өлшеуге тиіс. Сонымен қатар мынадай шараларды қолдану қажет:

- тұрақты пайыз мөлшерлемесімен берілетін ұзақ мерзімді активтердің көлемін қысқарту және сонымен бірге өзгермелі пайыз мөлшерлемедегі қысқа мерзімді сезімтал пассивтерді азайту;

- активтер мен пассивтердің орташа қайтарылу мерзімдерін теңестіру;

- ешқандай да шара қолданбау.

GAP-тік басқару стратегиясын мынадай формуламен беруге болады:

DN = GAP * Dі,

Мұндағы, DN - % түріндегі таза табыстың күтілетін өзгерісі;

GAP - Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтері мен пассивтерінің арасындағы айырма;

Dі - Пайыз мөлшерлемесінің күтілетін өзгерісі.

Банктің пайыздық тәуекелге тәуелділігін мынадай GAP-тік көрсеткіштерді пайдалану арқылы бағалауға болады:

1) RSA / RSL

Егер осы көрсеткіш мәні RSA / RSL > 1 болса, онда GAP оң болады;

Егер осы көрсеткіш мәні RSA / RSL < 1 болса, онда GAP теріс болады;

Егер осы көрсеткіш мәні RSA / RSL = 1 болса, онда GAP нолге тең болады;

График түрінде оларды төмендегідей 36-суретте көрсетуге болады.